Zendea
Zendea da Erdi Arotik Nafarroako Mendialdeko barruti batzuek jasotzen duten izen tradizionala. Iruñearen inguruan, oro har, lur lauan dauden herriak elkartzean bereizten dira ibarretatik.[1]
1427koa da hitzaren lehen aipamena. Gaur egun daudenak Iruñerriaren zati badira ere, garai batean dokumentatuta dago beste batzuk bazirela, hala nola Orbaibarran, antzeko moduan hainbat herri entitate administratibo gisa biltzen zituztenak.
Iruñerriko bost zendea tradizionalak hauek dira: Antsoain, Galar, Itza, Oltza eta Zizur. Ez dira nahastu behar izen bereko egungo udalerriekin, ezta izen bereko kontzejuekin ere.
Izena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera, hitzeko definixioa « Iruñerrian, zenbait herrik osatzen duten udalerria » da.[2]
Julio Caro Barojaren arabera zendea hitza latinezko centenam hitzetik letorke; euskarak latinetiko mailegu linguistikoak nola egokitu dituen aztertuta atera zuen ondorio hori: gentem > jendea, kasurako. Ideia, germaniar hundred erakundetik hartu zuten.[3] Era berean, 1215ean sorturiko Baionako Ehun Pareen bilerak centeye edo zendea izena zuten.
Hala ere, Izasendea (XVI. mendea), Euncendea (1402) eta Azterain-cendea (1444) bezala erregistratutako toponimoek euskal jatorria dutela pentsarazten dute.
Batzuetan euskaraz iribatz eta erribatz hitzak erabili izan dira sinonimo gisa.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erdi Aroan
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Iruñeko merindadeko 1427ko "Su Liburuan" agertzen diren Iruñerriko zendeak (çendea) honako lau hauek dira:
- Sansoayn (Antsoain): Sansoayn cabo Pamplona[oh 1] (Antsoain; herriburua), Artiga (Artika), Ayçoayn (Aitzoain), Berrio de Suso (Berriogoiti), Ballariain, Elcuart (Elkarte), Oteiça (Oteitza), Ayneçcar (Añezkar), Larraya, Loça (Lotza) eta Berrio de la Plana (Berriobeiti)
- Yza (Itza): Sarassa (Saratsa; herriburua), Aldaç (Aldatz), Aldaba, Zuaçti (Zuasti), Ordiriç (Orderitz), Lete, Lecoaç eta Ataondo (Atondo)
- Olçar (Oltza): Liçassoayn (Lizasoain; herriburua), Orcoyen (Orkoien), Olça (Oltza), Artascoç (Artazkotz), Içu (Izu), Asiayn (Asiain), Ibero, Yçcue (Izkue) eta Ororibia (Ororbia)
- Galar: Esparça (Espartza; herriburua), Arleguy (Arlegi), Subiça (Subitza), Olaç (Olatz Nagusia), Cordovilla (Kordobila), Salinas cabo Pamplona[oh 1] (Getze), Esquiroç (Ezkirotz), Galar eta Beriayn (Beriain)
Hala ere, urte bereko beste dokumentu batean zortzi zendea ere agertzen dira: Antsoain, Itza, Oltza, Galar, Zizur, Azterain, Ubani eta Bidaurreta, ez dakigu zein oinarri errealekin. Itxurazko anomalia horrek nolabaiteko segurtasunik eza sortzen du zendearen kontzeptuari eta irismenari dagokienez. Gainera, Etxauribarrean gaur egun zendeei dagozkien hainbat leku daudela ikus daiteke.
1431n, Orbaibar lau zendeaz osatuta zegoen: Barasoain, Leotz, Puiu eta Untzue. Horietako bakoitzak inguruko hainbat herrixka zituen. Gaur egun korredu esaten zaie. 1452an Etxauribar zendearekin parekatzen da, baina parekatze hori ez da gertatzen gainerako zendeetan.[4]
Aro Modernoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Iruñerriko herrien eta Kontuen Ganberako Auzitegiaren arteko 1527ko auzi batean, kuartel eta alkabalen gainean, eskualdearen mugak aipatzean, zeinen ordezkariak Ororbiako San Julian elizan bildu ohi ziren, "zazpi zendeak" aipatzen dira.
1569an, zendeek merinozko jurisdikzioa eztabaidatzen zuten, eta eskualdea "Iruñeko auzo" bat zela adierazi nahi zen egitate burututzat, baina egoera hori ez zen onartu. Bien bitartean, Ororbiako elizan bertan biltzen eta aztertzen zituzten beren arazo orokorrak.
Orbaibarrekin gertatzen den gauza bera gertatzen da Izarbeibarrekin XVI. mendean, sei zendearekin, horietako bat Sarria, Sotets eta Hiriberri jaurerriek osatua. Obanosek, ordea, zendea bat osatzen zuen bere kabuz. Egun berean, hiribildu barruan hiru zendea egotea ere onartzen da. Deierrin 1647an bost zeuden. Abartzuzak zendea bat osatzen zuen, Obanosek bezala. Gainerakoak Aizkoa, Murugarren, Aritzaleta eta Erbarrena (Hiriberri, Lakar, Lorka, Allotz eta Murelu) ziren.
Galar zendeari buruzko 1715eko prozesu batean, ibarra zendearekin parekatzen da behin eta berriz.
Zendeak tradizionalki euskal hiztuna izan den zonaldeko erakundeak dira, hainbesteraino non eginbide judizial asko itzulpen bidez egin beharko liratekeen, hala nola 1715ean Galarren, non lekukoak, Martin Errok, ez baitzuen gaztelera ezagutzen, Leon Untzuk 1708an egin zuen bezala. Antzeko kasuak gertatu ziren Olatz Nagusian, Itzan (1820), Aritzen (errejidore batekin 1812an), Atondon, Saratsan edo Eritzebeitin.
1736an, Arakil ibarraren erdian zendea bat sortzea gertatu zen, Egiarreta, Etxarren, Ekai eta Zuhatzuko herriak banandu zirenean. Alkate eta almirante propioa izateko ahalmena izango luke. Zendea berriko Batzarrak Berasangoko San Lorentzo baselizan egiten hasi ziren, Ekain. 1737an, Arakil ibarraren aldeko epai baten bidez gauzak lehen zeuden bezala uzten ziren. Interesgarria da azpimarratzea zendea erakunde administratiboa dela, bere batzar, agintari eta prokuradoreekin.
Historikoki, Nafarroako terminologia administratiboan, batzuetan barruti, eskualde, ibar, kiñoi eta zendea terminoak erabili izan dira modu trukagarrian. Horregatik, batzuetan daudenak baino zendea gehiago erregistratzen dira (Los Arcosen, Zaraitzun edo Izarbeibarran, adibidez), baina benetan antzeko administrazio-forma da.[5]
Aro Garaikidea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]XIX. mendean, Hego Euskal Herrian udalerriak eratu zirenean, antzinako zendeak lurralde-entitate gisa desagertu ziren, eta Antsoain, Galar, Itza, Oltza eta Zizur udalerri berriek ordezkatu zituzten. Hala ere, udalerri berri horien lurraldea antzinako zendeekin erabat gainjartzen zenez, eta izen bereko kontzejuak, sarritan hiriburuak eta udal-egoitzak (Antsoain, Galar, Itza, Oltza eta Zizur Nagusia) gainerako udal-barrutietatik bereizi behar zirenez, udalerri berriei « ... zendea » deitzen jarraitzeko ohitura eta erabilerari eutsi zitzaion.
XX. mendearen amaieran, antzinako zendeetako bost udalerrietatik lauk aldaketak izan zituzten beren lurralde-mugaketan, eta, ondorioz, beren lurraldea ez zetorren bat lehengo zendeekin:
- Antsoain jatorrizko udalerritik Antsoain eta Berriozar kontzejuak banandu ziren 1991n, udalerri independentez osatuak, eta gainerako kontzejuak ere banandu ziren batera, Berriobeiti udalerri berria eratzeko
- Galar udalerritik Beriain kontzejua banandu zen 1991n, udalerri independente gisa eratua
- Oltza udalerritik Orkoien kontzejua bereizi zen 1991n, udalerri independente gisa eratua
- Zizur udalerritik Etxabakoitz kontzejuak banandu ziren 1953an, Iruñeak auzo gisa xurgatua; eta ondoren, Barañain (Eultza jaurerriarekin batera) 1984an, eta Zizur Nagusia, 1992an, udalerri independenteetan eratuak
Itza udalerria Gulibarrekin batu zen, Itza izena mantenduz (batzuetan Itza-Gulibar).
Izen hau daramaten bost herri-bilguneetan aldaketak egon dira egungo udalerrien osaerara heldu arte; batez ere gehien hazi diren herriek berezko udalerriak sortzea izan da joera nagusia. Zendea bakoitza oraingo zein udalerritan banatuta dagoen azaltzen da.
Udal-aldaketa horiek ez zuten galdu udalerri horiek « zendea » gisa aipatzeko ohitura, Antsoainen izan ezik; izan ere, udalerriak bere eremua kontzeju zaharrera mugatu zuen, eta kontzeju hori kendu egin zuten. Oltza udalerrian bertan ere, izen bereko kontzejuarekin nahasteak saihesteko, udalerriaren izena aldatzea erabaki zuen, Oltza Zendea izena ofizialki hartzeko. Urte horretatik aurrera, ofizialki zendea izena duen udalerri bakarra izatera igaro zen.[6]
Zendea tradizionalak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hauek dira Iruñerriko bost zendea tradizionalak, gaur egungo udal-banaketarekin:
 |
ANTSOAIN ZENDEA | |
|---|---|---|
| Udalerria | Kontzejuak | |
| Antsoain | Antsoain | |
| Berriobeiti | Aitzoain, Añezkar, Artika, Ballariain, Berriobeiti (herriburua), Berriogoiti, Elkarte, Larrageta, Lotza eta Oteitza | |
| Berriozar | Berriozar | |
 |
GALAR ZENDEA | |
| Udalerria | Kontzejuak | |
| Beriain | Beriain | |
| Galar | Arlegi, Espartza, Ezkirotz, Galar, Getze (herriburua), Kordobila, Olatz Nagusia eta Subitza | |
 |
ITZA ZENDEA | |
| Udalerria | Kontzejuak | |
| Itza | Aldaba, Aldatz, Aritz, Atondo, Eritzebeiti (herriburua), Itza, Lete, Otxobi, Orderitz, Saratsa eta Zuasti | |
.svg) |
OLTZA ZENDEA | |
| Udalerria | Kontzejuak | |
| Oltza | Aratzuri, Artazkotz, Asiain, Ibero, Izkue, Izu, Lizasoain, Oltza eta Ororbia (herriburua) | |
| Orkoien | Orkoien | |
 |
ZIZUR ZENDEA | |
| Udalerria | Kontzejuak | |
| Barañain | Barañain eta Eultza | |
| Iruñea | Etxabakoitz | |
| Zizur | Astrain, Baternain, Gazolatz (herriburua), Eriete, Larraia, Muru Astrain, Undio, Zarikiegi eta Zizur Txikia | |
| Zizur Nagusia | Zizur Nagusia | |
Berriobeiti izena, herrietako batena hain zuzen hartu zuen bi desanexio horien ondorioz beste hamar herriek osatu zuten udalerri berria; kasu bakarra da non zendearen izena galdu den, izena ematen zion herriak aparteko udalerria osatu zuelako. Udalburua hazi egin da eta urbanizazio berriekin Berriogoitirekin bat egin du; biztanleria aldetik bi herri horiek elkarturik ere ez dute Artika gainditzen, batez ere Artiberri auzoaren ondorioz. Beste ondorio bitxi bat: aipatu azken herria ia erabateko barrendegia bihurtu zen, Antsoain, Berriozar eta Iruñeak inguratua.
Galarren kasua, izena mantendu zuen beste hamar herri eta guneek osatutako udalerriak. Zendeari izena ematen dion Galar ez da herririk inportanteena ezta udalburua (Getze da) ere.
Itzako kasuan alderantziz gertatu zen; zendea honek izena eman dio udalerri berri bati, biren batuketa dena. Itza izena daraman egungo udalerria 1942an sortu zen, Itza zendea eta Gulibar[oh 2] batu zirenean. Zendeari izena ematen dion Itza ez da udalburua (Eritzebeiti da) baina Zuastiren ostean biztanlerik gehien duena da; hala ere herri guztiak txikiak dira.
Oltza zendea, bere aldetik, izena mantendu zuen beste bederatzi herriek osatutako udalerriak. Zendeari izena ematen dion Oltza ez da herririk inportanteena ezta udalburua (Ororbia da) ere.
Azkenean, Zizur izena (izena bi herrirenetan jasotzen da: Zizur Nagusia eta Zizur Txikia) mantendu zuen beste hamaika herriek osatutako udalerriak. Nagusiaz gain zendeari izena ematen dion beste herria, Zizur Txikia ez da udalburua (Gatzolatz da) baina bai desberdintasun handiz biztanlerik gehien duena; Zizur Nagusia bereizi eta gero barrendegi moduan geratu da, beste hamar herrietatik anaia nagusia, Iruñea eta Galarren lurrek banatuta.
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ a b cabo (nafar erromantzezko hitza) honela itzultzen da: "-tik gertu/hurbil"
- ↑ Gulibar geografikoki Iruñerritik kanpo dago baina bere biztanleria txikiagatik desagertu egin zen
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Idoate, Florentzio (1973). «Cendeas en Navarra». Príncipe de Viana 34 (130): 5-26. ISSN 0032-8472.
- Pavón Benito, Julia (1995). «Poblamiento Medieval en Navarra». Cuadernos de arqueología de la Universidad de Navarra (3): 271-298. ISSN 1133-1542.
- Pavón Benito, Julia (2000). «"Pompaelo" y su distrito durante la etapa hispano-goda (siglos V-VII)». Anuario de estudios medievales (30): 3-18. ISSN 0066-5061.
- ↑ Caro Baroja, Julio (1982). La casa navarra II. Iruña: Caja de Ahorros de Navarra.
- ↑ «EH - Bilaketa - Bilaketa» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-04-07).
- ↑ Población de la cuenca de Pamplona, NUP, 2009.
- ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | ZENDEA. (Noiz kontsultatua: 2024-04-07).
- ↑ (Gaztelaniaz) «ZENDEA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2024-04-07).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Anuncio - BON» bon.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2024-04-07).
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q3284867