An Andalúis

An Andalúis
Andalucía (es)
Bratach Armas
Aintiún	La bandera blanca y verde
Suíomh
37° 24′ 18″ N, 5° 59′ 15″ O
Stát ceannasach	an Spáinn
Príomhchathair	Sevilla
Daonra
Iomlán	8,476,718 (2020)
• Dlús	97.13 hab./km²
Teanga oifigiúil	an Spáinnis
Tíreolaíocht
Achar dromchla	87,268 km²
Suite i nó in aice le limistéar uisce	an tAigéan Atlantach agus an Mheánmhuir
Airde	600 m
Pointe is airde	Mulhacén (en) (3,482 m)
Ar theorainn le	Extremadura Murcia Castilla-La Mancha Giobráltar
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Ríocht Sevilla, Ríocht Granada, Ríocht Jaén, Ríocht Córdoba agus Intendancy of New Populations of Andalusia and Sierra Morena (en)
Cruthú	1835:  cúis leis seo 1833 territorial division of Spain (en)
Saoire phoiblí	Lá na h Andalúise (28 Feabhra)
Eagraíocht pholaitiúil
Comhlacht feidhmiúcháin	Consejo de Gobierno de la Junta de Andalucía
Comhlacht reachtach	Parlaimint na hAndalúise
• President of the Junta of Andalusia (en)	Juan Manuel Moreno Bonilla (2019–)
Údarás breithiúnach is airde	Ard-Chúirt Bhreithiúnais na hAndalúise
Aitheantóir tuairisciúil
Cód poist	AN
Lonnaithe i gcrios ama	UTC+01:00 UTC+02:00
Cód ISO 3166-2	ES-AN
Cód NUTS	ES61
Eile
Suíomh gréasáin	juntadeandalucia.es

Is comhphobal féinrialaitheach í an Andalúis (Spáinnis: Andalucía) atá suite i ndeisceart na Spáinne. Is í Sevilla an phríomhchathair. Is í an dara réigiún is mó sa tír agus tá an daonra is mó aici.

Tá an Andalúis timpeallaithe ag Extremadura agus Castilla-La Mancha ó thuaidh; taobh thiar de Murcia agus an Mheánmhuir (anoir aneas); taobh thoir den Phortaingéil agus an tAtlantach (aniar aneas). Tá an Afraic (Maracó) agus an Andalúis scartha óna gcéile le Caolas Ghiobráltar. Tá an teorainn idir an choilíneacht Briotanach Giobráltar agus an cúige Cádiz suite san Andalúis, trí ceathrú de mhíle ar fhad.

Tagann an t-ainm "Andalúis" ón focal Araibise Al-Andalus (الأندلس). Tá an t-ainm le feiceáil ar bhonn a bhuail rialtas Moslamach na Spáinne sa bhliain 716.

Stair

Bhí tionchar ar stair an réigiúin ag na Féinícigh, na Cartagaigh, na Gréagaigh, na Rómhánaigh, na Vandail, na Viseagotaigh, Biosántaigh, na Giúdaigh, Romainis, na Múraigh agus na Críostaithe ó thuaisceart na Spáinne a athghabh an réigiúin i dtreo deireadh an Reconquista.

Ba shibhialtacht an-mhór agus an-chumhachtach í Tartessos sa réamhstair, suite in Andalucía. Deirtear gurb í Cadiz an chathair is sine agus í fós ina sheasamh in Iarthar na hEorpa agus is cathair an-sean í Malaga chomh maith.

Nuair a thit cathracha na Féinícigh bhí an Chartaig mar an chumacht farraige is láidir sa mheánmhuir iarthar agus pairtnéir thradála ag na cathracha Féinícigh ar chósta an Andalúis. Idir na Cogaí Púnacha sín Cartaig amach agus ghabh siad an leithinis iomláin seachas Tír na mBascach. Bhí an Andalúis mar áit tosaigh cogadh na Cartagaigh leis na Rómhánaigh faoi Ghinearál Hannibal. Bhí an lámh in uachtar sa deireadh ag na Rómhánaigh agus ghabh siad an ceantar iad féin. Ghlaoigh siad Baetica air. Is an áit seo a tháinig Impirí Trajan agus Hadrian.

Cailifeacht Cordoba san 10ú haois

Sa bhliain 711 ghabh na Moslamaigh ó thuaisceart Afraice faoi cheannas Ginearal Tariq ibn Ziyad. Sna 750í, thóg siad leath Ardeaglais Cordoba ar chíos le úsáid mar mhosc.

Tá sé soiléir go raibh tionchar mór ar chultúr na hAndalúise ag na Moslamach a rialaigh an áit ar feadh ocht n-aois agus a chríochnaigh sa bhliain 1492 le bua na Ríthe Caitliceacha i nGranada.

Ardeaglais Cordoba

Tagann an Spáinnis a labhraítear i Meiriceá Laidineach, go mór ón saghas Spáinnise a labhraítear in Andalucía toisc go raibh Sevilla ina geata don Domhan nua sa 16ú agus 17ú haois.

Tíreolas

Suíomh

Ó thaobh acahr de is é Andalúis an dara réigiúin is mó sa Spáinn. Is iad Sierra Morena agus Baetic na sliabh raonis mó. Sa tuaisceart deighleann Sierra Morena an réigiúin ó má Extremadura agus Castile–La Mancha. Ó dheas tá Andalúise Uachtarach ag suí sa chóras Baetic, agus ansin tá an Andalúis Íochtarach suite i logán Baetic an ghleanna Guadalquivir.

Aeráid

Is é cúlchríoch na hAndalúise an áit is teo san Eoraip. Bíonn meán teochta 36 °C ag cathracha mar Córdoba agus Sevilla i rith an tsamhraidh. Fiú déanach sa tráthnóna fanann siad ag 35 °C go dtí meánoíche uaireanta níos mó ná 40 °C i rith an lae.

Aonaid riaracháin na hAndalúise

Tá an Andalúis roinnte in ocht gcúigí agus bíonn an ainm céanna ag príomhchathair gach cúige:

Cúige	Príomhchathair	Daonra	Dlús Daonra	Bardais	Dúiche
Almería	Almeria	702,819	72.5 /km2	102	8
Cádiz	Cádiz	1,243,519	158.8 /km2	44	14
Córdoba	Córdoba	805,857	72.4/km²	75	12
Granada	Granada	924,550	68.7/km²	168	9
Huelva	Huelva	521,968	47.7 /km²	79	6
Jaén	Jaén	670,600	49.1/km²	97	10
Málaga	Málaga	1,625,827	204.1/km²	101	11
Sevilla	Sevilla	1,928,962	129.2/km²	105	15

Mapa de Andalucía

Faoi bun na cúigí tá comarcas nó contaetha. Níl aon aitheantas oifigiúil acu i Reacht Féinrialú na hAndalúise ach go praiticiúil tá aitheantas neamhoifigiúil acu mar aonán tíreolach, cultúir, staire, geographic agus riaracháin. Chomh maith leis sin tá mancomunidad, sé sin comhlathas bardais ar féidir le bardas ar a stuaim fhéin a chruthú mar uirlis forbairt geilleagar agus sóisialta a eagrú idir bardais.

Bardais na hAndalúis

Tá 774 bardais (nó municipios) san Andalúis, sé sin comhairle riaracháin na gcathrach agus na mbailte. Tá riaracháin na mbardais rialaithe ag comhairle bardais nó ayuntamiento, le cumas aige i soláthair seirbhísí comhphobail, uisce, dramhaíl, agus ar ndóigh pleanáil uirbeach agus cur chun cinn na háite i dtaobh turasóireacht, cultúr, spóirt agus rudaí eile nach iad.

Daonra

Tá an Andalúis mar an Chomhphobail Fhéinrialaithe is mó as 17 ó thaobh daonra de sa Spáinn. Sa bhliain 2018 bhí thar ar 8,409,700 daoine ina gcónaí ann, sé sin ísliú 124,000 ón mbliain 2009. Tá an daonra lonnaithe don chuid is mó i bpríomhchathracha na gcúigí agus ar an gcósta, mar sin tá urbiú ard i gceist, tá leath de dhaonra an réigiúin lonnaithe sna 28 cathracha is mó le níos mó ná 50,000 daoine iontu. Tá an daonra ag aosú cé go bhfuil imirceach ag cur moill ar meath an daonra.

Sa bhliain 1950, bhí 20% de daonra na Spáinne ina gcónaí san Andalúis. Tháinig ísliú beag ar sin go 17.09% de bharr eisimirce cé go raibh an ráta breith is airde sa Spáinn anseo. Ach ó shin i leith tá a mhalairt i gceist, faoi láthair tá 18% de dhaonra na Spáinne lonnaithe sa réigiún cé go bhfuil an ráta breithe thíos agus an daonra iomláin tar éis ísliú. Tá go leor daoine ag filleadh ar an áit chomh maith le imircigh ó thíortha éagsúla (agus ag a bhfuil ráta breithe ard acu) agus go ginireálta tá rath ar leith ar daonra na háite i gcomparáid leis na comhphobail fhéinrialaithe eile sa tír agus fiú réigiúin inchomparáide san Eoraip.

Rugadh thart ar 5.35 % de dhaonra na hAndalúise thar lear. Ráta measartha íseal i gcomparáid le réigiúin eile na Spáinne (agus níos lú ná meán na tíre). Is as Maracó 17.79% de imircigh na háite agus is iad Sasnaigh 15.25% dóibh. Mar sin féin is iad lucht Meiriceá Theas an grúpa is mó imircigh san áit ag cur go mór le lucht oibre an réigiúin.

Cathracha an Réigiúin

Seo iad a leanas na cathracha is mó ó thaobh daonra de sa réigiún.

Bardais is mó san Andalúis (2017)
Sevilla Málaga Córdoba Granada Jerez de la Frontera		Bardas	Cúige	Daonra			Bardas	Cúige	Daonra	Almería Huelva Marbella Dos Hermanas Algeciras
	1	Sevilla	Sevilla	689,434		16	El Ejido	Almería	88,096
	2	Málaga	Málaga	569,002		17	Chiclana de la Frontera	Cádiz	83,148
	3	Córdoba	Córdoba	325,916		18	Vélez-Málaga	Málaga	79,878
	4	Granada	Granada	232,770		19	Mijas	Málaga	77,151
	5	Jerez de la Frontera	Cádiz	212,915		20	Alcalá de Guadaira	Sevilla	75,106
	6	Almería	Almería	195,389		21	Fuengirola	Málaga	74,929
	7	Huelva	Huelva	145,115		24	Benalmádena	Málaga	68,859
	8	Marbella	Málaga	141.172		22	Torremolinos	Málaga	67.701
	9	Dos Hermanas	Sevilla	132,551		23	Sanlúcar de Barrameda	Cádiz	67,640
	10	Algeciras	Cádiz	121,133		25	Estepona	Málaga	66,863
	11	Cádiz	Cádiz	118,048		26	La Línea de la Concepción	Cádiz	63,146
	12	Jaén	Jaén	114,238		27	Motril	Granada	60,420
	13	San Fernando	Cádiz	95,643		28	Linares	Jaén	58,449
	14	Roquetas de Mar	Almería	93,363		29	Utrera	Sevilla	52,701
	15	El Puerto de Santa María	Cádiz	88,430		30	Mairena de Aljarafe	Sevilla	45,471

Geilleagar

Bhí an Andalúis mar réigiúin talmhaíochta le fada an lá ach le forbairt an comhphobail tá fás mór tagtha i dtionscadail éagsúil agus soláthair seirbhísí sa réigiún, chomh maith le tábhacht an turasóireachta.

Cultúr

Tá cultúr saibhir agus féiniúlacht láidir le fáil sa réigiún. Tá neart rudaí a feictear orthu mar gnéithe de cultúr na Spáinne a thagann as an réigiúin seo mar shampla damhsa flamenco agus troid tairbh. Ar ndóigh Tá clú agus cáil ag Andalucía mar gheall ar a hailtireacht Mhoslamach. I measc na séadchomhartha is cáiliúla tá an Alhambra i nGranada, an Mezquita (mosc) i gCórdobha, an Torré del Oro (túr óir), na túir Girealda agus an Réales Alcázares i Sevilla, agus an Alcazaba i Málaga. Ó thaobh an seandálaíochta de tá tábhacht ag baint le Medina Azahara, in aice le Córdoba agus Itálica, in aice le Sevilla agus port Huelva.

Déantar ceiliúradh ar lá Andalusía (Día de Andalucía) ar an 28 Feabhra, ceiliúradh dáta an reifrinn áitiúla faoi fhéinriail atá ann.

Spórt

Mar aon leis an gcuid eile den tír is é sacair an spóirt is fearr. Thóg Sasnaigh a bhí ag obair mar mianadóirí Rio Tinto i gcúige Huelva, agus is léir gur éirigh go maith leo. Is é Recreativo de Huelva an club sacair is sine sa tír, bunaithe sa bhliain 1889. I rith séasúir 2018/19 bhí dhá club sacair na hAndalúise ag imirt i bpríomhsraith na Spáinne: Real Betis agus Sevilla FC. Bhuaigh Betis an tsraith sa bhliain 1935 agus bhuaigh Sevilla é sa bhliain 1946. Imríonn na clubanna sacair eile; Córdoba CF ,Granada CF, UD Almería agus Málaga CF sa dara sraith faoi láthair. Tá Recreativo de Huelva, (an club is sine) agus Real Jaén ag imirt sa Segunda División B.

Le déanaí tá níos mó tóir ar cisphéil sa réigiún. Imríonn CB Málaga, nó Unicaja Málaga go minic san Euroleague cispheile agus bhuaigh siad an Liga ACB sa bhliain 2007 agus Corn Korać sa bhliain 2001. Tá CB Sevilla agus CB Granada ag imirt i bpríomhshraith na Spáinne chomh maith.