Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Jump to content

Iarlacht Uladh

Athraigh naisc
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.


Armas Walter de Burgh, Iarla Uladh, a úsáideadh mar bhonn do bhratach Uladh: nó, an cross-gules

Tiarnas Angla-Normannach ab ea an Iarlacht Uladh in Éirinn ó thuaidh sna meánaoiseanna, a bhunaigh John de Courcy as concas chúige Uladh in oirthear Uladh.[1] Ba é an tiarnas Angla-Normannach ba thábhachtaí é i dtuaisceart na hÉireann.[2] Ar a mhéid is mó, leathnaigh sé chomh fada siar le leithinis Inis Eoghain i gContae Dhún na nGall na linne seo,[3] agus ba é, ag am amháin, bonn cumhachta Uí Néill. bhí ag an am céanna mar bhonn cumhachta na hUí Néill in Ultaibh .

D’fhulaing Iarlacht Uladh go mór as an fheachtas míleata Éadbhaird Brús i n-aghaidh thiarnas na nAngla-Normannach in Éirinn sna 1310í, nár aisghabháil sé riamh as.[4] Faoin 15ú haois, bhí an iarlacht laghdaithe d'iamhchríocha cósta i gContae an Dúin agus i gCarraig Fhearghais, agus aistríodh an teideal Iarla Uladh don Choróin i 1461.[5]

Ionradh de Courcy ar Ulaid

[cuir in eagar | athraigh foinse]
Mórríochtaí agus mionríochtaí ón 11ú haois i gCúige Uladh sular tháinig na Normannaigh Normannaigh go hÉirinn.

Sa bhliain 1175 tar éis tréimhse troda idir na Normannaigh agus na Gaeil, bhí Ard-Rí na hÉireann, Ruaidrí Ua Conchobair ar thóir na síochána ón Rí Anraí II Shasana a d'aontaigh go mbeadh status quo ann, a ligfeadh do na Normannaigh a ngabháltas a chomhdhlúthú mar mhalairt ar ionradh níos mó isteach i gcríoch na nGael.[6] Mar sin féin d'fhan vasáilligh Normannacha Anraí míshocair. Sa bhliain 1176, tháinig Sir John de Courcy go hÉirinn in éineacht le William fitz Audelin, fear ionaid Anraí II. Timpeall thús na bliana 1177 thug sé faoi ionradh ar oirthear Uladh a phleanáil go cúramach .[7] Tar éis cead a fháil ón ngobharnóir ríoga i mBaile Átha Cliath, thóg de Courcy 32 ridirí agus 300 saighdiúir coise ó thuaidh isteach sa Mhí, áit a bhfuair sé ceart gluaiseachta ón tiarna, de Lacy.[8]Chad sé ansin le comhghuaillithe Éireannacha a chuidigh le fir agus faisnéis a sholáthar don ionradh.[9] Chuaigh fórsa De Courcy chun cinn ansin thar an méid thuaidh de rialú Normannach agus isteach in Ulaid ag teacht ar mhion-ríocht Leath Cathail cé nár fhág siad ó Bhaile Átha Cliath ceithre lá roimh sin.[10][11]Go dtí seo, bhí fórsaí “Béarla” ag baint le Ulaid.tar éis di ach imeacht ó Bhaile Átha Cliath ceithre lá roimh ré. Go dtí seo, bhí fórsaí “Béarla” ag baint le Ulaid. ná méid thuaidh smachta na Normannach agus isteach in Ulaid, agus shroich sé ríocht na Lecale tar éis dó imeacht ó Bhaile Átha Cliath ceithre lá roimhe sin. Go dtí seo, ní raibh baint ar bith ag fórsaí na nAngla-Normannach le hUlaid.[12]

Chuaigh fórsa De Courcy chun cinn ar Dhún Pádraig, príomhláthair an tsleachta Dál Fiatach a rialaigh Ulaid an tráth úd.[13] In ainneoin méid beag a fhórsa, chuir ionsaí de Courcy iontas ar na hUlaidh agus chuir sé iallach ar Ruaidrí Mac Dhuinnshléibhe, Rí na nUltach teitheadh.[14][15] Bhí leagáid an Phápa, an Cairdinéal Vivian, ar cuairt chuig Ulaidh nuair a tharla an t-ionsaí seo agus d'éiligh sé ar fhórsaí de Courcy tarraingt siar, ach níor tugadh aon aird d'iarratas an Chairdinéil.[16]

Timpeall seachtain ina dhiaidh sin, d’fhill Mac Dhuinnshléibhe ar ais go Dún Phádraig le slua mór tarraingthe as gach cearn d'Ulaid, ach in ainneoin go raibh líon níos lú aige, bhuaigh fórsaí de Courcy an lá.[17][18] Lean Mac Dhuinnshléibhe leis an ionsaí seo le fórsa níos mó fós, comhdhéanta de chomhghuaillíocht de chumhachtaí Uladh a chuimsigh rí Chenél nEógain, Máel Sechnaill Mac Lochlainn, agus na príomh-prealáidí an chúige.[19] Arís, bhí an bua ag na Normannaigh, fiú agus iad ag gabháil na cléire a bhí bainteach leis, san áireamh Ardeaspag Ard Mhacha, Easpag an Dúin, agus go leor dá taisí.[20]

In ainneoin comhghuaillíochtaí a bheith acu, lean idirchogadh leanúnach i measc na n-Ultach agus i gcoinne a gcomharsan Éireannach amhail is nach raibh siad faoi bhagairt na Normannach.[21] Bhainfeadh de Courcy leas as an éagobhsaíocht seo agus. ón a bhunáit i nDún Phádraig, thug sé faoi na ceantair chomharsanacha in Ulaid a chlaoi.[22]

Forleathnú

[cuir in eagar | athraigh foinse]

I rith na bliana ina dhiaidh sin, bhí roinnt chéim ar gcúl ag de Courcy, a bhí ró-fonnmhar i mbun an leathnaithe, toisc gur éirigh leis Gaeil roinnt buanna a fháil.[23] I gcás amháin buaileadh go dona na Normannaigh agus iad gcoinne fhórsaí comhcheangailte Mhic Dhuinnshléibhe agus Murchadh Ua Cearbhaill as Oirialla, agus ina dhiaidh sin gradadh eile níos faide ó thuaidh faoi lámh ma hUí Tuirtri agus na Fír Lí,[24] agus an toradh tar éis sin ná go raibh ar na Normannaigh cúlú ón troid agus iad a choinneáil faoi shíorionsaí, timpeall 30 míle ar ais go dtí caisleán de Courcy.[25]

Níor thit Ulaid go léir do de Courcy, tháinig Uíbh Eachach Cobha, a bhí suite i lár agus in iarthar Chontae an Dúin sa la atá inniu ann, slán, mar a rinne ceantair bheaga anseo agus ansiúd.[26] Thrasnaigh na Normannaigh Uibh Eachach Coba (Béarla: Iveagh) ar a mbealach ó Bhaile Átha Cliath go Dún Pádraig, agus tugann nádúr a n-ionsaí gan choinne le tuiscint gur thug Uibh Eachach Coba tacaíocht do phlean de Courcy, nó ar a laghad gur aontaigh siad leis. Ina dhiaidh sin, bhain Clann Mhic Aonghusa a rialaigh Uibh Eachach Coba leas as trádáil le hIarla Uladh, agus tar éis dó titim i 1333 ghlac Clann Mhic Aonghusa cuid dá thailte san oirthear, agus atógadh Caisleán Dhún Droma.

Lean Mac Dhuinnshléibhe ag cur in aghaidh in aghaidh de Courcy, ach mar sin féin cailleadh Ulaid, agus leis sin athraíodh cothromaíocht na cumhachta in Ulataibh.[27] A bhuí d'arm agus do teicneolaíochta níos fearr na Normannach i gcomparáid leis na Gaeil, a cuirtear rath ionradh de Courcy agus a chumas chun na frithionsaithe a sheasamh in ainneoin go raibh siad ag snámh in aghaidh an tsrutha.[28]

Daingniú

[cuir in eagar | athraigh foinse]

Ar fud a fhearainn, thóg de Courcy mótaí agus bábhúin chun láithreacht a chruthú agus chun slite tábhachta a chosaint.[29] Thángthas ar 128 móta ar a laghad i gCúige Uladh, agus tá a bhformhór le fáil sa limistéar ina raibh níos mó Normannaigh i láthair ann; Contae Aontroma ó dheas agus Contae an Dúin ó thuaidh.[24] Ba é an caisleán is cumhachtaí a thógfadh de Courcy ná Caisleán Charraig Fhearghais a bheadh ​​ina ionad riaracháin sa deireadh. Thóg sé an caisleán 'An Ráth' freisin, ar a dtugtar Caisleán Dhún Droma air anois, a chosain an limistéir Leath Cathail.[24]

Bhí rochtain thapa agus éasca ag gach ceann de na gabhálacha a bhain de Courcy amach ar an bhfarraige, rud a chuir bealach éalaithe ríthábhachtach ar fáil dó féin agus dá fhórsaí nuair a bhí gá leis. [24] Sa bhliain 1180, phós de Courcy Affreca, iníon Guðrøðr Óláfsson, Rí Dhuibhlinne, na nOileán Siar agus Mhanann, a lig dó glaoch ar chabhlach láidir a threisigh a seasamh a thuilleadh. [24]

In ainneoin an cur i gcoinne na Normannach a bhí ann ar dtús, is cosúil gur fhéach na hUlaid le cómhaireachtáil shíochánta a bhaint amach leis na Normannaigh i ndeireadh na dála agus fiú cúnamh a lorg chun cur i gcoinne an líon méadaithe ionsaithe agus creacha a raibh ar siúl ag na gCenél nEógain orthu.[23] Sampla de seo is ea an eachtra a tharla sa bhliain 1182, nuair a d'éirigh leis an chomhghuaillíocht idir de Courcy agus na hUlaid Clann Uí Dhoibhilin a ruaigeadh.[23]

De réir Annála na gCeithre Máistrí:

  • Sa bhliain 1182, thug Domhnall mac Aodha Mac Lochlainn (de chuid) Uí Néill an Tuaiscirt, arm go Dún Bó i bhFir na Craoibhe (oirthuaisceart Chontae Dhoire sa lá atá inniu ann) chun na Gaill a throid, ach

ruaigeadh iad, áfach, agus maraíodh go leor uaisle Gaelacha.[30]

Bibleagrafaíocht

[cuir in eagar | athraigh foinse]
  • Connolly, S.J. (2007). "{{{title}}}". Oxford University Press. 
  • Bardon, Jonathan (2005). "Teideal in easnamh ar an lua

Either specify one, or click here and a bot will try to complete the citation details for you. {{{title}}}". The Blackstaff Press. 

  • Adamson, Ian (1998). "{{{title}}}". Pretani Press. 
  • Orpen, Goddard H. (1915). "{{{title}}}". Royal Society of Antiquaries of Ireland. 


Tagairtí

[cuir in eagar | athraigh foinse]
  1. ↑ Connolly, p. 589-590.
  2. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Connolly5892
  3. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Connolly5893
  4. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Connolly5894
  5. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Connolly5895
  6. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon333
  7. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon334
  8. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon335
  9. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon336
  10. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon337
  11. ↑ Connolly, p. 129.
  12. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Adamson1162
  13. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon338
  14. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon339
  15. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Adamson1163
  16. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon3310
  17. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon3311
  18. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Adamson1164
  19. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon3313
  20. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon3314
  21. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Adamson1165
  22. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Adamson1166
  23. ↑ 23.0 23.1 23.2 Adamson, pp. 116–7.
  24. ↑ 24.0 24.1 24.2 24.3 24.4 Bardon, pp. 36–7.
  25. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon362
  26. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon363
  27. ↑ Bardon, p. 33-5.
  28. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon332
  29. ↑ Earráid leis an lua: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bardon364
  30. ↑ Maolagáin, P. Ó (1945). "{{{title}}}". Journal of the County Louth Archaeological Society 11 (1): 37–40. doi:10.2307/27728645. ISSN 1393-2195. JSTOR 27728645. 

Earráid leis an lua: <ref> tag with name "Bardon38" defined in <references> is not used in prior text.
Earráid leis an lua: <ref> tag with name "IHiMKeenaght" defined in <references> is not used in prior text.
Earráid leis an lua: <ref> tag with name "logainmEas" defined in <references> is not used in prior text.

Earráid leis an lua: <ref> tag with name "Orpen275-7" defined in <references> is not used in prior text.
Aisghafa ó "https://ga.wikipedia.org/w/index.php?title=Iarlacht_Uladh&oldid=1216845"