Étazini

Étazini di Lanmérik United States of America (en)



Lanng ofisyèl	Fédéral : Pa gen Annglé : annan 32 Léta asou 50 awayen : rounso atè Away Lanng endijenn : atè Lalaska Fransé : èstati partikilyé annan Menn é annan Lalwizyann Èspangnòl : èstati partikilyé atè Mègsik-Nòv
Kapital	Washington, D.C
Siperfisi total	9 833 517 km²
Jantilé	Anmériken Étazinyen
Popilasyon total	328 239 523 zab. (2019)

Létazini, an fòrm lonng Létazini di Lanmérik (an annglé : United States é United States of America, égalman konnèt anba labrévyasyon-an USA), sa roun péy transkontinantal don ésansyèl-a di téritwè ka sitchwé so kò an Lanmérik di Nò. Létazini-ya gen èstrigtir politik-a di roun répiblik konstitisyonnèl fédéral ké réjim prézidansyèl konpozé di senkant Léta, don karant-lwit sa adjasan é ka fòrmen Mainland-an. Sala-a sa ankadré pa loséyan Atlantik à lès-a ké loséyan Pasifik à lwès-a, é ka trouvé so kò bòdé o nò pa Kannanda é o sid pa Mègsik-a. Dé Léta-ya ki pa limitròf sa Lalaska, ki sitchwé à lwès di Kannanda, ké Away, roun larchipèl di loséyan Pasifik-nò. Di plis, péy-a ka konprann katòrz téritwè ensilèr diséminen annan lanmè dé Karayb ké Pasifik-a. Jéyografi-a ké klima-a di péy sa èstrenmman divèrsifyé, abritan roun gran varyété di fonn é di flòr, ki ka fè dé Létazini roun dé 17 péy mégadivèrs di plannèt-a.

Kapital fédéral-a, Washington, sa sitchwé annan distrik-a di Columbia, roun zonn ki sitchwé rò dé senkant Léta. Lanmonnen-an sa dolar anmériken-an. Drapo-a ka konpozé so kò di trèz bann rouj ké blanng ensi ki senkant zétwèl ki ka rouprézanté senkant Léta fédéré-ya di linyon-an. Limn nasyonnal-a ka entitilé so kò The Star-Spangled Banner (Bannyè zétwélé). I pa gen di lanng ofisyèl o Létazini, menm si lanng nasyonnal-a sa annglé anmériken-an.

Létimoloji

An 1507, kartograf loren-an Martin Waldseemüller ka prodjwi roun plannisfè (ki nonmen plannisfè di Waldseemüller) ki ka rouprézanté notanman réjyon méridjonnal-a di lémisfè lwès-a. I ka enskri alò prénon féminizé-a « America », an lònò-a di navigatò floranten Amerigo Vespucci.

Non-an di péy té sigjéré pa Thomas Paine é adòpté pou pronmyé fwè-a pa Trèz kolonni-ya di Lanpir britannik-a annan Déklarasyon di lendépandans dé Létazini 4 jwiyé 1776.

Dézignasyon-an fòrm kourt — di lizaj annan lavi kouran-an, lanségnman-an ké kartografi-a — di sa péy sa « Létazini » (an annglé United States, abréjé an « US ») ké fòrm lonng-an – di lizaj annan dokiman ofisyèl-ya — sa « Létazini di Lanmérik » (an annglé United States of America, abréjé an « USA »). Fòrm lonng-an « Létazini di Lanmérik » pa ka rousanblé à gran majorité-a dé fòrm lonng ki ka koumansé pa « Répiblik di », « Rwéyonm di », etc. Li sa an révanch pròch di sa-a di péy vwézen, Létazini mègsiken-yan. Atè Lafrans é annan patché péy, péy-a sa égalman dézignen an fòrm kourt, annan langaj kouran-an, mé itou pafwè annan dé diskou ofisyèl, pa tèrm enfòrmèl-a di « Lanmérik ». An annglé, fòrm kourt-a « America » sa larjman itilizé, menm annan diskou ofisyèl-ya.

Listwè

Péryòd prékolonbyen (anvan 1492)

Déba asou lorijin-an ké dat-a di rivé-a dé Anmérendjen an Lanmérik di Nò pa òkò fini. Dékouvèrt arkéyolojik-ya ka endiké ki Lès-a dé Létazini sa abité dipi pli di 12 000 lannen, alò ki rivé-a dé pronmyé zabitan di kontinan ka roumonté à pli di 30 000 lannen. Dipi 1927, téyori-a ki pli kouminéman admèt sa sa-a di limigrasyon-an di pèp azyatik i té gen 12 000 lannen pa détrwè-a di Bérenng. Toutfwè, sèrten dékouvèrt arkéyolojik ka roulévé o kour dé dannyé lannen ka bay di nouvèl loryantasyon kant o processus di kolonnizasyon préyistorik di Lanmérik di Nò-a.

Malgré difikilté-ya pou établi dé èstatistik, laplipa dé istoryen ka akòrdé yé kò pou èstimen popilasyon otogtonn-yan dé atchwèl Létazini di 7 à 8 milyon di moun an 1492. O xvie syèk, latè-ya ki sitchwé à lès-a dé montangn Roché sa péplé pa dé tribi anmérendjen : Cheyenn, Crows, Syoux, Hurons-Wendat, Iroquois, Cherokees ké Creeks ki ka chasé di bizon mé osi ka pratiké kiltir, kéyèt, lélvaj ké lapèch-a. Iroquois ka viv annan valé-a di Sen-Laurent, annan sègtò-a dé lak Érié ké Ontario, annan valé-a di flòv Hudson é annan parti lwès-a dé Apalach. Yé ka konté sis gran tribi.

Dé tribi di élvò é d'agrikiltò, Apach, Komanch oben Pueblos, ka rété annan Roché-ya.

Péryòd kolonnyal (1492-1775)

Kristòf Kolon ka dékouvri kontinan anmériken-an an 1492 épi ka èsploré atchwèl Porto Rico lannen-an ki ka swiv. O xvie syèk, pwisans éropéyen-yan ki ka sasé pasaj-a di Nò-Lwès é di richès, ka navigé épi ka enstalé yé kò lonng-an di litoral atlantik. Isi ka sigsédé yé kò dé kolonni èspangnòl, annglé, fransé, néyèrlandé ké èskandinav plis oben mwen pèrmannan. Létablisman-yan pli sélèb-ya ké pli ansyen-yan sa sa-ya di Sen Augustine (Florid, 1565), Jamestown(1607) ké Plymouth (fondé pa Lipè pélren piriten-yan an 1620). O sid-lwès, Èspangnòl-ya ka agrandi Nouvèl-Lèspagn an mennan dé lèspédisyon dipi Mègsik-a. O nò-lwès, Ris-ya ka enstalé yé kò lonng-an di lakot Pasifik-a. Blanng-yan ka antré an kontak é ka fè di koumèrs ké pèp otogtonn-yan. Mé Anmérendjen-yan pa ka rézisté o lépidémi ki entrodjwi pa Éropéyen-yan (varyòl, laroujòl), à lakiltirasyon-an (lalkòl, zarm ké difé), o masak é o lagèr kolonnyal.

O kour dé xviie ké xviiie syèk ka fòrmen progrésivman yé kò trèz kolonni britannik-ya di lakot oryantal-a, gangan dé Létazini (kart). Kolonnizasyon-an sa asiré pa dé konpangni ké roun sistenm di chart. Fransé-ya ka èsploré valé-a di Misisipi é ka fondé Lalwizyann-an. Lanmérik di Nò-a ka divini rapidman roun anjé ant pwisans kolonnyal-ya : Langlétè-a (ki divini Gran-Britangn an 1707 à laswit-a di so linifikasyon ké Lékòs) ka asiré piti piti so siprémasi an ranpòrtan lagèr anglo-néyèrlandé-ya épi lagèr-a di Sèt Lannen (1763) kont Lafrans-a, ki ka pédi so posésyon-yan di lès-a di Misisipi (kart). Pèpman-an ka fè ésansyèlman so kò pa dé migran britannik é pa trét négriyé-a. Lèsklav nwè-ya sa anplwayé annan plantasyon-yan di tabak di sid mé osi pou dévlopman-an dé lenfrastrigtir. Bò'd 1775, trèz kolonni-ya sa prospèr é ka konté pli di Dé milyon di zabitan.

Révolisyon, lendépandans ké nouvèl lenstitisyon (1775-1800)

Annan kouran-an dé lannen 1770, kolon anmériken-yan ka opozé yé kò di plis an plis à yé métropòl : Lonn ka roufizé yé latè endjen-yan ki sitchwé à lwès-a dé montangn Appalach. Tags-ya ké zenpo-ya sa ogmanté alò ki sijé anmériken-yan pa fika rouprézanté o Palman britannik-a. Sistenm-an di èsklizif-a ka lézé marchan-yan di lakot lès-a. Di nouvèl troup sa voyé an Lanmérik ké roun klima révolisyonnèr ka enstalé so kò an Nouvèl-Langlétè, atè Filadélfi épi an Virjini. An 1770, soda britannik-ya ka tiré asou maniféstan-yan (masak di Boston). An désanm 1773, kolon-yan ka détrwi roun kargézon dité (Boston Tea Party) : lagèr-a di lendépandans ka éklaté lannen-an ki ka swiv.

Ensirjé-ya ka voyé dé rouprézantan o Kongré kontinantal ki ka aprouvé déklarasyon-an di lendépandans dé Létazini 4 jwiyé 1776. Sa tègs, ésansyèlman rédijé pa Thomas Jefferson, ka proklanmen prensip-ya di libèrté, d’égalité é di drwè pou sasé-a di bonnò. Déklarasyon-an di lendépandans anmériken-an ka fondé osi pronmyé nasyon dékolonnizé-a di monn, byen ki annan roun pronmyé tan, Gran-Britangn ka roufizé di roukonnèt li.

Lélévasyon di péy annan ran di lipèrpwisans atravè lagèr-ya (1917-1991)

Manman migran, fotografi di Dorothea Lange (1936).

A véritabman Pronmyé Lagèr mondjal-a ki ka konsakré pwisans anmériken-an ; o xxe syèk, Létazini-ya ka divini pronmyé pwisans ékonnonmik, kiltirèl, politik ké militèr di monn. Dabò nét an koumansman di Pronmyé Lagèr mondjal-a, péy-a ka angajé so kò annan Trip-Tandé-a anba prézidans-a di Woodrow Wilson é ka antré an lagèr 6 avril 1917. Péy-a dè lò ka ranvèrsé rapò-a di fòrs annan konfli-a. Kongré-a dé Létazini ka roufizé di ratifyé trété-a di Versailles (1919) é di entégré Sosyété dé Nasyon, fidèl o prensip di lizolasyonnism-an. Ant-Dé-Lagèr sa dabò roun péryòd di prospérité matéryèl é di léfèrvésans kiltirèl aplé « Roaring Twenties »-ya. Fanm-yan épi Anmérendjen-yan ka òbténi drwè-a di vòt. A égalman tan-an di Prowibisyon-an é di miz an laplas-a di gran travay piblik pa divèrs prézidan (baraj Hoover ké pon-an di Golden Gate annan lannen-yan 1930 notanman).

Lépòk kontanporen

Dipi finisman-an di Lagèr frèt ké démantélman-an di Linyon sovyétik-a ant 1989 é 1991, Létazini-ya sa sèl lipèrpwisans-a annan monn-an. Péy-a ka angajé so kò annan réchofman-an dé rélasyon diplonmatik o Pròch-Loryan, é ka partisipé à Lagèr di Gòlf. Prézidans-a di Bill Clinton ké fika marké pa lagèr-ya di Yougoslavi, pa zafè Monica Lewinsky, lèsplozyon-an di bòbòl Entèrnèt ké roun krwasans ékonnonmik kontini.

An 2008, Barack Obama sa éli à prézidans-a é ka divini pronmyé Afro-Anmériken-an ki chèf-a di Léta anmériken. So politik ka tranché ké so prédésésò, notanman asou plan entéryò-a, koté li ka réysi à fè adòpté roub réfòrm di sistenm di santé, oun plan di roulans di lékonnonmi-a ké maryaj omosègswèl apré roun désizyon di Lakou siprenm-an. An 2010, gòlf-a di Mègsik ké laplaj-ya di Sid dé Létazini sa touché pa pir maré nwè-a ki péy-a konnèt à laswit-a di lèsplozyon-an di roun plat-fòrm pétrolyé di BP. Létazini-ya ka réyangajé militèrman so kò o Mwéyen-Loryan dè 2014 ké roun lagèr kont Léta islanmik an Lirak é an Siri ; Dé lannen plita, Donald Trump sa éli prézidan.

Léta ké téritwè

Létazini-ya sa konpozé di senkant Léta ké roun distrik fédéral, distrik-a di Columbia. Karant-lwit Léta asou kontinan-an — tout Léta-ya sof Lalaska ké Away — sa aplé Létazini kontigis oben « lower 48 » (« 48 pli ba-ya ») é ka tchipé majò parti-a di sant di Lanmérik di Nò-a. Lalaska sa séparé dé Létazini kontigis pa Kannanda-a ; ansanm, yé ka fòrmen Létazini kontinantal-ya. Away, senkantchenm Léta, sa sitchwé annan Pasifik-a.

An plus dé téritwè (Puerto Rico, Guam, zilé Maryanj di Nò, zilé Vyèrj dé Létazini, Sanmoa anmériken), Létazini-ya ka konprann osi plizyò ròt lèspas ki pa tré propis menm entèrdi à labita. Latòl Palmira sa roun téritwè ki pa enkòrporé, mé li sa inabité. Zilé minò élwagnen-yan dé Létazini sa dé zilé inabité é dé latòl di Pasifik é di lanmè dé Karayb. Di plis, US Navy établi roun enpòrtan baz naval annan bé-a di Guantánamo atè Kiba dipi 1898 é asou latòl Diego Garcia annan loséyan Endjen-an dipi 1971.

Jéyografi

Karagtéristik jénéral

Létazini-ya sa katriyenm péy-a ki pli vas-a (9 631 417 km2) dèyè Larisi, Kannanda ké Lachin-an. Ké 7 % dé latè émèrjé di plannèt-a, tay-a di téritwè anmériken sa konparab à sa-a di kontinan éropéyen. Léta-ya di Lalaska é di Tègzas sa ensi pli gran ki tout péy éropéyen (sof Larisi). Sitchwé an Lanmérik di Nò, 48 Léta-ya ki ka fòrmen roun sèl (ki aplé pafwè « Mainland » oben « Létazini kontinantal »), don ka fòrmen ka évoké roun pentagonn ka étiré so kò asou kat fizo orèr. 4 500 km ka séparé lakot atlantik-a à lès é lakot pasifik-a à lwès. I fo parkouri 2 500 km pou lyannen Kannanda o Mègsik. Létazini-ya ka posédé 12 034 km di frontchè térès, 8 893 km ké Kannanda (don 2 477 km ké Lalaska), 3 141 km ké Mègsik-a é 28 km ké Kiba(baz naval di bé di Guantánamo). Londjò total-a dé lakot anmériken lès di 19 924 km.

Jéyografi di moun

Répartisyon di popilasyon-an

324 milyon di Anmériken sa réparti di fason inégal asou téritwè-a. Dansité-a di popilasyon sa an léfè pli élvé à lès-a di péy ki annan lwès-a. Lanmotché-a di popilasyon-an sa konsantré à lès-a di 100e méridjen ké mégalopòl di BosWash, lariv-ya dé Gran Lak (Chikago, Détrwè, Milwaukee, Cleveland) ké ChiPitts, Apalach-ya ké litoral atlantik-a. Odéla di 100e méridjen, dansité-ya ka fébli pou dé rézon istorik — pèpman-an fè so kò di Lès an Lwès — é natirèl (aridité). Fasad pasifik-a sa pli dans ké lags kalifòrnyen-an (San Francisco, Los Angeles) épi bra di Puget Sound nonmen Pugetopolis (Seattle, Portland). Lavil-ya ké lè irben-yan d'Austin é di Dallas o Tègzas ka konprann égalman dé milyon di zabitan, tou kou Orlando ké Miami an Florid. Dansité mwéyen-an dé Létazini sa di 31 zabitan pa km2.

Anmériken-yan ka konsantré so kò asou litoral-ya, menm sa-ya dé Gran Lak. À lwès-a di 100e méridjen jouk litoral di Pasifik é an Lalaska, dansité-ya sa globalman fèb, sof an tchèk lavil ki izolé é an Kalifòrni. Sa dannyé sa Léta ki pli péplé-a dé Létazini é ka kontinwé di atiré fligs migratwè-ya ki entèrn é ègstèrn.

Kiltir ké syans

Èstati di Libèrté sa roun dé senbòl dé Létazini é di mannyè pli jénéral roun senbòl di libèrté, di démokrasi é di rèv anmériken.

Kiltir anmériken-an ganyen roun baz anglo-sagson, ki ka èspliké so kò pa lorijin istorik-ya di péy. Annglé-a sa lanng-an ki pli palé-a. Soupannan, lapò-ya di ròt kiltir ka kontribiyé à fè dé Létazini roun krézé kiltirèl :

léritaj anmérendjen-an ka li so kò annan sèrten mo ké toponnim.
lenfliyans ispannik-a sa fò an Kalifòrni, o Nouvèl-Mègsik é o Tègzas ensi ki annan plizyò gran lavil ayò (New York, Miyanmi an Florid, Hartford annan Connecticut).
léritaj afriken-an bay à kiltir anmériken-an sirtou annan donmenn artistik-a, kou lanmizik, dans etc...
lenfliyans fransé-a, mé sirtou akadjen, sa fò an Lalwizyann.
imigran éropéyen-yan té égalman marké kiltir di péy.

Syans ké tègnik

Dipi finisman-an di xixe syèk, Létazini-ya ka tchipé pronmyé ran mondjal-ya pou sasé syantifik-a ké linovasyon tègnik-ya. An 1876, Alexander Graham Bell ka dépozé roun brévè pou lenvansyon-an di téléfonn. Laboratwè-a di Thomas Edisonmet o pwen fonnograf-a, lanp ké lenkandésans é roun dé pronmyé kanméra. An koumansman di xxe syèk, lantroupriz-ya di Ransom E. Olds é d'Henry Ford ka èspérimanté di nouvèl fason di prodjwi véyikil otonmobil-ya. An 1903, frè Wright ka prosédé à roun dé pronmyé vòl an avyon.

Larchitègtir

Larchitègtir-a atè Létazini sa divèrs soulon réjyon-yan konstrwi so kò gras o lapò èstéryò-ya, ki pa té inikman annglé. Larchitègtir anmérendjen-an é lésé pa bokou di vèstij. Ké nésans-a dé Létazini, batiman piblik-ya sa enfliyansé pa Lantikité gréko-laten-an é ka rouflété lidéyal répiblliken-an. O xixe syèk ka sigsédé yé kò patché èstil tèl ki Greek Revival, néyo-gotik, City Beautiful, éklègtism, èstil Bèl-Lar, èstil vigtoryen ki ka rataché yé kò o tradisyon éropéyen.

Tchwizin

Tchwizin anmériken-an sa à limaj-a di pèpman di péy, ki-lé-di divèrs é métisé. Toutfwè, prensipal lapò-ya sa anlman, olandé ké irlandé é sa enfliyans-ya ka pèrdiré jouk jòdla. Tchwizin anmérendjen-an ka konté égalman bokou : résèt tradisyonnèl dé Endjen di Lalabanma sa prézèrvé é protéjé kou roun pratrimwenn kiltirèl.

Èspò

Dipi finisman-an di xixe syèk, bésbol-a konsidéré kou èspò nasyonnal-a dé Létazini, anvan di fika konkiransé épi égalé pa foutbòl anmériken-an. Konpétisyon otonmobil (Nascar), baskèt-bòl ké loké asou laglas sa ròt disiplin majò (annan sa lòrd) annan péy-a. Bògs-a ké kours-ya di chouval sa èspò endividjwèl ki pli swivi-ya, menm si li sa konkiransé pa gòlf-a. Foutbòl-a, ki aplé soccer atè Létazini, sa larjman pratiké pa jenn-yan ké lékip-ya d'anmatò. Ténis-a ké ròt èspò di plen lè sa égalman aprésyé.

Lanng

Pyès lalwa té voté pour présizé pou lanng ofisyèl-a oben -ya à léchèl fédéral-a. Toutfwè, 32 Léta asou 50 voté di tèl lalwa o profi di annglé-a kou lanng ofisyèl, dannyéman Virjini-Ògsidantal an 2016. An lout, Léta di Away sa ofisyèl bilenng annglé ?-awayen. Léta di Lalaska ka roukonnèt lanng anmérendjen-yan an plis di annglé-a. Èspangnòl-a ka posédé roun èstati èspasyal annan Léta di Nouvèl-Mègsik, san ki li fika ofisyèl. Di menm mannyè-a, fransé-a ka posédé roun èstati partikilyé an Lalwizyann.

Kod

Létazini-ya gen pou kod :

K, soulon lis-a dé préfigs dé kod OACI dé laéropò ;
N, soulon lis-a dé préfigs OACI di limatrikilasyon dé laéronnèf ;
US, soulon lis-a dé kod péy ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-2 ;
US, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kod péy), kod alpha-2 ;
.us, soulon IANA-a, donmenn nasyonnal-a di pronmyé nivo ;
ISO 3266-1USA, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kod péy), kod alpha-3 ;
USA, soulon lis-a dé kod ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-3 ;
USA, soulon lis-a dé kod péy di CIO ;
USA, soulon lis-a dé kod entèrnasyonnal dé plak minéralojik.

Nòt ké référans

Wè osi