Rwéyonm-Ini

Rwéyonm-Ini di Gran-Britangn é di Lirlann di Nò United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (en)
Lanng ofisyèl	Annglé (de facto)
Kapital	Lonn
Siperfisi total	246 690 km²
Jantilé	Britannik
Popilasyon total	65 110 000 zab. (2015)

Rwéyonm-Ini, an fòrm lonng Rwéyonm-Ini di Gran-Britangn é di Lirlann di Nò (an annglé United Kingdom é United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland), sa roun péy di Léròp di Lwès-a, oben soulon sèrten définisyon, di Léròp di Nò, don téritwè-a ka konprann zilé-a di Gran-Britangn ké parti nò-a di zilé di Lirlann, ensi ki rounlo piti zilé otour di larchipèl-a. Téritwè-a di Rwéyonm-Ini ka partajé roun frontchè térès ké Répiblik di Lirlann, é sa antouré pa loséyan Atlantik-a, ké lanmè di Nò-a à lès, Lanmanch-a o sid, épi lanmè-a di Lirlann à lwès. Rwéyonm-Ini ka kouvri roun sipèrfisi di 246 690 km2, ki ka fè di li 80e pli gran péy-a di monn, é 11e-an di Léròp. Li sa 22e péy-a ki pli péplé-a di monn, ké roun popilasyon ka èstimen à 65,1 milyon di zabitan. Rwéyonm-Ini sa roun monarchi konstitisyonnèl ; li ka posédé roun sistenm palmantèr di gouvèlnans. So kapital sa Lonn, roun lavil mondjal é pronmyé laplas finansyé o monn, mé égalman pli gran lè métropoliten-an di Linyon éropéyen-an.

Jéyografi

Ben Nevis-a sa pli rot pwen-an di Rwéyonm-Ini.

Scafell Pike.

Majò parti-a di Langlétè ganyen roun rélyèf tré varyé sof Nò-a é annan pénensil-a di Cornouailles. Dé prensipal larivyè-ya sa Tamise (346 kilomèt) ké Severn(354 km) ki sa pli lonng kour dilo di Rwéyonm-Ini. Bò'd lavil-a di Douv(Dover, an annglé), tinèl-a ki anba Lanmanch-a ka roulyannen Gran-Britangn ké Lafrans-a.

I pa ka ègzisté di Sonmé an Langlétè ki ka dépasé mil mèt-ya di laltitid ; pwen kilminan annglé-a, Scafell Pike, ka kilminen à 978 mèt di laltitid annan Lake District, an Cumbria.

Jéyografi-a di Lékòs-a ka varyé, ké so lowland-yan di Sid ké so highland-yan annan Nò-a é Lwès — ki ka enkli Ben Nevis-a (1 344 m), pwen kilminan di Rwéyonm-Ini (pourtan dépasé pa mon Paget (2 934 m), an Jéyòrji di Sid, pwen kilminan dé téritwè di lout-lanmè di Rwéyonm-Ini).

Nou ka trouvé di lonng ké profon bra di lanmè ki ka anfonsé so kò annan latè-ya. Lékòs-a ka posédé bò di lwit san zilé, ki ka sitchwé so kò pou laplipa annan Lwès-a é annan Nò-a di péy, notanman Hébrides, les Orcades(Orkney Islands) ké Shetland. Byen k'Édimbourg sa kapital-a, rich di roun bèl léritaj istorik ké architègtiral, lavil prensipal-a sa Glasgow.

Listwè

Nésans di roun Linyon

Rwéyonm-Ini di Gran-Britangn é di Lirlann, an 1843.

Oliver Cromwell, pannan péryòd-a di Entèrrègn annglé-a, té à tèt-a di sèl réjim répiblliken annglé di tout listwè-a.

Rwéyonm-yan di Langlétè é di Lékòs té kowabité antan ki nasyon souvren é endépandan ké yé pròp monnark ké èstrigtir politik dipi ixe syèk-a. Prensipalté di Gal sa entégré o Rwéyonm di Langlétè an 1536, apré so lannègsyon à laswit-a di Èstati di Rhuddlan an 1284. Lirlann, konkéri à partir di xiie syèk, sa roun rwéyonm endépandan mé an 1541, Henri VIII ka divini lirwè di Lirlann. À partir di Linyon dé Kouronn an 1603, Rwéyonm di Lékòs-a ka patajé égalman menm souvren-an, mé Langlétè, Lékòs ké Lirlann ka rété dé Léta distenk. Douran entèrrègn annglé-a, Commonwealth di Langlétè ka annègsé Lékòs ké Lirlann, mé sitchwasyon présédan-an sa rèstoré ké rwéyèlté-a an 1660.

Lanpir britannik

Rwéyonm-an di Gran-Britangn (égalman konnèt à so koumansman kou Rwéyonm Ini di Gran-Britangn) té jwé roun ròl enpòrtan douran syèk dé Limyè-a, ké roun prézans fòrt an filozofi é an syans ensi ki roun gran lenfliyans annan tradisyon téyatral ké litérèr. Tout o lonng di syèk ki ka swiv, rwéyonm-an pran roun par enpòrtan annan dévlopman-an dé lidé ògsidantal di démokrasi palmantèr, ké roun roumarkab kontribisyon an litératir, an lar é an syans.

Trwè faz di apré-lagèr : travayism, thatcherism ke blairism

Margaret Thatcher pronmyé fanm à kabèch-a di Rwéyonm (1979-1990).

Apré Ségon Lagèr mondjal, travayis Clement Attlee mennen o pouvwè pa ra-di-maré élègtoral di 1945. O progranm, nasyonnalizasyon dé sèrvis é kréyasyon di roun Léta-Providans, ké Sèrvis nasyonnal-a di santé britannik (National Health Service, NHS). An finisman-an dé lannen 1950, douran dékolonnizasyon-an, Rwéyonm-Ini ka pédi so èstati di sipèrpwisans.

Finisman-an dé lannen 1990 ka wè lavennman-an di travayis Tony Blair (1997-2007), pròch di City, é ki ka wè dabò annan Léròp roun gran marché, ki ka soutni kandidatir-ya di près tout péy-ya di Léròp di Léròp di Lès-a ké Lagèr di L'Irak malgré roun lopinyon piblik britannik plito défavorab. Li ka démisyonnen an 2007, pou lésé laplas-a à so minis dé finans Gordon Brown, li-menm briga o lélègsyon di 2010 pa konsèrvatò-a David Cameron. A anba ministèr-a di sa dannyé ki ka tchenbé so kò roun référandonm asou lendépandans-a di Lékòs 18 sèptanm 2014.

Politik

Gouvèlman

Élisabeth II, souvren di Rwéyonm-Ini.

Rwéyonm-Ini sa, kou so non ka endiké, roun rwéyonm, mé pouvwè-a di monnark britannik (atchwèlman renn Élisabeth II) sa limité : sala-a ka règnen mé pa ka gouvèlnen. Souvren-an (renn-an) ka posédé pa kont sèrten pouvwè èspésifik ki ka ankadré sa kapasité à rengnen kou sa-a di tchenbé roun lodjans ké Pronmyé minis-a. Ensi nou pwé entèrprété kapasité jiridik-a di souvren britannik kou roun drwè di fika konsilté, oun drwè di ankourajé é roun drwè di mété an gard.

Pouvwè ègzékitif-a di sa monnarchi palmantèr sa ègzèrsé, o non di Renn-an, pa Pronmyé minis-a (atchwèlman Theresa May), ké ròt minis-ya di kabiné. Pronmyé minis-a sa nonmen pa renn-an, li pa fika éli. Néyanmwen an ka di Palman minoritèr, a dé minis (senior ministers) ki ka chwézi roun Pronmyé minis. Renn-an divèt chwézi chèf-a di parti ki ganyen lélègsyon léjislativ-ya : gouvèlman-an ka riské di fika ranvèrsé à chak lélègsyon léjislativ. Kabiné-a sa gouvèlman-an di So Majèsté.

Sibdivizyon

Rwéyonm-Ini sa divizé an kat parti, ki souvan aplé home nations (nasyon di lorijin) oben nasyon konstititiv. Chak nasyon sa, kant à li, divizé pa gouvèlman lokal-ya. Renn-an ka nonmen roun lyétnan-lord antan ki rouprézantan pésonnèl di diféran zonn èspésifik atravè rwéyonm-an.

Kiltir

Lédikasyon

Linivèrsité-a d'Oxford.

Rwéyonm-Ini ka posédé osi roun sistenm di lédikasyon simi-piblik tré étann é dévlopé. Lédikasyon-an o Rwéyonm-Ini sa roun késyon désantralizé , chak péy (Langlétè, Péy di Gal, Lékòs ké Lirlann di Nò) ganyen roun sistenm édikatif distenk.

Imperial College London.

Si nou ka konsidéré kat sistenm réyni-ya, anviron 38% di popilasyon-an di Rwéyonm-Ini ka posédé roun diplonm inivèrsitèr, sa ki ka prézanté poursantaj-a ki pli élvé-a an Léròp é parmi poursantaj-ya ki pli élvé-ya o monn. Rwéyonm-Ini ka swiv rounso Létazini-ya an tèrm di rouprézantasyon asou lis-ya dé 100 miyò linivèrsité.

Syans

Péy-a ka fòrmen roun gran nonm di syantifik é di enjényò. Nou ka atribiyé o britannik dé dékouvèrt syantifik tèl ki lidrojenn, lògsijenn, gravité, lélègtron, èstrigtir molékilèr-a di ADN-an é dé lenvansyon kou télévizyon, vélo modèrn, lòrdinatò. Rwéyonm-Ini té osi pronmyé péy ki entrodjwi radjo piblik-a an kontini, oun sistenm di transpò piblik pa ray ké roun rézo di radar sivil ké militèr antchèrman opérasyonnèl.

Litératir

Charles Dickens, lotò di sélèb ronman Oliver Twist.

Péy-ya ki ka konpozé rwéyonm-an bay soso gran é roumarkab markè-palò ké powèt. William Shakespeare, ki ékri patché pyès di téyat, sa konsidéré kou pli gran lotò di lanng annglé (nou ka palé di « lanng di Shakespeare » apropo di annglé-a).

Nou ka noté parmi lotò annglé-ya Geoffrey Chaucer (1343-1400), William Shakespeare(1564-1616), Samuel Taylor Coleridge (1772-1834), Jane Austen (1775-1817), Percy Bysshe Shelley (1792-1822), John Keats(1795-1821), William Makepeace Thackeray(1811-1863), Charles Dickens (1812-1870), la fratrie Brontë, George Eliot (1819-1880), Lewis Carroll (1832-1898), Robert Muchamore, Anthony Trollope, George Meredith, George Orwell, William Wordsworth, Alfred Tennyson, Robert Browning, Elizabeth Barrett Browning, Dame Agatha Christie, T. S. Eliot, Virginia Woolf, Wilfred Owen, J. K. Rowling, J. R. R. Tolkien, Ian Fleming et Douglas Adams.

Parmi lotò-ya di péy di Gal, di Lékòs é di Lirlann di Nò, nou pouvé sité Robert Burns, Dylan Thomas, Sir Walter Scott, Arthur Conan Doyle, Robert Louis Stevenson, Iain Banks, Muriel Spark, Irvine Welsh, Ken Follett, C. S. Lewis oben òkò Colin Bateman.

Sinéma

Sinéma britannik-a lontan enfliyansé dévlopman-an di sinéma ké pa lègzanp Èstidjo Ealing ki ka afirmen fika pli vyé ki ka ègzisté. Malgré oun listwè rich di sigsé, endistri-a sa karagtérizé pa dé déba ensésan konsèrnan so idantité ké lenfliyans-a di sinéma anmériken ké éropéyen.