Bosque

Un bosque (da palabra xermánica busch: arbusto e por extensión monte de árbores), ou foresta (do latín foresta) se é de grande extensión, é unha superficie con gran densidade de árbores pero con presenza de estratos arbustivos, herbáceos e musgos máis ou menos importantes. Estas comunidades de plantas cobren grandes áreas do globo terráqueo e funcionan como hábitats dos animais, moduladores de fluxos hidrolóxicos e conservadores do solo, constituíndo un dos aspectos máis importantes da biosfera da Terra. Aínda que a miúdo consideráronse como consumidores de dióxido de carbono, os bosques maduros son practicamente neutros en canto ao carbono, e son soamente os alterados e os novos os que actúan como devanditos consumidores. De calquera xeito, os bosques maduros xogan un importante papel no ciclo global do carbono, como reservas estables de carbono e a súa eliminación comporta un incremento dos niveis de dióxido de carbono atmosférico.

Bosque de faias en Dinamarca

Bosque de ribeira nas Fragas do Eume (Pontedeume)

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: O Bosque.

Os bosques encóntranse en tódalas rexións en que é posible o seu crecemento, ata a altitude chamada "a liña das árbores" (liña tope imaxinara a partir da cal non se dá o crecemento, debido ó frío ou a escaseza de osíxeno) e excepto en zonas de baixa pluviosidade ou risco frecuente de incendios forestais. En xeral, os bosques conteñen un gran número de árbores de diferentes especies e alturas combinadas con capas de vexetación baixa, o que proporciona unha eficiente distribución da luz solar. Os bosques ás veces conteñen moitas especies de árbores dentro dunha pequena área (como a selva chuviosa tropical e o bosque temperado caducifolio), ou relativamente poucas especies en áreas grandes (por exemplo, a taiga e bosques áridos montañosos de coníferas). Un bosque, na súa forma natural, é o fogar de moitas especies animais e vexetais, e o peso da súa biomasa nun quilómetro cadrado dado é alto, comparado con outros ecosistemas. A maior parte desta biomasa áchase no subsolo nos sistemas de raíces e como detritos de plantas parcialmente descompostos. O compoñente leñoso dun bosque contén lignina, cuxa descomposición é relativamente lenta comparado con outros materiais orgánicos como a celulosa e outros carbohidratos.

A ciencia que estuda os bosques como explotación comercial denomínase silvicultura.

A Organización das Nacións Unidas celebra o 21 de marzo como o Día Internacional dos Bosques, tamén coñecido como Día Forestal Mundial .

O 23 de novembro celébrase o Día Mundial dos Bosques Autóctonos [1].

Tipos de bosque

Os bosques poden ser clasificados de diferentes xeitos e con diferentes graos de especificación. Unha distinción importante ou básica é a que fai referencia ao grao de intervención humana. Outra forma é determinar o medio ambiente (ecosistema) no que existen, xunto coa lonxevidade das follas da maioría das árbores (sexan de follas perennes ou caducas). Outra clasificación é pola composición predominante dos bosques, de tipo de folla ancha, coníferas (piñeiros) ou ambos.

Segundo o grao de intervención

Habitualmente distínguese o bosque natural ou primario do bosque artificial ou antropizado. Considérase que o primeiro non sufriu manipulación por parte do home, mentres que o segundo foi modificado por forestais ou silvicultores. En realidade, esta distinción non é moi realista no contexto europeo, onde os bosques actuais son en xeral froito dunha explotación ancestral. Actualmente, os bosques primarios circunscríbense ás zonas menos poboadas ou de difícil acceso, como os bosques tropicais húmidos da Amazonia, os do val do río Congo e os bosques boreais (os do Canadá por exemplo, non sofren aínda unha intensa explotación). No continente europeo quedan algúns escasos exemplos de bosques primarios, especialmente en Belarús, Eslovaquia, Polonia, Ucraína, e na Rusia europea (os Urais e Carelia), así como en Finlandia e Escandinavia. Tamén se da en Madeira na laurisilva de Madeira e posiblemente na Gomera, e no Parque Nacional de Garajonay, aínda que se poden considerar xa do continente africano .

A fisionomía (como se ve) clasifica os bosques pola súa estrutura física total ou etapa de crecemento.

Os bosques tamén poden ser clasificados máis especificamente polas especies dominantes presentes, resultando numerosos tipos de bosques.

Así, desde o punto de vista da súa historia e grao de alteración, os bosques poden ser clasificados en:

• Bosques primarios: Tamén chamados nativos; son os que non sufriron intervencións andróxenas (ex. fraga). Os bosques naturais só teñen os patróns orixinais da biodiversidade. Esta biodiversidade e os seus procesos non foron afectados polos humanos cunha frecuencia ou intensidade que se poida considerar grave.
• Bosques antropoxénicos, se foron afectados polos humanos cunha frecuencia ou intensidade suficiente para marcar grandes cambios nos patróns do bosque. A miúdo, nestes tipos de bosques atópanse especies exóticas.
  • Bosques secundarios: son os que se rexeneraron despois dun primeiro corte de árbores, parcial ou total.
  • Bosques artificiais: son os que foron plantados polo ser humano, para calquera fin.

Segundo o tipo de vexetación

Un bosque caducifolio de folla ancha.

Unha clasificación establécese pola composición predominante dos bosques segundo o tipo de folla: folla ancha, acicular (coníferas como o piñeiro), ou ambos.

• Bosques de frondosas ou bosques de folla ancha, como as selvas, son os bosques dominados por anxiospermas e que son máis ricos de especies que aqueles dominados polas coníferas.
• Bosques de coníferas ou bosques de folla acicular, son aqueles dominados por ximnospermas.
• Bosques mixtos, onde hai equilibrio entre ambos tipos de árbores, por exemplo, nos bosques de coníferas con zonas de bidueiros e álamos tremos das latitudes boreais, que teñen moi poucas especies.

Segundo a latitude

• Os bosques boreais ocupan a zona subártica e son, polo xeral, bosques de árbores con follas perennes, coníferas.
• Os bosques das zonas tépedas, con árbores caducifolias de folla ancha e árbores perennifolias (coníferas). Nas zonas tépedas cálidas hai árbores perennifolias de follas anchas, incluíndo bosques de loureiros, así como o bosque mediterráneo e a laurisilva (bosque de follas laurifoliadas).
• Bosque subtropical: Inclúen aos bosques de clima subtropical húmidos, secos e de coníferas.
• Bosque tropical: De clima tropical como a selva ecuatorial que é o ecosistema máis chuvioso ou o bosque seco tropical.

Segundo a estacionalidade da follaxe

Unha forma de clasificación dos bosques é determinar a lonxevidade das follas da maioría das árbores.

• Bosque perennifolio e subperennifolio, se predominan as follas perennes.
• Bosque caducifolio e subcaducifolio, se predominan as follas caducas

Biomas

O WWF clasifica aos bosques dentro dos seguintes biomas:

• 01. Bosques húmidos tropicais e subtropicais de frondosas.
• 02. Bosques secos tropicais e subtropicais de frondosas.
• 03. Bosques tropicais e subtropicais de coníferas.
• 04. Bosques temperados de frondosas e mixtos.
• 05. Bosques temperados de coníferas.
• 06. Bosques boreales/Taiga.
• 07. Bosques e matogueiras mediterráneos.
• 08. Mangleiral.

O bosque galego

Bosque de ribeira sobre o río Eume.

Os bosques naturais de Galicia pertencen á biorrexión atlántica. Son bosques mixtos caducifolios xeralmente dominados por carballos (carballeiras). Cando estes nosos bosques se achegan aos orixinais ou virxes (bosques primarios), cunha alta biodiversidade e normalmente illados, denomínanse fragas. Por extensión, ás veces o termo fraga é sinónimo de bosque.

Grandes tipos de bosques

Zona subpolar

Taiga nas beiras do río Yukon, Alasca (Estados Unidos)

As condicións ambientais propias da zona subpolar só permite o crecemento dun tipo de bosque, a taiga, que por outra banda só se atopa no hemisferio norte. No hemisferio austral as terras emerxidas das altas latitudes só son recubertas dunha vexetación herbácea, muscinal ou de liques.

Taiga

A taiga, ou bosque boreal de coníferas, é un bosque de coníferas denso, cun estrato arbustivo pobre, debido á acidez que provocan as acículas das árbores e da sombra que as mesmas árbores xeran.

As especies arbóreas que dominan estes bosques son diferentes a dos continentes Euroasiático e Americano, pero pertencente en todos os casos aos xéneros Picea (Picea), Pinus (piñeiro)s, Abies (Abetos) e Larix (lárices).

Tamén é frecuente atopar bidueiros (Betula sp.) e álamo tremos (Populus tremula), sobre todo en estadios iniciais da sucesión ecolóxica posterior aos incendios.

O sotobosque, modesto, fórmano sobre todo musgos, liques e fentos ou máis puntualmente arandeiras (Vaccinium myrtillus) e Empetrum.

A súa distribución é circumboreal, en terras siberianas, escandinavas, canadenses e de Alasca. Esténdese por unha superficie duns 17 millóns de quilómetros cadrados, ocupando preto do 11% da superficie terrestre do hemisferio norte e sendo un 27% da masa forestal mundial.

Zona temperada

Bosques mixtos de caducifolios e coníferas

Bosque de sequoias no Sequoia National Parque de California.

Na Europa occidental estes bosques concrétanse nun bosque mixto de abetos e faias que ocupa as ladeiras húmidas das montañas. Con todo, en Europa central e oriental, como Polonia, Eslovaquia, Belarús, Ucraína e a Rusia europea, ocupan amplas extensións como bosques de transición entre a taiga setentrional e os bosques caducifolios máis meridionais. Dominan así as faias, Carpinus e boa parte das coníferas propias da taiga, especialmente as piceas.

No Extremo Oriente, unha gran variedade de bosques mixtos de caducifolios e coníferas recobren amplas extensións do Xapón, Corea e a China central. O elevado número de lianas e epífitos faias semellantes as dos bosques tropicais, pero os xéneros de distribución holártico predominan, con representantes particulares (Fagus crenata, Fraxinus mandshurica, Betula ermanii, Abies sacchalinensis etc.).

En Norteamérica é onde estes bosques teñen os seus representantes máis característicos. Por unha banda os bosques dos Grandes lagos, onde especies de coníferas diferentes dos da taiga (Tsuga canadensis, Thuya occidentalis, Pinus strobus, Pinus resinosa etc.) mestúranse con numerosos caducifolios (Fagus grandifolia, Acer saccharum), os que se poden engadir na metade setentrional da área de distribución outras coníferas propias da taiga (Picea mariana, Abies balsamea etc.). Por outra banda, na franxa costeira do Pacífico, entre 10 e 300 quilómetros de anchura, desde California ata a Columbia Británica, ocúpana bosques principalmente de coníferas de gran tamaño (abeto de Douglas, sequoias etc.), cunha abundancia relativamente escasa de caducifolios (carballos, pradairos, castiñeiros etc.).

Bosques austrais de Nothofagus

Nothofagus pumilio, unha das moitas especies de faia s austrais.

Os bosques de Nothofagus son o equivalente austral dos bosques caducifolios e dos bosques mixtos de caducifolios e coníferas boreais. Con todo, a composición florística destes bosques é totalmente diferente dado que pertencen a reinos florísticos distintos.

Existen pois dous grandes tipos de bosques de Nothofagus, por unha banda, os bosques mixtos de caducifolios (Nothofagus sp.) e coníferas (Podocarpus sp., Weinmannia sp. etc.), propios de Nova Zelandia e Tasmania, con fentos arborescentes, lianas e epífitos, ou os dos pisos inferiores dos Ándes meridionais, con Araucaria sp., Fitzroya sp., Pilgerodendronsp. etc. Por outra banda, os bosques caducifolios de Nothofagus ( N. antartica, N. pumila etc.), propios do piso superior dos Andes meridionais, onde tamén se poden atopar algúns perennifolios como Drimys winteri.

Bosques mediterráneos

Malia recibir o nome de mediterráneo, estes bosques non se distribúen só na contorna da conca mediterránea, senón tamén en California, na costa central de Chile e na costa meridional australiana. Na rexión de Cidade do Cabo, malia gozar de condicións climáticas moi parecidas, a vexetación non chega a formar un bosque típico.

O factor determinante para o establecemento deste tipo de bosque é o clima, chamado igualmente clima mediterráneo, no que coincide un período caloroso cun período seco, ao que as especies vexetais que forman o bosque deben adaptarse con diversas estratexias.

A principal característica dos bosques mediterráneos é a presenza de especies arbóreas perennifolias de porte relativamente baixo (10-15 metros), con copas a miúdo dispersas que permiten un importante desenvolvemento do estrato arbustivo.

Na conca mediterránea, o estrato arbóreo está dominado por especies do xénero Quercus e Pinus, como son a aciñeira (véxase ericácea), a carrasca, a sobreira, diferentes carballos (véxase carballeira) e moi diversos piñeiros. Na costa californiana tamén se atopan especies de carballos e coníferas propias do continente americano. En Chile, son varias especies do xénero Nothofagus as que forman os bosques mediterráneos, mentres que en Australia, son diferentes especies de eucaliptos.

Por outra banda, unha das características da vexetación mediterránea é a abundancia de formacións arbustivas baixas e moi diversas. Son as chamadas garrigas e maquisas da conca mediterránea, o chaparral californiano, o mallee australiano, a matogueira chilena, ou o fynbos surafricano.

Administración dos bosques

O estudo científico dos bosques denomínase ecoloxía forestal, mentres que a súa administración polo xeral é coñecida como silvicultura, normalmente co fin da extracción sostible de recursos. Os ecólogos forestais especialízanse nos patróns e procesos do bosque, xeralmente co obxectivo de aclarar as relacións de causa e efecto. Os silvicultores polo xeral se enfocan en extraer madeira e na silvicultura, incluíndo a rexeneración e o proceso de crecemento das árbores.

Os bosques poden ser alterados cando suceden feitos como a poda de árbores, os incendios forestais, a choiva ácida , os herbívoros, ou as pragas, xunto con outras cousas, provocando un dano. Nos Estados Unidos de América, a maioría dos bosques foron historicamente "atacados" polos humanos ata puntos moi altos, aínda que nos últimos anos as prácticas silvícolas melloraron, axudando así a regular o impacto. Pero de todos os xeitos o Servizo Forestal estadounidense (United States Forest Service) estima que cada ano pérdense preto de 1,5 millóns de acres (6.000 km²) dos 750 millóns (3 000 000 km²) que hai na nación.

Os dez países con maior área de bosque

Os dez países con maior riqueza forestal suman o 66 por cento da área de bosque total. Rusia por si soa ten o 20 por cento do total mundial.

#	Territorio	Superficie - Área de bosque (miles de hectáreas)
	Mundo	3 952 025
1	Rusia	808.790
2	Brasil	477.698
3	Canadá	310.134
4	Estados Unidos	303.089
5	Chile	197.290
6	Australia	163.678
7	R.D. do Congo	133.610
8	Indonesia	88.495
9	Perú	68.742
10	India	67.701
	Outros	1 333 213

Impactos ambientais na utilización dos bosques naturais

A planta de Celulosa Arxentina en Puerto Piray, Misiones.

A utilización dos bosques naturais pode ter varios obxectivos:

• A produción de madeira e outros produtos forestais.
• A protección da conca hidrográfica.
• A conservación da biodiversidade.

Na presente, enfocarase nos proxectos ou compoñentes forestais, que teñen que ver coa explotación da madeira e os seus impactos ambientais

Por exemplo na provincia de Misiones na Arxentina, case dous terzos da súa superficie está cuberta con bosques. Explótase o bosque nativo para diferentes usos. As especies máis valoradas son o cedro, o peteribi (mobles) e o guatambu (madeira terzada). Hai extensas áreas de bosques implantados con piñeiro (especie non nativa) e araucarias (especie nativa) principalmente nas marxes do río Paraná. A produción forestal destínase ás fábricas de pastas celulósicas de Puerto Esperanza, Puerto Piray, e Puerto Mineral, aos serradoiros e outras industrias forestais existentes na provincia.

Principais ameazas ambientais para os bosques

En moitos casos, o interese das compañías nómades multinacionais polos recursos minerais, a construción de presas que inundan amplas zonas selváticas ou o crecemento das cidades e as vías de comunicación (estradas, canles etc.) son outras tantas razóns para a regresión ou fragmentación do bosque. Mentres no mundo a superficie forestal diminúe, en Europa aumenta. Durante os sesenta e setenta, levantouse unha gran preocupación polo decaemento do bosque, cando o 45% dos bosques mostraban síntomas de enfermidade: defoliación, mortalidade de individuos etc. A maioría de estudos relacionaron o decaemento forestal coa contaminación do aire. O proceso era particularmente grave en Europa Central, sobre chans ácidos, onde as fortes emisións de dióxido de xofre facían baixar o pH da auga de choiva a valores cuxa media podía achegarse a 3.

Impactos externos

Hai algúns factores externos que poden causar a deterioración ou destrución do ecosistema do bosque, entre os que se inclúen a inundación do terreo da represa para formar un reservorio, o roce do bosque para gandería, a agricultura migratoria, e a súa conversión á agricultura comercial (caucho, palma africana, café, arroz e cacao).

Bosques tropicais húmidos de terra baixa

É motivo de preocupación mundial a deterioración rápido ou destrución completa de moitas áreas do bosque tropical húmido de terra baixa, caracterizado pola súa gran diversidade de especies e complexidade ambiental, e as dificultades que se presentan ao tratar de manexalos de xeito sostíbel. Aínda que a conservación destas áreas forestais únicas, mediante o establecemento de parques e reservas, é, potencialmente, o mellor xeito de protexer a súa biodiversidade, os procesos ambientais, e os estilos de vida dos seus moradores indíxenas, só se pode protexer, nesta forma, algunhas áreas limitadas. As presións económicas e o crecemento da poboación están intensificando o uso da terra que, anteriormente, era sustentable (agricultura migratoria), pero agora alcanza niveis non sostibles e destrutivos, motivando a explotación forestal de roce, e impulsando a conversión en grande escala, das terras forestais á agricultura e a gandería, que, xeralmente, son insostibles e producen danos permanentes no ecosistema forestal. Un dos xeitos máis adecuados de protexer os bosques e previr a súa conversión a outras actividades orientadas á produción, e preservar gran parte dos seus valores ambientais, é a de manexar os bosques naturais para que a súa produción de madeira e outros produtos sexa sustentables, e produza resultados económicos importantes.

As dúas cuestións críticas do manexo do bosque tropical húmido para a produción de madeira son:

• O desenvolvemento de sistemas de utilización sustentables.
• A posta en funcionamento destes sistemas de tal xeito que os valores do bosque non diminúan a niveis inaceptables.

En teoría, os bosques tropicais húmidos poden prover os produtos forestais en forma indefinida. A realidade, con todo, é que existen poucos sistemas que resultaron ser sustentables, ou que poidan ser aplicados á maioría destes bosques naturais cun número limitado de especies. Por esta razón, e debido ás presións económicas que esixen a xeración de ingresos rápidos, só unha pequena porción dos bosques tropicais húmidos de terra baixa que están sendo explotados, hoxe en día, manéxanse dun xeito sustentable.

O sistema de utilización forestal máis axeitado para os bosques tropicais húmidos de terra baixa, pola súa gran diversidade de especies, é a explotación selectiva coa cal só se extrae un pequeno número de árbores por hectárea. Se isto se fai con coidado, cun mínimo de deterioración do chan e a vexetación circundante, pódense limitar os danos ambientais. Redúcese ao mínimo os impactos sobre a biodiversidade do bosque e a súa capacidade para prover servizos ambientais, porque non se crean grandes espazos no bosque, como é o caso do roce.

Temas sociais

Case en todas as iniciativas que teñen un impacto nos bosques naturais, sexa a explotación comercial da madeira, as industrias de procesamento, ou a súa conversión a outros usos, para outras actividades (minería, construción de represas, rego, desenvolvemento industrial), ou a clausura dos bosques para a súa rehabilitación ou conservación, xorden cuestións sociais importantes. Os proxectos de desenvolvemento que rozan os bosques para outros usos poden desprazar á xente ou reducir o seu acceso aos recursos forestais, dos cales depende para subsistir. A explotación forestal comercial pode destruír os recursos que son importantes, localmente, para as economías de subsistencia, e poden abrir as áreas á colonización incontrolada, causando maior degradación ambiental e conflito social. Así mesmo, a clausura dos bosques para a súa rehabilitación ou conservación pode reducir os ingresos das poboacións o seu a redor, privándolles dos nutrientes importantes ou produtos que xeran ingresos. Esta clausura pode causar maior degradación. Se a presión sobre a área pechada é demasiado grande, os esforzos de conservación e rehabilitación poden fracasar.

Os moradores do bosque teñen moito coñecemento acerca das calidades, utilización potencial, e sostibilidade da flora, a fauna, e os recursos xeolóxicos locais, baseado, a miúdo, no coñecemento adquirido en séculos de uso sostible.

Nas áreas altas, áridas e semiáridas, onde as fontes de forraxe sexan limitadas, usualmente, os bosques e os sistemas locais de produción gandeira, están vinculados estreitamente; os agricultores, con frecuencia, adoptan estratexias de subsistencia mixta, nas que a produción gandeira no bosque xoga un papel importante. Por exemplo, na rexión Himalaia, a produtividade da agricultura de terra alta depende principalmente do “compost“, e o humus que se recolleita nos bosques

Bosque en Alsacia, Francia.

A caza e a recolección, así como a agricultura migratoria, foron practicadas durante cento de anos nos bosques tropicais húmidos.

A pesca artesanal na zona aluvial é importante para moitos dos moradores dos bosques de terra baixa.

Xeralmente, a organización social dos grupos tradicionais está moi adaptada ás esixencias dos sistemas de produción. O coñecemento, tanto técnico, como administrativo, destes recursos pode ser moi útil para os especialistas técnicos que buscan intensificar ou modificar a produción desta área ou outra similar, é dicir, para adaptar as recomendacións agrícolas ás áreas onde, hoxe en día, se practica a agricultura migratoria, ou para desenvolver modelos de xestión e utilización forestal para os bosques que serán rehabilitados. Ao desprazarse os grupos que viven nos bosques, o seu coñecemento técnico aborixe do manexo e utilización do bosque, a miúdo, pérdese. Débese efectuar unha avaliación coidadosa, incluíndo unha análise económica real, antes de supoñer que os usos actuais do bosque deban ser abandonados por algo "mellor".

Os aspectos da tenencia da terra, case sempre, son unha preocupación nos proxectos forestais. A miúdo, existen dereitos sobrepostos, que inclúen a tenencia recoñecida polo Estado, e a tenencia de costume e/ou sistemas de dereitos concesionarios en canto aos produtos. No caso das minorías étnicas que viven nos bosques, poden haber dereitos consuetudinarios moi fortes sobre as terras forestais, que sexan válidos, constitucionalmente, malia haberse transferido ao goberno, subsiguientemente, a autoridade sobre estas terras.

En moitas sociedades, os dereitos á terra e ás árbores poden ser separados, con normas específicas para as diferentes especies. Os grupos que viven no bosque, con frecuencia, teñen regulamentos complexos de propiedade en canto aos bosques e os produtos. Por exemplo, os dereitos ás árbores froiteiras poden ser distintos aos que permiten que os individuos dean outro uso á terra forestal, incluíndo a agricultura migratoria. Os sistemas tradicionais de tenencia poden ser máis apropiados para o manexo das terras fráxiles, que as opcións propiciadas polo Estado.

A clausura dos bosques, ou restrición do acceso e uso dos recursos, afecta, de xeito diferente, a moitos grupos da poboación. Por exemplo, os gandeiros sen terras poden ser os máis prexudicados economicamente, pola clausura destas áreas, porque eles, a diferenza dos agricultores con terras, non poden obter forraxe do seu propio terreo. As mulleres poden ter unha carga de traballo moito maior debido á necesidade de viaxar distancias moito maiores para atopar os recursos necesarios; con todo, a xente local posiblemente non identifique esta carga como un problema, debido ao estado máis baixo da muller na sociedade. Se a rutas dos pastores migratorios son afectadas, estes poden ser obrigados a utilizar excesivamente outras terras fora da área do proxecto, que aínda estean dispoñibles, producindo impactos negativos, tanto para esas terras, como para os grupos sedentarios que dependen delas.

Os planificadores, cada vez máis, están explorando os xeitos de integrar as necesidades da xente local ás iniciativas de conservación e rehabilitación dos bosques, a través da promoción do manexo adecuado dos recursos de propiedade común ou os sistemas de administración conxunta entre o goberno e os usuarios. É importante documentar os sistemas locais de administración existentes, incluíndo os que fallaron debido ao aumento de presión. Nas áreas de biodiversidade única, outras medidas incluíron a creación de zonas de protección, que xeran alternativas para a xente que depende, tradicionalmente, da área que vai ser conservada, ou se deseñaron sistemas de conservación que permiten que a xente local utilice a área protexida en forma controlada. Exemplos:

• Un proxecto en México sostivo os dereitos tradicionais aos bosques e proporcionou axuda técnica ás cooperativas das industrias de procesamento da madeira.
• O plan forestal de Papúa Nova Guinea presenta unha proposición similar ás tribos que teñen dereitos de propiedade tradicionais sobre os bosques.
• Un proxecto do Banco Mundial no Nepal contempla a rehabilitación ampla dos bosques dos outeiros, mediante o fortalecemento dos dereitos dos grupos locais de usuarios, de emprender a súa protección e utilización controlada, en consulta cos silvicultores da área.

Tecnoloxías melloradas de procesamento da madeira

A expansión da utilización dos produtos forestais pode axudar a intensificar o manexo do bosque. Moitas especies non se utilizan por falta da infraestrutura necesaria de procesamento ou comercialización. Nos bosques tropicais, coa súa gran diversidade de especies, a miúdo, as especies individuais que son comerciais están dispersas nunha área grande, dificultando a colleita, e, a miúdo, volvéndoa antieconómica. Posiblemente non sexa rendible a explotación forestal nos bosques menos diversos, pero remotos, ou de baixa densidade.

Se os produtos novos fosen doutras especies, ou se fose posible aproveitar moitos de diferentes tamaños, grazas ao melloramento do proceso ou o desenvolvemento de novos mercados, poderíase utilizar unha maior proporción do material forestal. Existe moita amplitude, non soamente para desenvolver os novos produtos, senón tamén para conservar as existencias actuais (p.ex. desenvolvendo chapas, madeira terzada e aglomerado que sexan máis eficientes, utilizando os desperdicios da explotación forestal e reciclando os desfeitos das plantas de procesamento) pode axudar a equilibrar a oferta coa demanda, e quitar a presión que se aplica sobre os bosques naturais. Son obvios os beneficios destes métodos, así tamén os perigos. O maior uso dunha selección máis ampla de especies pode levar a rozalo en grande escala, ou á "minería" do recurso forestal.

Alternativas dos proxectos

As alternativas para o manexo dos bosques primarios e secundarios, para madeira, os produtos non igníferos e a produción agrícola e gandeira, ampla e de baixo impacto, son as seguintes:

• Reducir a demanda da madeira mediante conservación, mellorando as estufas para o secado da madeira e combustibles alternativos;
• Utilizar chapas, madeira terzada, e aglomerado máis eficientes, e reciclar os desperdicios da madeira;
• Facer maior uso das especies forestais mediante a expansión das tecnoloxías de procesamento, e o desenvolvemento dos produtos e mercados;
• Desenvolver as plantacións para aumentar a produción dos recursos forestais igníferos;
• Poñer en funcionamento programas forestais comunitarios e de reforestación, realizados polos propietarios das terras, a fin de producir artigos de madeira;
• Desenvolver o ecoturismo como un xeito rendible e sustentable de utilizar os bosques tropicais;
• Fomentar o procesamento local para aproveitar os beneficios adicionais, no canto de promover as políticas que enfatizan a explotación, a curto prazo, das árbores;
• Utilizar, completamente, as árbores que se destrúen (que, a miúdo, se desperdician) durante o roce do bosque para outras actividades non forestais (p.ex. represas e reservorios, construción de camiños, desenvolvemento industrial e urbano etc);
• Intensificar a produción agrícola e a reforestación nos chans fértiles ou nas áreas que sexan rozadas, antes de abrir novos espazos do bosque para explotación

Funcións do bosque

O bosque ten tres funcións principais: ecolóxica, económica e social.

Función ecolóxica

A vexetación de ribeira dun bosque equilibrado e non fragmentado protexe da auga e do aire o chan. Os castores poden contribuír a manter compactas as liñas ribeiregas.

O bosque é o fogar dunha gran parte da biodiversidade dos continentes participando no control do clima natural e nos microclimas.

• Reservorio de biodiversidade e de hábitats, así como de recursos xenéticos e fitofarmacéuticos; por estas razóns son estudados e, ás veces, clasificados como reservas biolóxicas, naturais, parques nacionais etc.
• Funcións ecopaisaxísticas: fan de «núcleos» ou «nodos» de redes ecolóxicas e, ás veces, fan de corredor biolóxico, como bosques en galería, bosques lineais, mangleirais, e coberturas que se poden conectar.
• Protección contra algúns riscos naturais (aludes, inundacións, seca, desertización e elementos de resiliencia ecolóxica).
• Calidade do aire: o bosque produce unha porción significativa do osíxeno do aire nos continentes; o bosque ten unha extraordinaria capacidade para fixar elementos en po (como algúns contaminantes non degradables), grazas ós musgos, os liques, a rosada e os chans.
• Protección do chan (loita contra o erosión): o bosque é un lugar de restauración da terra se non é explotado, ver bosque das Landas en Francia ou o cinto verde do sur de Alxeria.
• Función macro e microclimática grazas á evapotranspiración e a protección da cuberta que mitiga en gran medida os choques térmicos e a deshidratación a causa do vento. Os estudos indican que non só mitigan as variacións de temperatura e humidade ó seu nivel, senón que varían a produción de nubes sobre o seu territorio.
• Como depósitos de carbono, mediante a fixación do gas de carbono na madeira e no chan, polo menos para os bosques temperados non incendiados e os bosques tropicais na fase de crecemento.
• Os bordos dos bosques naturais, de gran complexidade, teñen funcións ecotoniais importantes, especialmente os bosques ribeiregos e os mangleirais.

Osíxeno e clima

Unha metáfora cualifica a miúdo o bosque de "pulmón do planeta". Malia as moitas e ata esenciais «funcións vitais» que realiza, o bosque non se pode comparar directamente cun pulmón (o pulmón non produce osíxeno e é o plancto o que produce a maior parte do osíxeno do planeta dispoñible no aire e disolto en auga). Con todo, o bosque ten funcións esenciais micro e macroclimaticas e na calidade da atmosfera en termos de equilibrio termohigrométrico e da pureza do aire. Desde certo punto de vista, un pouco como un pulmón, pero noutro nivel, é unha especie de ecotono e complexo funcional entre a atmosfera e o chan, en relación non só co ciclo do carbono senón tamén de todos os ciclos bioxeoquímicos importantes.

Depósitos de carbono

O balance de carbono dun ecosistema é difícil de estimar.

• Varía en función as zonas bioxeográficas, as épocas, a historia do lugar, a etapa de crecemento do bosque, os riscos de incendio, das secas e das inundacións, e moitos outros factores como a acción de insectos defoliantes ou outros parasitos das árbores. Tamén se considera o destino da madeira: madeira, pasta de papel, ou madeira morta teñen impactos moi diferentes en termos de emisións de dióxido de carbono.
• Algúns bosques poden - polo menos temporalmente - ter un balance cero (bosque tropical maduro) ou negativo (en zonas de incendios recorrentes, ou na fase temperán de crecemento), mentres que indirectamente contribúen a enriquecer os cursos de auga de nutrientes (fósforo, potasio, calcio, ferro etc. e polos fenómenos de acidificación, humidificación e mineralización así como a estruturación do chan), que proporciona unha fonte constante de nutrientes polo plancto mariño, que produce o 80% do osíxeno que respiramos e que é un importante depósito de carbono.
• En teoría, a fotosíntese consome o dióxido de carbono e produce osíxeno e materia orgánica. O osíxeno consómese coa respiración das plantas mesmas, os animais da selva e a biomasa oculta no chan do bosque, así como os incendios forestais naturais e en menor grao pola oxidación natural dos elementos químicos postos a disposición polo proceso da formación do chan.

En fase de crecemento, logo dunha década de saldo negativo prodúcese unha rexeneración a partir de chan espido, a biomasa aumenta constantemente, sobre todo en forma de celulosa e de lignina. Tamén almacena carbono en forma de necromasa e biomasa animal, microbiana e de fungos.

• Nas zonas tropicais, o bosque crece a miúdo en chans acedos pobres, non se forma humus, e o material morto é rapidamente reciclado ou mineralizado. O bosque tropical en crecemento crea depósitos de carbono, pero co tempo (logo de varios séculos, ata máis de 1000 anos) logra un equilibrio entre a produción primaria e a descomposición da madeira morta. Neste punto, parece producir a cantidade de osíxeno que consome. Ademais, as emisións de metano relacionadas á fermentación mergullada da madeira ou da actividade das térmites fan que os cálculos sexan aínda máis complexos para determinar as emisións dos gases de efecto invernadoiro.
• En climas temperados ou fríos, é diferente en cada un dos chans forestais (incluíndo as turbeiras asociadas con algúns bosques) e o permafrost que, na zona circumpolar, pode almacenar grandes cantidades de carbono (en forma de hidrato de metano).

Finalmente, o destino e a vida do metano emitido polos ecosistemas forestais non se coñecen ben. Podería ser sobreestimado ou subestimado.

Cuestións sobre a biodiversidade

O bosque é un reservorio de biodiversidade importante, especialmente nas zonas á vez urbanizadas e moi agrícolas. Este é o caso, por exemplo, en Francia, de Norte-Paso de Calais (entre 7,5% e 9% de bosque) e Illa de Francia (onde fora do bosque hai só preto do 4% da rexión clasificada como contorna natural).

Función económica

A madeira é unha parte importante de PIB dunha ducia de países tropicais e nórdicos. Da ocupación forestal (excluíndo a industria de transformación e o emprego informal) seguian a vivir case 10 millóns de persoas en 2005.

Economía forestal

O bosque é unha fonte de riqueza que esta sobreexplotada.

A explotación dos recursos forestais por parte das sociedades humanas está moi relacionada coas prácticas económicas que pon en funcionamento cada sociedade para garantir a súa subsistencia. A contorna forestal proporciona unha serie de materias naturais que poden ser utilizadas para satisfacer todo tipo de necesidades mediante a aplicación de técnicas de apropiación moi simples: froitos, tubérculos, fungos, herbas e follas poden ser recolleitados para ser utilizados na alimentación humana e/ou nos rabaños.

A madeira é materia prima habitual na construción, produción de ferramentas e de obxectos de consumo. Do bosque tamén se extraen outros elementos como resinas, taninos, cortizas. Non menos importante é a captación do combustible vexetal, única fonte de enerxía para as sociedades prehistóricas.

Con todo, a relación entre os grupos humanos e a súa contorna forestal non se centra exclusivamente na apropiación de produtos. O bosque convértese tamén no centro doutras actividades económicas básicas para a subsistencia que xeran unha serie de relacións complexas entre o grupo humano e a súa contorna: a agricultura e a gandería desenvolvéronse historicamente en detrimento das masas forestais. A expansión agraria produciuse mediante a apropiación de terreos forestais, mentres que as prácticas gandeiras basean a súa viabilidade nos produtos forestais ou tamén en pastos gañados a expensas dos bosques.

As prácticas de explotación forestal han ter unhas consecuencias a miúdo dramáticas en canto á cobertura vexetal: deforestación e erosión, modificación da estrutura do bosque, substitución e desaparición de especies son fenómenos que han ter lugar e séguense producindo como consecuencia da relación dos grupos humanos coa súa contorna.

O uso sostible dos recursos foi a norma nas sociedades de recolectores-cazadores, pero xa desde o principio da agricultura, a explotación sostible transformouse nunha espoliación dos recursos. A substitución de bosques por campos de cultivo foi a orixe da perda de grandes extensións de bosques. Isto uniuse a talla de moitos bosques para utilizar a madeira en construción ou como combustible.

Esta situación continúa hoxe en día, malia as medidas de conservación que hai en diferentes países. Así, hoxe en día, máis de 2.000 millóns de persoas dependen da madeira como combustible no Terceiro Mundo, para cociñar ou quentarse. A metade delas teñen moitas dificultades para abastecerse e, en moitos casos, o abastecemento faise en parques naturais ou áreas protexidas. A falta de diñeiro fai moi difícil o acceso a outras fontes de enerxía para estas poboacións e por iso son, fatalmente, responsables da deforestación de grandes áreas en todo o mundo. No outro extremo, o abandono da actividade extractiva no bosque en moitos países, fixo que se acumule gran cantidade de biomasa forestal, o que pode favorecer os incendios dos bosques.

No mundo desenvolvido, con acceso a outras fontes de enerxía, a madeira case non se emprega como combustible e si, en cambio, en multitude de usos industriais, especialmente na construción e na produción de pasta de papel. Como en moitos destes países os bosques están protexidos, a madeira ha de importarse e isto faise a partir da madeira tropical ou de bosques boreais

Funcións sociais, simbólicas e culturais

Lecer

Camiño forestal durante a primavera.

Os bosques son lugares privilexiados para o entretemento, a relaxación, o turismo, ou para o descubrimento da fauna e flora. Cada ano, os bosques reciben centos de millóns de visitas. O bosque da moitos servizos á sociedade, a natureza ecolóxica e social. É, por exemplo, á vez un lugar seguro para relaxarse e tamén un lugar para a protección de especies. Estas características requiren un mantemento dos camiños polo bosque (apertura, seguridade, limpeza ...). Aínda que se considera unha boa parte común das súas funcións, calquera bosque ten un propietario forestal (privado ou público)..

Manifestacións culturais

O bosque oponse á zona habitada e urbanizada e xa que logo ten un dobre sentido cultural: de refuxio ou do descoñecido e fonte de perigo. En tempos de guerra, os partisanos escondíanse no bosque para fuxir dos inimigos. Igualmente, Robin Hood estableceu o seu poboado no bosque para protexelos dos abusos dos señores feudais. No outro sentido, abundan os contos con nenos que se perden no bosque (Hänsel e Gretel, Polgariño), onde hai ogros e xigantes.

O druída celta e a bruxa medieval teñen no bosque o seu hábitat natural, xa que alí están máis preto da natureza e xa que logo da maxia. Con eles aparecen criaturas fantásticas como espíritos, gnomos e fadas.

O 21 de marzo foi proclamado Día Mundial dos Bosques.

Véxase tamén

Bibliografía

• Lacoste, Alain; Salanon, Robert (1991). Éléments de biogéographie et d'écologie. París: Nathan Université. p. 189. 
• Walter, Heinrich (1998, 2a ed.): Vegetació i zones climàtiques del món. Ediciones Librería Universitaria, Barcelona. 394 páxinas.

Outros artigos

• Vexetación de Galicia
• Deserto
• Estepa
• Pantano
• Sabana
• Tundra

Ligazóns externas

• Evaluación de los recursos forestales mundiales 2005, informe elaborado pola FAO (en castelán)
• Recursos forestales, resumo do informe da FAO, elaborado por GreenFacts (en castelán)
• Información sobre la campaña de Bosques de Greenpeace (en castelán)