Rongorongo

Coñécese co nome de rongorongo un sistema de escrita descuberto na illa de Pascua no s. XIX, tallado primordialmente con puntas de obsidiana e elaborado a partir de dentes de quenlla, na súa maioría sobre taboíñas de madeira.

Símbolos rongorongo.

Os habitantes nativos da illa de Pascua chamárona tamén kohau rongorongo. A tradución corrente do termo kohau é 'madeira que serve a fabricar o casco das canoas', e rongorongo é ‘gran mensaxe’ ou ‘grande estudo’. Tamén foi traducido como ‘liñas de recitación’ ou ‘báculos recitadores’.

Hai autores que din que esta forma de escritura é a única escritura estruturada en toda Oceanía, aínda que falta aínda un desciframento fiábel para confirmalo. Os símbolos ou os glifos veñen tallados ao longo de rañuras feitas con antelación ao gravado nos artefactos e son dunha altura media entre 9 e 14 mm. Parecen representar graficamente figuriñas de seres antropomórficos en diversas posturas, outras criaturas de fantasía que se asemellan ás aves, ás plantas e a outros animais terrestres e acuáticos, obxectos celestes, así como tamén obxectos xeométricos e pequenos anzois, entre outros.

Descrición

Taboíña escrita.

Os signos que compoñen os textos están maiormente ben estilizados, teñen case a mesma altura e veñen aliñados sen aparente división (espazos brancos ou signos de puntuación) entre eles, formando un tipo de escritura continua, típica dalgúns sistemas de escritura antigos, p. ex. os textos antigos da literatura grega ou certas mostras do idioma etrusco. As inscricións terminan cando aparece algún "nó", algunha protuberancia natural ou outra irregularidade (por exemplo fragmentos comestos, queimados polo lume, arruinados pola humidade) sobre a superficie dos obxectos ou como é de esperar, cando o espazo físico sobre eles se esgota. O tamaño e a forma das táboas, cuxa idade está aínda por determinar con exactitude, son dispares.

Dise que as taboíñas se deben ler a partir da primeira liña do recuncho esquerdo do recto e continuar de maneira lineal até o fin da liña e logo darlle a volta para seguir co próximo (con todo, o texto inscrito encima do Bastón de Santiago resulta unha excepción). Non obstante, non está bastante claro se todas as taboíñas conteñen un documento de carácter unitario ou se algunha delas podería servir de depósito ou colección de documentos diferentes, polo que o punto de partida de lectura é un asunto pendente. Observando a fragmentación do texto en secuencias desiguais, hai razóns para crer que algunhas taboíñas reteñen esa función. Fischer di que a taboíña Mamari ten a aparencia de ser un encadeamento de varias secuencias de distintas clases. Ao parecer, Fischer estaba no certo, pois ao analizar estruturalmente o texto C, chamado «taboíña Mamari», obsérvanse grupos de secuencias que se repiten en ambos os lados do artefacto. Esas distintas secuencias, compostas en maior grao de elementos idénticos ou semellantes, poderían testificar a favor de «listas», «refráns» ou «fórmulas», tan arraigados e comúns no folclore antigo de Rapanui. Varios estudosos dan conta da posibilidade de listas incluídas en varios obxectos rongorongo en consideración de glifos delimitadores sen valor fonético do tipo 380.1 (3/52), véxase Barthel (1958), Horley (2007:28). Por exemplo, eses glifos sinalarían o inicio ou o fin de oracións pagás relacionadas con prácticas máxicas, destinadas a capturar prisioneiros de guerra e posibelmente tramitar vinganza e morte aos malfeitores; non faltarían tampouco secuencias toponímicas ou onomásticas inseridas entre os devanditos delimitadores. É de esperar que os glifos rongorongo organizados e incrustados en tales grupos secuenciais, reflictan parte da cultura precristiá pascuense. Sería desatinado pensar que o escriba malgastase talento, material precioso e escaso —madeira— e tempo para gravar un galimatías de símbolos e bobadas parecidas na superficie da taboíña 'Mamari'.

Análise da escritura, posibelmente un calendario.

Cando Jacques B.M. Guy comenta tres taboíñas, a de 'Gran Santiago' (Texto H), a de 'Gran Leningrado' (Texto P) e a de 'Pequena Leningrado' (Texto Q), que el considera que transmiten «case exactamente o mesmo texto xeroglífico», e as compara co contido da taboíña Tahua (Texto A ou ‘o Remo’), observa que esta ten o aspecto de ser ‘‘unha compilación, como colección de textos abreviados, xa perdidos, salvo o seu principio, atopados nesoutras tres taboíñas’’.

Secuencia de signos.

Mencionamos de novo que o material utilizado para o gravado dos signos rongorongo, o soporte noutros termos, é a madeira. A elección do soporte está establecida comunmente polos recursos materiais que o perímetro natural poida ofrecer aos escribas nativos. No caso dos antigos rapanuis, a maior parte dos signos tallados aparecen sobre madeira, e en menor medida sobre material rupestre, como petróglifos, e posibelmente sobre ósos de peces grandes e mamíferos mariños. Se os escribas gravasen noutros materiais perecedoiros como cabaza ou coiro, espérase que co paso de tempo se destruísen os ‘textos’ que viñan neles. En caso de soportes perdurábeis, como madeira dura ou pedra, a probabilidade de supervivencia é maior; no entanto, as condicións atmosféricas e físicas da contorna combinadas coa violencia exercida polos humanos, son soberanamente determinantes. Ademais, haberá que rememorar que o soporte condiciona a forma dos signos. Por tanto, a solidez e a textura de fibras da leña condicionarían até certo punto a simplificación ou sofisticación morfolóxica dos signos rongorongo incisos nas taboíñas. O material no que se gravaron os glifos pertence a varias especies de árbores autóctonas ou forasteiras. Entre as árbores nativas, poderíanse citar o toromiro (Sophora toromiro), o makoi (Thespesia populnea), o hau (Triumfetta semitriloba) e o sándalo (Santalum) . Así, Métraux (1940:17) comentaba que «a madeira dunha das taboíñas [rongorongo] no Museo da arte Popular en Viena (22869) foi analizada e recoñecida como Thespesia populnea». No caso do material ‘forasteiro’ iso é comprensíbel, se temos en conta a escaseza da forestación na illa de Rapanui, especialmente nun período relativamente tardío da súa historia. Os habitantes recollían ao azar pezas flotantes de madeira á deriva para poder inscribilas e seguir así coa tradición.

Primeiro documento rongorongo coñecido. Firma dos xefes rapanui da acta de anexión da Illa de Pascua á Coroa española, con certos caracteres segundo o seu estilo, 20 de novembro de 1770.

Para algúns investigadores, estes signos ou glifos parecen demostrar a existencia, no pasado, dunha forma de escritura, aparentemente sen antecedente similar en toda Polinesia. Non obstante, en Oceanía dáse o caso do documento do “Tratado de Waitangi” (Treaty of Waitangi, en inglés) de 1840 asinado por representantes da monarquía inglesa e un grupo de xefes tribais maorís, quen sorprenderon aos presentes mediante «series enteiras de símbolos» 1935), describindo por conseguinte a posibilidade dunha escritura emblemática entre os nativos (véxase Métraux 1940:400). Tamén existe certa controversia sobre se a escritura de Rapa Nui xurdiu de maneira independente —ex novo— como no caso do chinés ou do sumerio, ou a idea da escritura foi tomada tras contacto cos exploradores europeos, precisamente tras a visita do navío San Lorenzo e a fragata Santa Rosalía, da Real Armada Española, en novembro de 1770. Durante aquela expedición española, coñecida como Expedición de González de Haedo, os españois tomaron posesión da Illa de Pascua, bautizándoa como illa de San Carlos, tras acordalo con varios xefes indíxenas, que asinaron a acta correspondente con «certos caracteres segundo o seu estilo», no que supuxo o primeiro documento coñecido no que aparece a escritura rongorongo.

Exemplo de escritura.

Adóitase teorizar que os signos rongorongo poden ser indicadores dun sistema logográfico-fonético, no cal cada signo ou grupo de signos podería representar nomes propios de caciques e a súa descendencia, distintas actividades bélicas ou económicas ou outros conceptos relacionados coa cosmogonía pascuense, etc. Os caracteres están gravados en liñas horizontais paralelas. Unha das propiedades desta escritura é que se trata de inscricións en «bustrófedon inverso»: mentres nunha liña os signos atópanse en posición normal, na seguinte áchanse investidos respecto á liña previa de modo que, para ler unha taboíña, esta debería inverterse cada vez que se inicia unha nova liña. Aínda que se descoñece que significan estes símbolos, fixéronse varios intentos de descodificar o tallado.

Identificación botánica e antigüidade

A estudosa e publicista francesa Catherine Orliac, do Centre National da Recherche Scientifique (en París), publicou en 2005 na revista Archaeology in Oceania 40:3, o artigo «The rongorongo tablets from Easter Island: botanical identification and 14-C dating» (tradución: ‘As taboíñas de rongorongo da Illa de Pascua: identificación botánica e proba de radiocarbono’), cuxo significado está vinculado directamente cun dos asuntos máis controvertidos do fenómeno rongorongo: a idade das inscricións. Algúns resultados do seu traballo e a datación realizada nun laboratorio de Miami fixeron saber que a madeira da pequena taboíña de San Petersburgo ten datación: 1680-1740, co método de análise das fibras e círculos na madeira e non de carbono 14. O que parece favorecer a opinión de que as inscricións preceden á visita dos españois en 1770, aínda que doutra banda ven menoscabados pola accesibilidade da autora a todos os documentos diseminados por varios museos do mundo. Así e moi a pesar dos estudosos, só un deles, o texto Q, foi analizado mediante a proba de C-14, imposibilitando como consecuencia a extracción de conclusións de peso, que poderían obterse analizando máis manuscritos do corpus.

Seis taboíñas e un reimiro (pectoral decorativo) gravado con 44 glifos, por exemplo, os textos G e H, B e C, o texto Q, os textos K e L, sendo o último o reimiro, foron identificados como incisos en madeira de Thespesia populnea, familia das Malváceas, coñecido en Rapanui co nome de makoi. Eses resultados están en parte conforme co material dos artefactos, e doutra banda, eles parecen apoiar o dito por Métraux (1940:17) cando di que «a árbore é frecuentemente aludida en lendas e cancións» (This tree is frequently alluded to in legend and songs).

Thespesia populnea, a árbore-roseira de Oceanía, cando é nova ten unha lixeira coloración rosa e cando envellece vólvese de cor avermellada escura con escintileos morados. Pode alcanzar unha altura máxima de 15 metros e segundo o estudoso Zizka (1991:20, 51), citado por Orliac, foi traído a Rapanui polos primeiros colonos polinesios no século VIII. Lavachery di acerca desa árbore que é lixeira, sen consistencia, e igualmente de talle pequeno.

Examinando o ancho das taboíñas para determinar se elas foron gravadas no corte transversal dunha rama ou dun tronco de Thespesia populnea, tampouco permitiu á autora chegar a unha conclusión. A excepción parece ser a taboíña Mamari que mostra algúns vestixios dos vasos de zume, indicando por tanto que foi incisa no corte dun tronco de 19,5 cm de diámetro, correspondendo a unha árbore crecida de 15 m de alto. Ese descubrimento pon interrogativos sobre a idade de dita taboíña e nun contexto máis amplo, sobre a idade da escritura rongorongo. Os primeiros navegantes europeos, Roggeveen (1722), González (1770), Cook (1774) e La Perouse (1786), non mencionan vexetación ningunha desa altura nos seus informes, máis ben parecen coincidir na ausencia de árbores grandes na superficie de Rapanui. Iso podería dicirnos que Mamari fose gravada antes da desaparición do bosque que outrora cubría a illa, documentada mediante a análise do carbón, de ocorrer na primeira metade do século XVII.

A análise espectrométrica de 20 mg de madeira extraídos do obxecto no que vén inscrito o texto Q, alias a taboíña 'Pequena de San Petersburgo', pola razón que fose, deu lecturas variadas: a) 1680-1740, b) 1800-1930 e c) 1950-1960. Aquí habería que incluír dúas observacións da autora: a) a esperanza de vida de Thespesia... chega aos 80 anos como máximo e b) o estado de conservación da árbore nas rexións tropicais non é óptimo debido á densidade mediana do tronco; por tanto a propensión á acción dos elementos é moi alta. Métraux (1940:393) tamén se pregunta no caso de que as taboíñas fosen realmente antiquísimas se puidesen soportar as condicións físicas nas que se mantiñan. «The wooden tablets could not have been kept for centuries in rain-drenched, thatched huts, or in caves» [Trad: ‘As taboíñas de madeira non podían ser preservadas durante séculos en chozas con teitos feitos de follaxe e caladas pola choiva, ou en covas’]. En tales circunstancias, os obxectos rongorongo, só en condicións excelentes de conservación, parecidas quizais ás dun museo moderno, poderían gozar de longa ou moi longa vida. Outro argumento ofrecido por Orliac respecto da antigüidade de Mamari, é a presenza do signo 067, chamado en idioma rapanui «niu» que en realidade significa ‘noz de coco’ e que se podería asociar coa árbore Paschalococos disperta, naunau opata en nome vernáculo, unha especie de palmeira que ten o tronco algo inchado a modo dunha botella, emparentada coa Jubaea chilensis. A representación do devandito deseño tiña que ser realizado nun tempo cando a palmeira seguía presente na illa e estaba ante a vista dos habitantes. Por outra banda, ninguén sabe con certeza se o devandito signo se relaciona pictograficamente coa palmeira, se representa unha entidade completamente diferente da botánica ou se implica unha sílaba ou palabra enteira na lingua rapanui.

O único certo dese traballo que contén unha análise xilolóxica detallada, é a identificación de Thespesia populnea como o material usado para as inscricións. En canto á idade, tras a proba de radiocarbono, o dito por Orliac é desconcertante, «In fact, there is non irrefutable argument enabling one to claim that the small St Petersburg tablet dates to the end of 17th century or the beginning of the 18th, rather than the 19th century» [tradución: ‘de feito, non hai argumento irrefutábel que podería permitir a alguén afirmar que a taboíña de San Petersburgo estivese datada a finais do 1600 ou a principios do 1700, ou durante o 1800’].

Historia

A escritura rongorongo era coñecida polos chamados tangata rongorongo ou maorí rongorongo, persoas ben adestrada no seu canto e lectura. Algunhas hipóteses ofrecidas propoñen que os signos inscritos nas taboíñas servían como axuda, a modo de memoria technica ao estilo dos pallares das tribos confederadas moche, do Perú (Larco Hoyle 2001 [1938]), dos cintos bordados wampum dos amerindios iroqueses, das cunchas caurí dos yoruba de Nixeria, etc, para almacenar e lembrar cantos relixiosos, tradicións e xenealoxías. O coñecemento do significado verdadeiro das inscricións perdeuse cando escravistas provenientes do Perú levaron de Rapa Nui, entre os anos 1862 e 1863, a gran parte dos homes en idade de traballar para o labor penoso da extracción e explotación de guano nas illas Chincha do Perú. Con todo, o seu destino final parece ser o de braceiros e de servos traballando para os terratenentes peruanos do continente. Entre eles, é de supor, ían os tuhunga tā, os expertos versados na tradición sabia de kohau rongorongo e cando estes morreron lonxe da súa terra ancestral, o seu coñecemento parece haberse perdido irremisibelmente. De maneira paralela, o pai Sebastián Englert (1948) comentou «estes coñecementos baixaron á tumba cos tangata manu, homes sabios en ciencia antiga».

Os entendidos na materia din que quedan vinte e cinco obxectos de madeira auténticos en total, conservados en varios museos do mundo, máis a reprodución dun obxecto destruído, que conteñen signos rongorongo: catorce taboíñas completas, nove fragmentos de taboíñas, dous reimiros (peitorais decorativos), un sendo o chamado «reimiro de Londres 9295», texto L cuns 44 glifos incisos e o outro, un reimiro dun signo composto (un diglifo), coñecido como o Reimiro de Londres 6847, texto J, un bastón de cacique, o Bastón de Santiago (alias, the Santiago Staff) que contén o maior número de glifos tallados, case uns 2320 deles (segundo Fischer 1997) e unha figura esculpida en madeira, coñecida como tangata manu, o home-paxaro’. Con todo, sábese que houbo moitas máis inscricións porque o primeiro misioneiro en Rapa Nui, o Irmán Eugène Eyraud (1820-1868), describiu a existencia de centenares de taboíñas e varas gravadas nun informe enviado ao seu superior en decembro de 1864.

«Dans toutes les cases on trouve des tablettes de bois ou des bâtons couverts de plusieurs espèces de caracteres hiéroglyphiques: ce sont des figures d'animaux inconnues dans l'île, que les indigènes tracent au moyen de pierres tranchantes» [tradución: “En todas as chozas atópanse taboíñas de madeira ou varas cubertas de moitos tipos de caracteres xeroglíficos: esas son figuras de animais descoñecidos na illa que os nativos gravan mediante pedras afiadas (puntas de obsidiana) ’].

Os pascuenses, decimados polas enfermidades e a escravitude (a finais do século XIX quedaban só uns 200 nativos na illa), outorgaron poderes máxicos ás taboíñas, tanto beneficiosos como malignos, pero algúns misioneiros, considerándoas ‘satánicas’ lograron convencer a boa parte dos seus posuidores para que as utilizasen como combustíbel para quentarse ou que se desfixesen delas doutras maneiras. Outras simplemente podreceron nas covas onde estaban escondidas. Actualmente, a probabilidade de atopar unha auténtica taboíña rongorongo é practicamente nula. Os obxectos orixinais conservados nos museos son de valor incalculábel e unha fonte de importancia primaria para o probábel desciframento dese sistema de escritura único no mundo.

Intentos de comprensión e desciframento dos kohau rongorongo

En teoría, cada escritura concibida polos seres humanos poderíase esclarecer por outros humanos. Con todo, as cousas non son tan doadas, posto que para o desciframento dun sistema de escritura non fan falta só talento, coñecementos profundos, dedicación e mera sorte. Á hora de confrontarse cos “Kohau rongorongo”, o problema resulta abondo espiñento debido a uns factores de natureza obxectiva. As razóns que inflúen a afirmar o de arriba, son:

1. Por agora, o número de documentos lexítimos ‘kohau rongorongo’ é exiguo, a menos que aparezan de modo máis que fortuíto outros. A falta dun corpus relevante, non pode coñecerse con certeza o repertorio completo dos signos kohau rongorongo e a variedade estándar do Rapanui escrito —se houbo unha—, indispensábeis para a indagación e comprensión coherentes. A insuficiencia documental pode reducir así mesmo as oportunidades para un desciframento viábel xa que se necesitan estudos e comprobacións independentes para validar as distintas hipóteses de traballo.
2. A ausencia de textos bilingües. Dado o illamento aparente no que se desenvolveu esa forma de escritura, é impensábel achar un bitexto ou tritexto a guisa dunha ‘Pedra de Rosetta’.
3. O descoñecemento da historia da evolución dos signos gráficos compromete máis dita tarefa. É moi posíbel que a lingua rapanui cambie e fose contaminada a través dos anos, mentres a forma escrita se teña estancado en certo segmento do tempo, resultando por efecto nunha discrepancia intricada.
4. As circunstancias mencionadas, levan a postular o seguinte: será forzoso someter a un detallado exame estrutural os textos existentes; ofrecer unha explicación expositiva sobre a maneira de catalogar e fraccionar mellor os signos, baseándose na súa presenza contextual e non na súa forma de deseño; consultar con cautela todos os materiais xenuínos autóctonos concernentes ao seu desciframento; a revelación do significado dos ‘kohau rongorongo’ parece que se vai realizar aos poucos, durante un proceso longo, no que as limitacións ditas e certa subxectividade eventual, aínda que non desexadas, insinuarían un papel concreto.

Varios intentos de descifrar o significado dos kohau rongorongo

No curso de 140 anos o kohau rongorongo foi obxecto de investigación intensa, así como obxecto dun debate aceso por parte de moita xente, tanto de sólida formación académica (lingüística, epigráfica, etnolóxica e antropolóxica), como de xente afeccionada aos enigmas e cunha imaxinación particularmente alta, propensa a xuízos temerarios e explicacións estrafalarias das máis variadas. Tendo presente a historia das investigacións e as disputas relacionadas co sentido do kohau rongorongo, é de esperar que as discusións serias e as anódinas e de pouca transcendencia, sigan existindo tamén nun futuro próximo. Moitos dos intérpretes, descifradores e estudosos parecen e teñen unha inclinación a disentir de forma constante respecto da metodoloxía e ao significado concreto dos signos rongorongo. Parece que, do mesmo xeito que noutros casos de desciframentos exitosos (o exipcio antigo, o Lineal B, o maia) ou nos casos de desciframentos aínda non acertados (o etrusco, o Lineal A, a escritura do Indo, o meroítico, o disco de Festos), as disputas e a rivalidade son parte indispensábel do proceso.

De momento, estímase que a tarefa discreta de entender as inscricións do kohau rongorongo desborda os intentos realizados até a data, aínda que inversamente poderíase predicir con algo de optimismo que os variados traballos serios tenderán a contribuír paulatinamente e a longo prazo á súa comprensión.

Abaixo, vén unha lista incompleta que inclúe as persoas que contribuíron con diversos estudos, destinados en principio, á aclaración e o desciframento do fenómeno rongorongo.

Eugène Eyraud, o primeiro en avisar sobre os rongorongo

Eugène Eyraud viviu só corenta e oito anos (1820-1868) e con todo, o seu nome relaciónase historicamente coa información que deu ao mundo acerca da existencia dos obxectos rongorongo. Dita noticia está rexistrada na carta que mandou en decembro de 1864 ao superior da orde relixiosa da que formaba parte. O Irmán laico Eyraud chegou á Illa de Pascua a principios de xaneiro de 1864, enviado pola Congregación dos Sacros Corazóns de Xesús e María (SS.CC). A causa do despeito dos habitantes, o labor evanxelizador non deu tantos froitos como el esperara, véndose obrigado a deixar a illa en nove meses. Regresou despois en compañía do Padre Hippolyte Roussel para estender a misión cristiá. Sucumbiu a consecuencia da tuberculose en 1868. Os centenares de obxectos rongorongo, sobre os cales dá fe, mostran a existencia dunha tradición antiga aínda duradeira, a pesar dos devastadores efectos das razzias ou correrías dos escravizadores peruanos, as vexigas e outras enfermidades traídas polos repatriados pascuenses e as guerras domésticas entre as tribos. Tendo presente a carestía de madeira neses anos en Rapanui, os centenares de obxectos rongorongo mencionados —taboíñas, bastóns, báculos, etc.— por Eyraud, apuntan cara a dúas posibilidades, a) a antigüidade deles cando a illa seguía estando cuberta de árbores nativas ben crecidas, fornecendo o material para o tallado ou o gravado, b) a explotación azarosa da madeira abandonada e/ou perdida polos baleeiros, os buques de investigación científica, as embarcacións de liña e dos navíos militares que adoitaban visitar a Illa de Pascua por aquel entón (séculos XVIII-XIX). Toda esa riqueza etnográfica e lingüística reduciríase en apenas dous ou tres anos en dúas ducias de obxectos que representan o corpus actual de rongorongo.

O bispo Etienne “Tepano” Jaussen

Nos anais do desciframento do rongorongo, Monsignor Jaussen figura como o primeiro sabio coñecido que tratou de descubrir o significado que se ocultaba tras os seus signos. En 1871 o bispo recompilou ‘o significado’ de moitos dos signos nun caderno particular. Para iso, baseouse na lectura dun nativo rapanui que traballaba entón como xornaleiro en Tahití, chamado Metoro Tau’a Ure, quen cantou ante a súa presenza o contido suposto de catro taboíñas. As taboíñas recitadas eran as de Aruku-Kurenga, Tahua, Mamari e Keiti, que o bispo tiña desde antes na súa posesión. Tras consultar o resultado das «traducións», Jaussen quedou algo decepcionado xa que parecían facer alusións á forma exterior dos signos no mellor dos casos. En relación coas lecturas de Metoro ante o bispo Jaussen, o estudoso suízo Alfred Métraux (1940:396) afirmou que eran «merely explanatory» [tradución: ‘simplemente explicativas’] pero que «nevertheless useful for it gives the meaning of designs, the significance of which might otherwise be a puzzle» [tradución: ‘con todo útiles xa que ofrecen o sentido dos signos, cuxo significado, pola contra, podería ser un enigma’] (1940: 397). De maneira similar, Facchetti (2002:202) é da opinión que «Metoro sapeva (in molti case) riconoscere esattamente l’oggetto raffigurato, ma non era più in grao dei dedurne la funzione nel preciso contesto, leggendo tutti i segni come se fossero logogrammi (segni-parola)» [tradución: ‘Metoro sabía (en moitos casos) recoñecer exactamente o obxecto configurado, pero non era capaz de deducir a función no contexto preciso, lendo todos os signos coma se fosen logogramas (signos-palabra)’].

Tamén se podería supor que Metoro carecía da predisposición de desvelar a mensaxe encerrada nelas ou «o traducido» poderían ser sinxelamente falares sen substancia, no peor dos casos. A competencia de Metoro na arte do canto dos kohau rongorongo deixaba moito que desexar. Aínda no presente, ditas lecturas poderían levar a un cara a ilusións que terían que ser sustentadas con evidencia indisputábel ou a un camiño tortuoso sen saída se non se procede con extrema precaución á hora de pedirlles consello.

O doutor A. Carroll

Outro desciframento que pode considerarse sen ningunha dúbida inseguro e fracasado é o realizado polo australiano Allen Carroll, médico cirurxián de profesión. En 1892, el publicou na Revista da Sociedade Polinesia o estudo «The Easter Island inscriptions, and the translation and interpretation of them» (‘As inscricións da Illa de Pascua, a súa tradución e interpretación subseguintes’) no que ofrecía unha presunta tradución tomando por referencia a lingua quechua dos Incas. A 'tradución' implicaba elementos extravagantes e aventureiros na que non presentaba ningunha lista onde contrastase os signos individuais de kohau rongorongo co seu significado real, nin cos seus valores fonéticos e sen presentar explicacións en canto á maneira de como chegou a descodificarlos.

Charles de Harlez

O estudoso belga e profesor da Universidade de Louvain Charles Joseph de Harlez de Deulin (1832-1899) dedicou a súa atención ao problema do rongorongo no seu libro L’île de Pâques et ses monuments graphiques (1895) ['A illa de Pascua e os seus monumentos gráficos'] no que concibía os signos como representación dunha escritura xeroglífica ao estilo dos glifos maias e os caracteres chineses das dinastías Shang, Zhou ou Dongba. O seu parecer, aínda que non esaxerado, foi sometido a un exame detido e bastante reservado polos especialistas da época.

Ormonde Maddock Dalton

O panorama da investigación de rongorongo non estaría completo sen referirse a un artigo orixinal, escrito en 1904 polo británico Ormonde Maddock Dalton (1866-1945). O ensaio titulado “Acerca dunha taboíña Inscrita de Madeira da Illa de Pascua” foi publicado pola revista mensual “MAN,” do Instituto Antropolóxico de Gran Bretaña e Irlanda.

Tendo presente un bo número de fantasías e falsidades escritas sobre a natureza da escritura e o contido das inscricións ao longo de máis dun século, a un non queda máis que admirar o estilo conciso de O. M. Dalton á hora de ofrecer detalles que aínda que breves, son correctos e propicios a unha análise científica.

Resumimos algúns dos detalles tras a inspección que realizou Ou.M. Dalton da ‘taboíña de Londres’ :

1. Os escribas usaban até os bordos biselados das taboíñas para faceren incisións debido á escaseza de madeira.
2. Os ensaios escritos sobre o tema de rongorongo están situados en distintas publicacións, ás veces de dificultoso acceso.
3. O nivel de estilización dos signos é tal, que un se pregunta como o rongorongo xurdiu nun lugar tan solitario e illado do planeta, i. e. en Rapa Nui.
4. As taboíñas teñen o seu punto de comezo de lectura no recuncho esquerdo de abaixo.
5. Os canais paralelos, tallados sobre a superficie das taboíñas de madeira, servían para protexer os signos do desgaste.
6. Recoñece a presenza de elementos reais e abstractos no inventario dos glifos, suxerindo a súa natureza “ideográfica.” Móstrase conforme coa presenza de fórmulas, oracións, xenealoxías e simples lendas no corpo de textos e defende o carácter autóctono polinesio da escritura.
7. Apoia a hipótese da existencia dunha serie xenealóxica na ‘Taboíña Pequena de Santiago’ (1904: 3-4), proposta anteriormente por J. Park Harrison en 1874. Dita serie foi re-interpretada en 1956 [1957] polos rusos N. Butinov e E. Knorozov como unha secuencia patronímica, estando quizais a conclusión moi preto da verdade.
8. Critica o desciframento do Dr. A. Carroll quen atopou unha amálgama de palabras e frases de linguas americanas nas taboíñas, tal como tolteca, quiché e muisca.
9. Non é alleo á posibilidade de que certos gravados rupestres sexan similares aos signos rongorongo, p. ex. o signo do paxaro fragata /600/, alias MakeMake.
10. Recomenda cautela ao referirse aos cantos de Metoro e ás interpretacións de Ure Vae Iko e apoia o emprego de fotografías de todo o corpo dispoñíbel de rongorongo e facer unha análise de frecuencia dos signos individuais ou de grupos de signos.

Katherine Routledge

Antropóloga e arqueóloga inglesa (1866-1935) que emprendeu en compañía do seu esposo William Scoresby Routledge unha expedición científica a Rapanui, co fin de estudar, catalogar e xuntar nun compendio, a arte, os costumes nativos e a ‘escritura’ rongorongo dos antigos pascuences.

Durante os anos 1914-15 ela conseguiu entrevistar a dous informantes anciáns, un deles sendo un leproso chamado Tomenika e o outro, un home chamado Kapiera, quen supostamente tiñan certo coñecemento dos signos. As entrevistas, a pesar da súa boa vontade e tenacidade, non foron moi frutíferas por mor das contradicións aparentadas nas palabras dos informantes.

Aínda así, Routledge determinou que os rongorongo eran concibidos como ladaíñas ou descricións repetidas xa que os seus sacerdotes-escribas gozaban esteticamente delas á hora de ser cantadas. Ao seu xuízo, unha vez acabada a recolección de datos, os kohau rongorongo eran unha ferramenta para poder espertar na memoria imaxes e oracións relacionadas co folclore dos antigos insulares. Dito doutro xeito, do mesmo xeito que as contas nun rosario ou os nós nun pano, os signos en cuestión axudaban a unha persoa particular –e non a calquera– a memorizar acontecementos e historias de outrora. “No detailed systematic study of the tablets has as yet been possible from the point of view of the Expedition, but it seems at present probable that the system was one of memory, and that the signs were simply aids to recollection, or for keeping count like the beads of a rosary”. [Trad: “Aínda non foi posíbel levar a cabo un estudo detallado sistemático das taboíñas desde o punto de vista da Expedición, pero por agora parece probábel que o sistema [de escritura] fose mnemónico, e que os signos acudisen só á recolección, ou para levar a conta tal como nas contas dun rosario.”] Noutro parágrafo, Routledge reitera a súa idea, dicindo: “Given, therefore, that it was desired to remember lists of words, whether categories of names or correct forms of prayer, the repetition would be a labor of love, and to draw figures as aids to recollection would be very natural”. [Trad: “Por tanto, xa que era desexado rememorar listas de palabras, fosen categorías de nomes ou formas correctas de oracións, a repetición sería por amor á arte, e debuxar figuriñas que axudasen á recolección sería moi natural.”] En 1919, Katherine Routledge publicou os resultados da súa investigación nun libro titulado “O Misterio da Illa de Pascua: A Historia dunha Expedición’’.

Algúns investigadores presentes que favorecen a natureza mixta logográfica-fonética escondida tras os glifos, opinan que a súa hipótese é precipitada e necesita ser revisada completamente.

John McMillan Brown e a Hipótese da Escritura “Pathográfica”

John McMillan Brown publicou en 1924 [1979] o libro The Riddle of Pacific [‘O enigma do Pacífico’] como resultado dunha estancia de cinco meses na Illa de Pascua e como resultado de observacións persoais de moitos anos con respecto á súa cultura. Na súa obra hai un capítulo enteiro, pp. 79-96, dedicado á “Escritura” rongorongo. O Profesor Brown é algo coñecido nos círculos académicos lingüísticos e etnográficos polo descubrimento na illa de Woleai, Carolinas do Oeste, en 1913, dunha forma de escritura descoñecida, notabelmente silábica, aproveitada por un xefe ou cacique de nome Egilimar (McMillan Brown 1979 [1924]:84) (Riesenberg e Kaneshiro 1960:273-275).

A súa descrición do rongorongo, do mesmo xeito que o resto das manifestacións culturais da Illa de Pascua, é orixinal, volúbel e desordenada e suscita xustificada curiosidade. En resumidas contas, os puntos de vista seus acerca da “escritura” indíxena, corresponderían ao seguinte:

1. O illamento xeográfico, o tamaño medio da illa e as hostilidades constantes internas serían motivos para que un non percibise a necesidade dunha escritura como as que se deron noutras terras e institucións dinásticas, p.ex. en Exipto ou Mesopotamia.
2. A tradición polinesia soborda de sistemas mnemónicos nas que se rexistraban cantidades de racións e unidades alimentarias, pregarias dilatadas, listas longuísimas de divindades e antepasados, unha infinidade de lendas e tradicións, moitas delas imbuídas dunha linguaxe escura e metafórica, esixindo por tanto unha memoria descomunal.
3. Baseándose nos frecuentes patróns de “komari” (signo 050 segundo Barthel 1958) e das formas múltiples que asume Make-Make, o deus supremo dos nativos, inclínase a instar “a sexualidade,” e a crenza de que as taboíñas servían de medios para axudar á “concepción” e á fertilidade, así como a idea do poder e da autoridade na devandita illa, reminiscentes dun “imperio” antigo polinesio mergullado e tragado polas ondas do Pacífico.
4. Fai un repaso dos intentos errados de desciframento.
5. Reproduce o corpus de dous manuscritos importantes xa feitos por Rudolf Philippi, o director do Museo de Santiago de Chile.
6. Conclúe que o rongorongo se relacionaba cun código sacerdotal empregado estritamente polos sacerdotes para fins cerimoniais. Nese contexto, séguenos dicindo que se trataba dun sistema de memoria que suscitaba ideas de oracións, himnos ou sortilexios, referíndose á “repetición perpetua” da figura de Make-Make. Por tanto, ese símbolo místico e sagrado provocaría emocións relixiosas máis que ideas ensambladas e que a escritura sería máis ben “pathográfica” (que fomenta o pathos) que “ideográfica.”

É de interese lembrar aquí cantas das súas ideas (algunhas ben esaxeradas) continúan aínda debaténdose entre os estudosos contemporáneos.

Vilmos (Guillaume de) Hevesy

En 1932 o húngaro Vilmos (Guillaume de) Hevesy deuse conta de certo parecido formal entre algúns signos do rongorongo e os do sistema hipotético de escritura do Val de Indo (Mohenjo-dāro, Sind, Harappā, Panjāb). No seu tempo, dita semellanza até chegou a atraer a atención do notable orientalista francés Paul Pelliot (1878-1945), quen leu durante unha conferencia ante a Academia francesa de Inscricións e Caligrafía en 1932, «Note sur lles hiéroglyphes de l’Ile de Pâques» (‘Apuntamentos sobre os xeroglíficos da Illa de Pascua’), o mesmo artigo escrito por de Hevesy.

Cabe mencionar que hoxe en día esa correlación aparente foi descartada por moitos investigadores (Métraux, Guy, Fischer, Facchetti, Parpola, Sproat, Robinson) e chegou a ser algo anecdótico na historia do desciframento arqueolóxico dos kohau rongorongo. Considerando a distancia xeográfica e o factor tempo que separan os símbolos gráficos ou pictográficos da ‘escritura’ do Indo e os signos dos kohau rongorongo de Rapa Nui, resulta dificilísimo, por non dicir van, establecer unha conexión significante entre ambos, máis aló das súas aparencias.

Por encima, como e sobre que base científica se poden comparar dúas escrituras supostas que aínda permanecen indescifradas? No caso da ‘escritura’ do Val do Indo (alias o proto-índico), aínda se descoñece a que familia lingüística e a que substrato pertence… así que as coincidencias formais entre elas, por interesantes que sexan, resultan inxustificadas.

O padre Sebastián Englert

O padre Sebastián Englert (1888-1969) é un caso un tanto peculiar na historia de Rapa Nui e dos kohau rongorongo. Bávaro de nacemento, entrou na orde capuchina dos frades franciscanos e en 1935 chegou á Illa de Pascua para servir na súa parroquia. Aínda que sen a educación pertinente en antropoloxía e lingüística, os seus traballos son valorados por boa parte da comunidade científica pola súa curiosidade, a súa paixón e a destreza na lingua rapanui. Entre os máis importantes, poderíanse mencionar A Terra de Hotu Matu’a de 1940, onde veñen reunidas lendas antigas pascuenses e outros comentarios interesantes e o Island at the Center of the World [‘Illa no centro do mundo’] publicado en 1970 cun capítulo de dez páxinas dedicado ás «taboíñas inscritas». Englert cualificou a rongorongo como «un gran misterio da illa» (1948) e a súa postura pódese resumir nos seguintes puntos:

1. Era pesimista respecto do seu desciframento pola cantidade mínima de inscricións auténticas.
2. Sen o coñecemento do idioma orixinal rapanui, ou sexa, o proto-rapanui, xa perdido, sería desatinado procurar información das taboíñas.
3. Nelas non había feitos históricos de relevancia. Hai que mencionar así mesmo que o padre non levou a cabo ningunha análise estrutural dos textos e que persoalmente favorecía a idea da ausencia de sons tras os signos.

Na súa honra edificouse na illa o Museo Antropolóxico Padre Sebastián Englert para evocar e protexer a rica herdanza cultural do pobo rapanui.

Alfred Métraux

Nomeado etnógrafo, antropólogo e profesor suízo (1902-1963) que levou a cabo investigacións acerca dos nativos suramericanos en varias ocasións no transcurso da súa vida. En 1934 embarcouse xunto co arqueólogo belga Henry Lavachery nunha expedición cara á illa de Rapanui para estudar de preto a súa cultura e etnografía e comprobar así mesmo se a hipótese do húngaro de Hevesy sobre o presunto vínculo das ‘escrituras’ do val do Indo e de Rapa nui, resultaba acertada e válida.

Tras aplicar un método analítico, contando os símbolos rongorongo e estudando as súas combinacións (1939) chegou á conclusión de que “If the symbols represented sounds, the same signs would have been combined in the same order whenever a word was repeated. But this seldom happens. The same combinations of the same symbols recur in only very few cases. The individual designs are repeated over and over again but apparently in haphazard order. Non clue to a script came from this study.” [Trad: “Se os símbolos representasen sons, os mesmos signos serían combinados na mesma orde cando se repetise unha palabra. Pero iso apenas ocorre. As mesmas combinacións dos mesmos símbolos teñen lugar só nalgúns poquísimos casos. Os deseños individuais repítense e repítense aparentemente de maneira descoidada. O dito estudo non deu con ningunha clave da escritura.”]

Daquela, el propuxo que as taboíñas servían en tanto que recurso “mnemotécnico, pero que máis tarde os nativos se esqueceron do seu significado concreto e foron só consideradas como simples ornamentos ou símbolos máxicos”. A idea de que os rongorongo son unha especie de código mnemotécnico que permite rexistrar información acerca das tradicións e os rituais dos antigos rapanuis, foi apoiada no segundo decenio do século XX pola antropóloga británica Katherine Routledge. Hai que dicir que en certa maneira, é posíbel que Métraux estivese influído ou inspirado no seu tempo pola proposición de Routledge.

Posto que aínda faltan probas fidedignas respecto da natureza verdadeira dos kohau rongorongo, a súa idea, aínda que significante, non vén parar de momento en beneficio seu. A súa intuición tería que ser demostrada e xustificada mediante probas determinantes ao seu favor ou na súa contra.

Máis tarde, sen que a súa hipótese servise de impedimento e vendo o traballo dos autores rusos Knorozov e Butinov (1957) respecto dunha secuencia que comprendía unha lista breve patronímica de ‘aristócratas’ locais rapanuis, Métraux parece terse retractado da súa posición orixinal, a favor de kohau rongorongo como «un sistema de escritura propio».

José Imbelloni

José Imbelloni.

José Imbelloni (1885-1967), profesor e investigador italo-arxentino de antropoloxía, contribuíu ao estudo dos rongorongo con “As `Taboíñas parlantes' de Pascua, monumentos dun sistema gráfico indo-oceánico” publicado en 1951. O máis positivo do seu longo ensaio poderíase resumir na descrición das taboíñas inscriptas, en notar alomorfos (variantes) nos signos ao analizar os textos, restándolles importancia ao seu significado básico, en observar unha linguaxe do xesto nalgúns dos glifos, en comentar as tentativas de tradución e apuntar cara a faltas e frouxedides que caracterizaban algúns modelos, mentres salientaba xustamente o método combinatorio, ou a análise contextual e estrutural dos signos rongorongo. Sen poder escapar da propaganda suscitada por De Hevesy (1932) en canto á orixe dos rongorongo do Val do Indo, Imbelloni dedica tamaño tempo a esa teoría nas seguintes páxinas do seu traballo. Tras aludir sobre varios aspectos e atopar probas que hoxe en día carecen de valor científico, termina por mencionar que rongorongo era unha grafía pertencente á área inmensa indo-oceánica.

Thomas S. Barthel

Pódese afirmar que o epigrafista e o etnógrafo alemán Thomas S. Barthel é unha das figuras de máis prominencia na historia do desciframento do rongorongo. En 1958 publicouse Grundlagen zur Entzifferung der Osterinselschrift ('Fundamentos para o desciframento da escritura da illa de Pascua'), a súa obra fundamental, na que Barthel rexistraba os signos nun sistema de nomenclatura, describía as propiedades dos glifos e trataba de lograr un desciframento factíbel…

Hai que dicir que a técnica de descifrar de Barthel se baseaba na descrición da forma externa dos glifos, facendo numerosas referencias aos rituais e á mitoloxía rapanui, e non sobre a base dunha análise sólida contextual, nin comparativa. Esencialmente, Barthel estableceu ‘asociacións mitolóxicas’ sen ofrecer evidencia explícita acerca da maneira de conseguir un valor fonético para os signos en cuestión. Aparentemente, esa deficiencia ten que ver co feito de que Barthel tomou como punto de referencia a “Lista de Jaussen” arriba mencionada.

A pesar da óptica metafórica, os “Fundamentos…” de Thomas S. Barthel representa un fito notábel para todos os descifradores en potencia, debido ao seu valor heurístico no descubrimento do significado dos signos rongorongo. O catálogo de signos de Barthel (1958) é utilizado aínda polos investigadores, aínda que algúns dos seus trazos ambiguos, están a mellorarse lixeiramente ou se están substituíndo de modo continuo por investigadores conscientes ao longo e ancho do mundo.

A investigación de Barthel que o levou a un número de conclusións respecto da escritura antiga pascuence, poderíase resumir nos seguintes puntos:

1. A escritura non pertence, tipoloxicamente falando, a unha simple pictografía á maneira da das tribos ojibwa ou Cuna. A composición está vinculada a certas convencións e regras coñecidas de antemán polos escribas, aínda que por outra banda parece que eles gozaban de liberdade á hora de aplicar a súa prerrogativa artística durante a inscrición.
2. O núcleo da escritura compono uns 120 glifos que se poden recombinar para orixinar entre unhas 1500-2000 composicións, mediante ligaduras e fusións.
3. Nalgúns dos glifos nótase unha expresión viva dándolles un carácter de pantomima e xesticulador. En cambio, outros signos, en especial os de natureza xeométrica adquiriron un grao de estilización e abstracción.
4. Os logogramas ocupan un lugar eminente na escritura, estando ligados a un determinado contido. Os logogramas non teñen un sentido fixo, e en moitos casos dáse unha multiplicidade semántica.
5. O carácter metafórico e os “circunloquios poéticos” (Barthel 1956:235) da antiga lingua rapanui, figuran así mesmo plasmados na escritura.
6. O uso do principio do rebus, por exemplo, “o signo para o gran dobre remo cerimonial, úsase… para os conceptos de “dominio” ou “vitoria,” cf. (Barthel 1956) .
7. O rongorongo carece da capacidade para reproducir frases faladas completas, a diferenza, p.e. do galego de hoxe. As tradicións orais veñen reducidas a unha especie de “estilo telegráfico” testemuñando que dita escritura apenas xurdía como unha forma incipiente. Por exemplo, no canto de dicir “Os homes foron á costa para atrapar polbos” poderíase gravar nas taboíñas “Homes costa polbos atrapar.”
8. O principio segundo o cal rongorongo funciona é o de “sinalamento fonético parcial”. Xa que os textos veñen condensados e caracterizados por unha extrema sinxeleza sintáctica, iso fai difícil a súa comprensión, pero non imposíbel.
9. A maior parte dos obxectos inscritos consta de modo recorrente de eloxios ás deidades, “prácticas rituais” mentres algúns textos conteñen “rexistros bibliográficos.”

Miguel Ordóñez Cadena

Foi o investigador colombiano que logo de 20 anos de estudo revela a clave ideográfica que lle permitiu facer a tradución dos escritos, publicando un libro "Unha Teoría Interpretativa da Escritura Pascuense". Ao dar a coñecer os resultados das súas investigacións, estas mereceron a acollida do Museo Británico de Londres, o Bishop Musseum de Honolulú e do Museo do Home en París, do cal foi membro titular.

Presentou o seu traballo ao Primeiro Congreso Internacional Illa de Pascua e Polinesia Oriental en Hanga Roia, a Illa de Pascua, en 1984.

A “Escola Rusa”

Boris Kudryavtsev

A “Escola rusa”, a máis produtiva, parece seguir a pista do traballo anterior de Mikluho-Makhlai (1846-1936), o gran polifacético e explorador ruso. No verán de 1940, o mozo Boris Kudryavtsev xunto con dous dos seus amigos durante unha visita escolar no Museo de Leningrado (actualmente, San Petersburgo), chegou a distinguir algunhas pasaxes que se repetían de forma máis ou menos idéntica en catro taboíñas diferentes, nas de “Tahua”, a de “Gran San Petersburgo”, a de “Pequena San Petersburgo” e a de “Gran Santiago”.

A importancia de devandito descubrimento en relación con estes grupos compartidos de signos ten que ver coa linguaxe subxacente e a súa posible estrutura morfo-sintáctica que poderían servir de asistencia na tarefa do desciframento. Desa maneira, as variacións nas secuencias notadas ou nalgúns dos signos, suxiren que os escribas rapanuis, á parte de seguir certas regras “sintácticas” á hora de facer incisións nas taboíñas, quizais experimentasen coa súa inventiva e estilo persoal na caligrafía kohau rongorongo, rexeitando a idea dunha aliñación mecánica e transposición de símbolos dunha taboíña a outra. Se aceptamos a hipótese de que a escritura kohau rongorongo é un sistema mixto logográfico-fonético, os patróns en cuestión cunha ortografía lixeiramente distinta poderían sinalar cara a unha lingua modelada conforme unha morfoloxía derivativa ou flexiva, dando fe de regras produtivas, ou sinalar cara a unha lingua de estrutura sintáctica, dando fe dunha orde determinada de palabras.

De todos os xeitos, a historia de evolución do deseño dos glifos nos textos conservados de kohau rongorongo resulta aínda escura e as fronteiras divisorias entre as series de signos son borrosas. Iso fai que un sexa bastante coidadoso co dito arriba, polo menos ata que se ofrezan —nun futuro— probas indisputábeis de tradución de documentos rongorongo.

As observacións de Kudryavtsev foron publicadas en 1947 polo seu guía académico, D. A. Olderogge, quen opinaba que rongorongo se parecía “ao sistema de escritura xeroglífico exipcio nunha fase temperá” de desenvolvemento (Robinson 2002:231).

Yuri Knorozov e Nikolai Butinov

Os investigadores Yuri Knorozov e Nikolai Butinov publicaron en 1956 na revista “Etnografía Soviética” un artigo perspicaz sobre unha secuencia de signos que aparece en dúas liñas do verso da taboíña de “Pequena Santiago” que foi segmentada en grupos menores.

Seis deses grupos divídense co signo ‘antropomórfico’ 200 (segundo o catálogo de Barthel, 1958) a modo de “separador”. Referíndose aos documentos de Jaussen acerca de tales patróns comúns na tradición rapanui, eles suxeriron con sensatez unha posíbel xenealoxía na forma dun patrónimo (apelido familiar herdado do pai), textualmente: o Rei A, pai de B // o Rei B, pai de C // o Rei C, pai de D// o Rei D. ou á inversa, o Rei D // D, fillo do Rei C // C, fillo do Rei B // B, fillo do Rei A //.

Irina Fedorova

É unha lingüista con sede en San Petersburgo, cuxa meta permanente foi a reconstrución “da antiga lingua rapanui”, segundo a cal se compuxeron presuntamente as inscricións rongorongo. O obxectivo concreto de Fedorova foi establecer un vínculo directo entre dita lingua e unha secuencia nos textos de kohau rongorongo. Se isto funcionase, pódese supor que vai ser tan impresionante como o traballo abstracto de Michael Ventris á hora de asignar valores fonéticos aos signos do sistema de escritura do “Lineal B”.

Konstantin Pozdniakov

Pozdniakov, lingüista e especialista en linguas africanas residente en París, contribuíu aos estudos sobre o rongorongo cun artigo único: «Les bases du déchiffrement de l'écriture de l'île de Pâques» (As bases do desciframento da escritura da illa de Pascua), editado en 1996 en Journal da Societé des Océanistes (Revista da sociedade de oceanistas). Pretende identificar un núcleo de signos (uns 120 signos básicos [1996: 301]) xa mencionados por Barthel (en 1958), que se poderían simplificar ou descompor a continuación até chegar probabelmente á metade deles, uns 60 noutras palabras. Ese número parece concordar co dun “silabario” puro e como consecuencia, capacitaría para achar nos textos rongorongo, elementos silábicos a modo do ‘Hiragana’ xaponés. O positivo da súa investigación é unha análise estatística para atopar unha correlación entre a frecuencia dos signos gravados nas taboíñas e a frecuencia das sílabas na lingua rapanui. A súa frase asertiva que “un parallélisme frappant peut etre établi entre la fréquence des signes dans les texts des tablettes et la fréquence des syllables dans la langue rapanui… (1996:301) ” [Trad: “un paralelismo rechamante pódese establecer entre as frecuencias de signos nos textos das taboíñas e as frecuencias silábicas na lingua rapanui…”] podería ter sentido e ser real. Á vez, suxire na práctica unha idea prometedora para entender mellor o significado das inscricións de kohau rongorongo e por tanto, a súa mensaxe implícita.

Pero por outra banda, a coincidencia e a superposición entre as sílabas de “Apai” (un canto da tradición rapanui gravado entre os outros en 1886, polo pagador do buque estadounidense Mohican, William Judah Thomson e unha serie de glifos rongorongo extraídos polo mesmo Podzniakov —desafortunadamente— aínda non se levou a cabo ou polo menos non se publicou.

Jean-Michel Schwartz

Jean-Michel Schwartz publicou en 1973 en francés un libro de proporcións modestas chamado “Nouvelles Recherches sur L’Ile de Paques” [Novas Investigacións sobre a Illa de Pascua]. O propósito do libro é descifrar un manuscrito que consta de trece liñas e duns 250 símbolos aparentes de rongorongo posuído e compilado outrora por un informante nativo pascuense de nome Tomenika.

Segundo o que fai constatar Schwartz, os descubrimentos realizados por el son impresionantes . No dito documento, o autor parece dar co significado das estatuas xigantes “Moai” e o seu modo de transporte, a súa orientación topográfica, o culto do “home-paxaro,” a orixe dos tallados en madeira “moai kavakava”, o ritual relacionado co nacemento dun neno, a procedencia dos pascuenses, a transmisión da escritura, os cantos xenealóxicos e o culto dos antepasados. Á parte diso, no capítulo 8, Schwartz aventúrase a comparar a escritura rongorongo coa antiga escritura chinesa que como el relata “abre perspectivas inesperadas.” Nese contexto, un nota a “analoxía formal” de signos e unha “similitude inquietante do significado” (Schwartz 1973:106) entre os signos baixo comparación, os rongorongo e os chineses e Schwartz organiza a súa teoría en tres seccións: semellanza de formas con significado diferente; semellanza de formas con significado idéntico; analoxía completa. Cita ao etnógrafo austríaco Robert von Heine-Geldern quen chamara a atención respecto das fortes semellanzas formais entre algúns caracteres arcaicos chineses da época Chang e os glifos pascuenses. Un non pode pasar por encima a influencia do especulado por de Hevesy anos antes en canto á relación da escritura da Illa de Pascua e a da civilización do Val do Indo.

Jacques B. M. Guy

Jacques B.M. Guy é un políglota e un lingüista francés de relevo. Fixo varias contribucións significativas nese campo a través dos anos, sendo as máis importantes:

1. A mellora dalgúns dos signos do sistema de transliteración de Barthel (1958).
2. A importancia de identificar a natureza dunha forma de escritura descoñecida (nese contexto, os ‘kohau rongorongo’) para poder segmentar os seus textos indivisos e non incorrer en xuízos arbitrarios, nin incidentais.
3. Tras a observación perspicaz de Barthel de que uns símbolos reiterativos do rongorongo nunha sección da taboíña “Mamari” tiñan que ver cunha especie de calendario lunar, Guy ofreceu argumentos de que esa parte de glifos corresponde en esencia a un canon astronómico que trataba de “the topic of intercalary nights” [Trad: “o tema de noites intercaladas”] (Guy 1990:145). Os investigadores serios admiten que esa parte de signos foi fixada terminantemente e sen dúbida en todo o corpus de kohau rongorongo. Guy, tamén é da opinión de que o desciframento do rongorongo parece improbábel, dada a escaseza de documentos orixinais e consecutivamente, o seu contraste significativo e análise comparativa nun contexto máis amplo. Non obstante, recoñece todos os intentos realizados sobre unha base estritamente científica e parece apoialos á súa maneira.

Steven R. Fischer

Steven R. Fischer, lingüista por formación e descifrador e publicista por vocación, esperta suficiente interese aquí polo seu aclamado desciframento dunha secuencia particular de signos rongorongo. É coñecido tamén pola publicación dunha obra mastodóntica titulada RongoRongo, the Easter Island Script: History, Traditions, Texts (‘rongorongo: o sistema de escritura da illa de Pascua; historia, tradicións, textos’), onde recompila moitísima información valiosa.

Fischer en 1995, no seu artigo Preliminary Evidence for Cosmogonic Texts in Rapanui’s Rongorongo Inscriptions (Evidencia preliminar sobre textos de cosmogonía nas inscricións rongorongo de Rapanui) publicado na "Revista da Sociedade Polinesia" expón esa secuencia identificada, coñecida como a tríade “X1YZ”, presuntamente achada nun «recital de cópulas» no texto inscrito sobre o “Bastón de Santiago”. Esa fórmula particular consiste en

• X: o deus copulador’
• 1: o superlineal, alias ‘o falo’, que en antigo rapanui corresponde á frase ki ai ki roto ki (‘copulou con’)
• E: ‘a deusa copulada’ e
• Z: ‘o froito da súa unión’.

Dita fórmula, a xulgar polas aparencias, era compatíbel cun modelo repetitivo atopado no canto indíxena Atua-mata-riri (‘ollos enfadados de Deus’), ou sexa, ‘tal-e-tal copulando con esa-e-aquela [deron a luz] a ese/esa ou aquel/aquela’. Fischer aproveitouse con perspicacia de tal aparente coincidencia para ver unha clara correlación entre o inscrito no “Bastón de Santiago” e a recitación “A-M-R”, cuxo tema central son as aventuras amorosas de deuses e deusas nativos e a procreación subseguinte. Fischer localizou a seguinte estrutura triádica 606.076 [‘X1’] + 070 [‘E’] = 008 [‘Z’], que foi transliterada “Te manu mau ki ‘ai ki roto ki te ika, [ka pû] te ra‘â” e seguidamente traducida ao inglés: ‘All the birds copulated with the fish: there issued forth the sun.’ [‘Todas as aves copularon cos peixes, entón deron a luz ao sol’]. Fischer concluíu que ese modelo procreador estaba presente na maioría abafadora dos textos rongorongo. A súa hipótese reforzouse de maneira adicional mediante outra publicación durante o mesmo ano na Revista de Rapa Nui, «Further Evidence for Cosmogonic Texts in the RongoRongo Inscriptions of Easter Island» (‘Evidencia posterior acerca de textos de cosmogonía nas inscricións rongorongo da Illa de Pascua’). Desa maneira, dita tradución podería servir de clave e de modelo para penetrar unha vez e para sempre o resto dos documentos indescifrados rongorongo a modo do «efecto dominó».

Argumentos en contra da fórmula triádica X1YZ

A pesar das boas gañas de Fischer de contribuír ao campo de estudos rongorongo, parece que hai un bo número de argumentos en contra da súa pretensión e hipótese. De maneira similar, hai que dicir que varios autores, especialmente Jacques B. M. Guy (1998a, 1998b), disputaron e puxeron severas obxeccións ao de Fischer en distintas ocasións.

1. Unha análise breve distribucional do texto rongorongo inciso no “Bastón do Santiago”, demostra que o patrón recorrente “X1YZ” foi esaxerado respecto da súa regularidade e frecuencia de incidencia. Á vista da falta de fronteiras divisorias entre os signos, a segmentación precisa resulta aínda máis escura, e como consecuencia, é pouco probábel que “X1YZ” sexa identificado absoluta e debidamente no documento presente.
2. A ausencia do signo 076 (alias, “o falo”) atopada nalgunhas tríades idénticas doutras taboíñas, foi interpretada como exemplo de “tautoloxía” por Fischer, xa que os escribas quen as gravaron nunha fase posterior segundo el, poderían asumir a súa posición e reproducir de memoria a completa secuencia á hora de cantala. A interpretación acerca da redundancia parece bastante refinada para ser críbel e ten pinta de querer ‘redondear’ o panorama actual. Para asegurarse do anterior, é preciso ver a ilustración das dúas estruturas triádicas, a primeira co signo 076 adxunto ao primeiro glifo ‘X’ e a segunda, sen o dito signo, resultando por tanto nunha tríade ‘afálica’.
3. Cómpre sinalar que Fischer omite e non ofrece explicación ningunha a moitas secuencias que parecen violar abertamente o establecido por el: “X1YZ”. Como se poden interpretar secuencias do tipo “X1E1Z” ou outras combinacións extravagantes ou grotescas segundo o teorizado por el?” Tampouco outros estudosos dixeron nada concluínte nese sentido.
4. Fischer na tradución da fórmula epigráfica ‘X1YZ’ [-606.076-070-008-] parece contribuír cun elemento innovador, o valor fonético ‘mau’. O resto dos signos, unha vez sometido a unha lectura, evoca indubidabelmente o estilo descritivo de Metoro —captando a mensaxe icónica dos signos kohau rongorongo, en esencia—, o informante tan reprendido por moitos dos autores, incluíndo o mesmo Fischer.
5. Como é sabido, Fischer nos seus artigos (1995a, 1995b) ofreceu como referencia básica ao seu modelo descifrado ‘X1YZ’ os versos do canto de procreación ‘Atua-Mata-Riri’, unha especie de “Pedra de Roseta” local. A pesar dun suposto «nexo» epigráfico» percibido por el, que existe entre ‘A-M-R’ e o texto do ‘Bastón de Santiago’ (alias, o Texto I), sendo ambos os «produtos pre-misioneiros da Illa de Pascua», se un senta, examina e tenta achar correlacións claras e formais entre as secuencias glíficas do “Bastón de Santiago” e os versos de “A-M-R”, lamentabelmente, non vai ter éxito.
6. Fischer evita referencias claras á predición de Butinov e Knorozov (1957) relativo á sucesión patronímica. Desa maneira, se se tentase compatibilizar o modelo pretendido de Fischer (1995a, 1995b, 1997b) coas secuencias individuadas por Knorozov e Butinov (1957), o resultado sería practicamente ‘incómodo’ e inadmisíbel, xa que se trataría de “entità che copulerebbero coa stessa persona per ottenere se stesse” (Facchetti 2002:224) [Trad: “entidades que se copularían coa mesma persoa para obterse a si mesmas”.]
7. A falta de información fiábel e rotunda sobre o “separador vertical” (Signo 999 segundo rongorongo.org e '/' segundo Barthel 1958) que aparece unicamente e de maneira irregular ao longo do texto rongorongo en cuestión, é case imposíbel dicir se o dito elemento codifica valores fonéticos algúns, se serve de signo de puntuación (segmentando, por iso o texto en partes significativas) ou se ten sentido ningún. Fischer, pola súa banda, considérao —sen dar probas concluíntes— como signo gráfico para sinalar as pausas entre as secuencias que entrañan unións sexuais das deidades de Rapa Nui e por tanto optimizar a idea dunha estrutura triádica.
8. O signo 076 leva outro problema. Para o seu significado, Fischer referiuse a Barthel (1958:280), que pola súa banda se referiu a unha lectura de Metoro ante o bispo Jaussen en relación coa liña 10 do recto da taboíña “Aruku Kurenga”. Nesa lectura específica, o signo 076 resultaba ser “un pene erecto”, pero noutras lecturas do mesmo signo, Metoro non presentou o sentido previo. A falta de consistencia levanta sospeitas e como foi mencionado antes, a autoridade de Metoro na interpretación do rongorongo, é cuestionábel.
9. O texto rongorongo fixado no “Bastón de Santiago” é «de natureza única» comparado co contido doutros textos rongorongo. É o único bastón gravado que sobreviviu até hoxe dos antigos rapanuis onde a profusión do signo controvertido 076 é máis que evidente. Os datos do texto véñennos transmitidos por mera fortuna; non coñecemos con certeza o grao representativo da lingua rapanui para poder facer xeneralizacións respecto ao corpus enteiro rongorongo. Tendo en conta a falta doutros textos paralelos, as predicións cosmogónicas terán máis de conxectura, de provisionalidade e menos de feitos empíricos. Parece que a análise comparativa do texto de “Bastón de Santiago” con outros textos rongorongo queda fóra de lugar ou resulta bastante enmarañado. Baixo esas circunstancias, non está moi claro como se podería aceptar ou rexeitar de maneira irrefutábel a hipótese fischeriana como método probábel de validación.
10. Fischer só ofrece a tradución dunha secuencia rongorongo. Aínda que fixese diana, salta á vista que o desciframento é parcial e periférico dentro do contexto completo dos documentos existentes do rongorongo. Sería recomendábel reproducir os valores fonéticos asignados por Fischer a outras secuencias para verificar o seu resultado. Por algunha boa razón, iso non ocorreu aínda. É permisíbel dicir que este feito está rifado coa idea científica dun desciframento transparente, tal como é debido.
11. Até o momento, Fischer non presentou unha lista fidedigna onde veñan clasificados e sistematizados os signos rongorongo emparellados cos seus elementos fonéticos. Tal ausencia pode motivar aos investigadores que cheguen a un escollo, ou dar con solucións pintorescas de todos os gustos.

Howard Barraclough (Barry) Fell da Sociedade Epigráfica Americana

O biólogo mariño Howard Barraclough Fell, da Universidade de Harvard, convertido en epigrafista (1911-1994), atopou que rongorongo era unha especie de escritura secreta. Predixo que as lecturas do informante nativo Metoro Tau‘a Ure se realizaron nunha “linguaxe artificial de sacerdotes” e para entendelas había que reinterpretarlas coa axuda das inscricións achadas en Nova Zelandia e noutros documentos maorís [véxase Fischer 1997:255-256]. Con todo, hai que ter en conta que Dr. Fell pretende descifrar outros enigmas epigráficos como o Disco de Festos e un non sabe con certeza por que os investigadores aínda debaten acerca de ditas “escrituras” se Dr. Fell xa as acertou. Un nota certa propensión esotérica na súa técnica de “'tradución” e iso fai que o seu traballo en rongorongo se caracteríce pola falta de solidez científica.

Andis Kaulins

Outro ‘desciframento’ foi ofrecido por Andis Kaulins. Di identificar na taboíña de Honolulú 3 (B.3622) unha secuencia de signos aliñados que «lidos da dereita á esquerda» levan en si un “zodíaco astronómico”. Doutra banda, Kaulins recoñece que os signos gravados rongorongo “non son nin alfabéticos, nin silábicos, nin puramente xeroglíficos”, senón parte de “un concepto”. Para dar credibilidade e substancia ao que pretende, refírese ao documento ‘asinado’ aparentemente por algúns xefes nativos rapanui e entregado á partida do capitán español Felipe González e Haedo durante a súa visita en 1770, quen reclamou o territorio recentemente descuberto en nome do monarca Carlos III de España. Kaulins di que «os pictogramas (ou sexa os signos rongorongo) volvéronse simplemente máis e máis ‘hieráticos’, ou sexa ‘cursivos’, como (é de esperar) que a escritura se volva así co paso do tempo». Aínda que teoricamente iso é presumíbel –lembremos o caso do tres formas de escritura propias do Exipto faraónico: xeroglífico, hierático e demótico– o prognosticado por Caulins esixiría probas adicionais de documentos kohau rongorongo ‘subscritos’ ou ‘inscritos’ en cursiva para corroborar a súa derivación da forma glífica. O estudoso italiano Facchetti (2002:212) dá a coñecer xustamente que “il fatto che dei talle presunto rongorongo corsivo non si avrebbe altro esempio all'infuori dei questo, il che rende quest'ipotesi un ad hoc incredibile.” [tradución: "o feito de que de tal presunto rongorongo cursivo non haxa outro exemplo salvo este, fai que dita hipótese sexa ad hoc e non críbel.” Facchetti mostra outro argumento cando di que o signo 200 ou 300 (catálogo de Barthel, 1958) —que conserva a súa forma orixinal glífica na subscrición—, contradí o resto de “letras cursivas” nas que vén o documento.

Adicionalmente, hai quen suxire que a firma dos indíxenas podería ser sinxelamente unha reacción apurada ou un intento de imitar a escritura dos españois. Outro razoamento que parece apoiar o devandito é o seguinte: outras persoas profanas ou profesionais, poderían ver ou captar outros símbolos/mensaxes tras “os pictogramas” do documento ‘subscrito’ polo cacique. Con excepción de dous símbolos —o 200 (ou 300) e o 51— (catálogo de Barthel, 1958) que figuran tamén no conxunto petroglífico da illa e que son un tanto identificábeis, o resto parécese máis aos garabatos dun neno e poden ser interpretados desde numerosas perspectivas. Unha persoa entrevistada (que desexa permanecer no anonimato), tras visualizar os signos en cuestión, suxeriu que “representan un documento de propiedade de terras”. Mentres outra persoa, suxeriu que se trataba de "un cadáver e de posíbeis pistas para levarnos cara ao dito corpo morto”. Dadas as circunstancias, a un non lle queda máis remedio que sospeitar da validez da proposta de Kaulins.

Martha J. Macri

Martha J. Macri, especialista en antropoloxía lingüística da Universidade de California en Davis, desenvolveu unha actividade intensa na materia das linguas nativas norteamericanas e os sistemas de escritura de Mesoamérica. É promotora do MHDP (Maya Hieroglyphic Database Project: proxecto de base de datos dos xeroglíficos maias). Entre outras cousas, Macri publicou un estudo breve titulado «rongorongo da illa de Pascua» en Sistemas de escritura do mundo de Peter Daniels e William Bright, onde defende a hipótese logográfica-fonética da caligrafía rongorongo. Segundo Macri, o rongorongo encerra un grupo central de signos —menos de 70— que se combinan entre si fusionándose para xerar a maior parte do inventario de elementos. Do mesmo xeito que o ruso Pozdniakov, propón queo rongorongo é, en esencia, un silabario máis un número determinado de logogramas, no que certos logogramas como «a lúa crecente» ou «o lagarto», non forman signos compostos. Por tanto, é de asumir que os signos se mostren semellantes aos bloques fonéticos (sílabas + vocais), onde cada un podería representar palabras individuais do idioma antigo rapanui. Hai que comentar que entre algúns investigadores parece que se estableceu certo consenso en relación con esa proposta que goza de plausibilidade.

Con todo Macri, do mesmo xeito que Pozdniakov, Fischer e outros investigadores, aínda non ofreceu unha lista detallada de valores fonéticos correspondentes aos signos rongorongo, á maneira de Michael Ventris co “Lineal B”. Ese terreo de investigación parece prometedor e outros eruditos están a concentrar os seus esforzos para dar coa clave de desentrañar o misterio rongorongo.

Michael H. Dietrich

Nun artigo editado no tomo oitavo de Asian and African Studies (Estudos asiáticos e africanos) de 1998 e 1999, titulado Little Eyes on a Big Trip. Star Navigation as Rongorongo Inscriptions (‘Ollos pequenos – acerca dun longo traxecto. Navegación estelar nas inscricións rongorongo”), Michael H. Dietrich, deseñador e artista gráfico de Stutgardt (Alemaña), presenta a hipótese de que o rongorongo non contén textos de natureza coherente que impliquen historias e rituais de xéneses, cantos relixiosos, listas xenealóxicas, etc. No seu lugar, aventúrase a predicir que nas taboíñas de kohau rongorongo veñen tallados mapas de orientación de índole astronómica. Os antigos polinesios tiñan fama de ser navegantes experimentados que poderían cubrir enormes distancias no Pacífico, sen a asistencia de instrumentos e baixo a guía das estrelas, os ventos, o voo das aves e as correntes mariñas. Nese aspecto, os antigos rapanuis, do mesmo xeito que os outros polinesios, pasaban oralmente a información acumulada dunha xeración a outra. A partir deses supostos, Dietrich realizou paralelamente observacións de corpos celestes para dar firmeza á súa teoría e logo concluír que as taboíñas kohau rongorongo foron deseñadas e executadas exclusivamente en tanto que lista de instrucións para «navegación sideral» a través do océano Pacífico. O segredo do rongorongo polo tanto, segundo o investigador alemán, reside en escudriñar a sabedoría polinesia recollida durante os séculos no campo da astronomía.

Egbert Richter-Ushanas

O investigador alemán de Bremen Egbert Richter-Ushanas, ofreceu outra alternativa de desciframento. Tras analizar dous dos obxectos incisos con signos rongorongo, o ornamento peitoral “Reimiro 2”, alias 'o Reimiro de Londres 9295' e o “Home-Paxaro de Nova York”, nota a presenza dos signos 050 e 051 (catálogo de Barthel, 1958) que tradicionalmente foron relacionados con símbolos de fertilidade e produtividade no folclore rapanui, representando a vulva ou a terra, en tanto que recipientes do seme e elementos de procreación. A partir diso e probabelmente referíndose ao relatado por Métraux no seu informe etnolóxico (1940:106), «cada rapariga estaba sobre unha roca chamada papa-rona, coas pernas separadas e ben abertas, mentres dous homes por baixo lle examinaban a vulva», Richter-Ushanas inclínase a crer que as secuencias conteñen información acerca de “cerimonias de defloración”, “circuncisión” e “inspección de vulvas”. Todo iso estaba vinculado con actos sacros de iniciación (coñecidos como take) das doncelas e mozos en estado de puberdade, cumprindo co seu papel designado na antiga sociedade de Rapa Nui. Abaixo vén unha mostra do traducido:

After the incision of the fish,

after the vulva has been inspected,
after the vulva has been pierced,
after the good thing (the vulva) has been grasped,
the fish and the vulva are carved on the rock”.
If the vulva is small, they incise (the sign of) of the vulva on the rock.
The girl's vulva is the navel of the earth,
the girl's vulva is the navel of the earth,

the girl's vulva on the hill, the girl's vulva.

Despois da incisión do peixe,

despois de ser inspeccionada a vulva,
despois de ser perforada a vulva,
despois de que a boa cousa (a vulva) teña sido agarrada,
o peixe e a vulva foron gravadas na rocha.

Se a vulva é pequena, eles gravan (o signo) da vulva na rocha.
A vulva da rapaza é o embigo da terra,
A vulva da rapaza é o embigo da terra,

A vulva da rapaza no outeiro, a vulva da rapaza.

En moitas sociedades tribais, os ritos simbólicos de iniciación das mulleres, relacionados coa toma de consciencia da dor e da procreación, eran comúns, elaborados e de suma importancia para a súa supervivencia entre as adversidades. A medida que os valores fonéticos, asignados por Richter-Ushanas en só dous manuscritos particulares rongorongo, non vaian reproducíndose no corpus enteiro para obter unha lectura coherente, poderase afirmar que a tradución quedará dentro dun ámbito puramente especulativo.

Richard W. Sproat

Richard W. Sproat é un experto en lingüística computacional e sistemas de escritura do mundo, primeiro con base na Universidade de Illinois en Urbana-Champaign, Estados Unidos, e actualmente traballando na Universidade de Sanidade e Ciencias de Oregón, Portland, Oregón, EE. UU. El é responsábel dun estudo importante: Approximate String Matches in the Rongorongo Corpus. Seguindo coa tradición de Kudryavtsev e de Guy respecto da procura de pasaxes similares en varias taboíñas rongorongo, descubriu mediante o uso computacional de “datos numéricos de sufixo” [‘suffix array’] correlacións parciais ulteriores no corpus das taboíñas rongorongo existentes. Entre as conclusións máis destacadas do seu traballo, están as seguintes:

1. “…the various forms of the glyph included by Barthel under the same basic numerical code are in fact just variants of the same glyph rather than separate glyphs.” [Tradución: “varias formas dos glifos incluídos por Barthel no mesmo código básico numérico son, de feito, sinxelamente variantes do mesmo glifo, e non glifos separados”.
2. “…the Santiago Staff seems to be an isolate, matching with almost nothing else except itself.” [Tradución: “o texto do ‘Bastón de Santiago’ “parece ser unha reliquia illada, que non está correlacionada con case ningunha cousa, excepto consigo mesma“].
3. “…with sufficient assumptions about what may be present, any string can match with any other string, so it's not clear how one would falsify Fischer's claim in the absence of independent evidence.” [Tradución: “con suficientes suposicións sobre o que podería estar presente (noutros textos rongorongo), cada secuencia pode correlacionarse con cada outra secuencia, así que non queda claro como un pode falsificar (aceptar ou rexeitar) a afirmación de Fischer, considerando a ausencia de evidencia independente”].

O seu artigo pon de manifesto a utilidade de modelos de computación e a relevancia da análise distribucional, estatística e comparativa das secuencias glíficas para avanzar nos estudos rongorongo. Parece que os éxitos vindeiros nese campo estarán enlazados estreitamente e acorde coa aplicación de tales análises.

Giulio M. Facchetti

Giulio M. Facchetti, profesor e investigador con sede na Líbera Università dei Lingue e Comunicazione (IULM), Milán, Italia, publicou en 2002 un libro titulado Antropologia della scrittura. Con un’appendice sulla questione do rongorongo dell’isola dei Pasqua. ("Antropoloxía da escritura. Cun apéndice sobre o asunto do rongorongo da Illa de Pascua.”), o cal merece completa atención aquí. El trata de responder no seu apéndice ás esixencias do método científico facendo todo o posíbel para dilucidar algunhas cuestións relacionadas co kohau rongorongo. Pódese estimar que tras examinar os pormenores da interpretación do calendario lunar por Jacques B.M. Guy (1990) e tras atopar parentescos con outros sistemas de escritura, como o sumerio ou o exipcio antigo, Facchetti (2002:206) é susceptíbel de crer que rongorongo “sia un sistema dei scrittura pienamente sviluppato”, [Trad: “sexa un sistema de escritura completamente desenvolvido”] en sintonía con tales autores como Guy, Fischer, Pozdniakov e Macri. Outra contribución súa refírese ás lecturas de Metoro xa recollidas nunha lista particular polo bispo Jaussen. Ao longo dos anos, a credibilidade de Metoro foi debatida, dadas as opinións contrapostas. El apoia a Métraux respecto da aptitude de Metoro para recoñecer os signos kohau rongorongo dicindo “le letture dei Metoro, e soprattutto la lista dei segni con relativa interpretazione ricavata da Jaussen …sembrano poter essere utilizzate, in molti case e con le dovute cautele, per identificar l'oggetto rappresentato dal segno o perfino il suo significato” (2002:203). [Trad: “As lecturas de Metoro, sobre todo a lista de signos coa relativa interpretación sacada de Jaussen… parecen ser capaces de ser utilizadas, en moitos casos e coa debida precaución, para identificar o obxecto representado polo signo ou mesmo o seu significado.”] Facchetti realiza un traballo especial cando analiza o trígrafo repetido ‘008.078.711’ (catálogo de Barthel, 1958) que aparece nas secuencias segmentadas por Guy (1990) e etiquetadas coa letra B. Descompondo o trígrafo e comparando os seus elementos constituíntes coa Lista de Jaussen, el nota que o signo 008 corresponde a ‘ra’à’ [Trad: sol / ‘aí’: lume / ‘hetu’u’: estrela, corpo celeste] (p. 2); o signo 078 corresponde a ‘higa’ [Trad: caer] (p. 10), vendo unha “composición pictográfica… sinxelamente para indicar “o desprazamento dun corpo celeste”. Respecto ao terceiro signo 711, o peixe “boca arriba” ou “boca abaixo”, Facchetti non exclúe o valor fonético “hiti” para o, sendo «o nome dun peixe particular» e así mesmo «homófono do verbo reaparecer (usado especificamente coa lúa e as constelacións» A coherencia semántica e fonética percibida nese signo composto, empuxa a Facchetti a propor a verificación dese fonograma noutros contextos.

A diferenza de Guy, Facchetti (2002: 221, 224, 226) móstrase máis optimista en canto a un desciframento futuro dos textos kohau rongorongo. Descartando a idea dunha “clave” milagrosa, el recorre a certo paralelismo entre os esforzos feitos para comprender a escritura maia e os necesitados para a comprensión e a lectura de kohau rongorongo. A partir diso, o estudoso italiano admite un proceso longo e de carácter progresivo onde a análise combinatoria e comparativa dos signos se dá por sentado.

A próxima xeración de estudosos

Albert Davletshin

Albert Davletshin do Centro Knorosov de Estudos Mesoamericanos, da Universidade Estatal Rusa para Humanidades de Moscova, presentou en 2002 un artigo relacionado coa inserción de nomes, apelativos e títulos en tres textos distintivos rongorongo: a taboíña de Pequena Santiago [verso] (alias «texto G»), o Bastón de Santiago (alias «texto I») e a taboíña de Honolulú B.3629 (alias «texto T»). Eses textos despregan secuencias abundantes nas que se nota a ocorrencia frecuente do signo 076 (véxase Barthel 1958). O signo en cuestión apunta cara a un elemento perentorio nun texto ou en seccións de texto de carácter homoxéneo, cuxa natureza segue aínda sendo polémica entre os estudosos.

Dáse a circunstancia que as secuencias nos tres artefactos examinados non son idénticas. Segundo o autor, o Bastón de Santiago presenta o signo 000/199 (a barra vertical que pode ter valor logográfico), case ausente ou omitido nos outros dous textos (véxase Melka 2009:38); nos textos do Bastón de Santiago e da taboíña de Honolulú B.3629 non aparecen fragmentos de textos non-marcados e no verso da taboíña de Pequena Santiago, as secuencias glíficas posuíndo o signo 076 veñen distanciadas por segmentos de texto non-marcados polo signo tenteado. Davletshin, ben adestrado en formas de escritura do mundo, desvíase das especulacións inmerecidas e dá explicacións concisas e estimábeis sobre os valores do mencionado signo. Tras elaborar a proposta de Butinov e Knorosov (1957), tras a análise das estruturas incrustadas de rongorongo e tras referencias a fontes verídicas académicas, etnográficas e históricas, ofrécese a deliberar que na taboíña de Honolulú B.3629 (alias «texto T») hai listas de nomes parcialmente marcados con títulos; na taboíña de Pequena Santiago [verso] (alias «texto G») hai seis sucesións de nomes, separados por fragmentos textuais non-marcados co signo 076, mentres que no documento extenso do Bastón de Santiago (alias «texto I») aparece unha lista exclusiva de máis de 500 nomes.

Entre outros supostos do ensaio, o signo 076 vén designado como ‘silábico,’ correspondendo a “ko,” un marcador de suxeito, sendo revisado así o valor patronímico de Butinov e Knorosov (1957). Ese marcador adoita ir en posición inicial, diante de nomes, en xenealoxías e inventarios onomásticos. Dada a compilación deses artefactos onde poden aparecer tales xéneros de kohau rongorongo como «catálogos de nomes de vítimas e sacrificados», «catálogos de nomes de fuxitivos», e catálogos de «nomes de defuntos/sucumbidos’ e «anais,» o enunciado polo autor cobra visibelmente forza e plausibilidade. En conclusión, hai que dicir que a escaseza do material rongorongo co signo 076 como atributo de textos distintivos, no entanto, impermeabiliza a identificación rotunda de apelativos e polo tanto, non posibilita unha sostida autonomía de investigación.

Paul Horley

Paul Horley da Universidade Nacional Yuri Fedkovych Chernivtsi, Ucraína, editou en 2005 na ‘Revista de Rapa Nui’ o artigo «Allographic Variations and Statistical Analysis of the Rongorongo Script» (tradución: ‘Variacións alográficas e análise estatística da escritura rongorongo’). El tenta —con esforzo e ambición— abordar os problemas esenciais que presenta o fenómeno kohau rongorongo hoxe en día:

1. Simplificación e reorganización do catálogo de Barthel (1958).

2. Esclarecemento da natureza das inscricións achegando unha total análise estatística.

3. Teorizar acerca da idade das inscricións.

4. Ofrecer suxestións distintas, p.ex., a forma de gravado e a dirección da lectura dos glifos; o posíbel significado do glifo 076 (o suposto ‘falo’ na hipótese de Steven R. Fischer, 1995a, 1995b).

1. Varios investigadores (Guy 1985, 2006, Pozdniakov 1996, Fischer 1997, Sproat 2003, 2007) recalcaron que o repertorio de glifos rexistrado por Barthel (1958), por práctica e ‘forzosa’ que sexa a súa vixencia, é defectuoso en certa medida, debido á ausencia de criterios claros de catalogación, como tamén debido a certa ‘arbitrariedade’ intrínseca que Barthel (1958) non puido eludir. Iso nótase particularmente á hora de examinar os glifos complexos e atopar as partes integrantes. Así, non hai aínda un compromiso sobre a maneira de descompolos e fixalos apropiadamente. O argumento vólvese máis difícil se un se pon a discorrer sobre as versións estilísticas encaixadas ou embutidas de maneira caprichosa nun mesmo glifo ou nunha secuencia similar de glifos aparentemente incisos por distintos escribas da antiga Rapanui no curso dos anos e no ámbito de diferentes escolas locais. Hai que lembrar que o corpus existente, por razóns históricas, débese ao azar e xa foi establecido. Por tanto, un vese obrigado a satisfacerse con comparacións fortuítas inter-contextuais que poden ser algo vantaxosas. Definir o número de glifos rongorongo responsábeis dun «núcleo de base» capaz de xerar variabilidade e recombinacións ulteriores, parece con razón tarefa obrigatoria, do mesmo xeito que noutros casos de sistemas de escritura do mundo. E iso débese ao feito de que sen ter unha nomenclatura obxectiva e metodicamente ordenada e explicada respecto do seu modo de prescribir os glifos de acordo ao contexto, non se pode prognosticar a que forma de ‘escritura’ correspondería a rongorongo. Se fose un sistema esencialmente silábico, o rongorongo podería conter entre cincuenta (50) e setenta e pico (>70) signos, pero no caso de que resultase logo-silábico (logogramas + sílabas), podería conter varios centenares, por non mencionar o feito de que se fose puramente logográfico ou icónico, rozaría un milleiro de signos ou máis. Malia o corpus ser limitado e ‘pechado,’ o que hai que facer é proceder cara a devandita análise para maximizar o achado dun «núcleo de base», e logo dun «sistema de concordancia» mediante o cal se poderían recuperar todas as formas básicas e as súas supostas variantes, os alomorfos noutras palabras. Nun caso hipotético, a ‘concordancia’ poderíase aplicar a textos xenuínos antigos da tradición oral pascuense para acertar con algún paralelo. Horley (2005) é ben consciente deses problemas, e logo de examinar e cotexar a estrutura dun número de documentos, ofrece un catálogo (2005:111-112) composto por cincuenta (50) glifos primordiais e variantes axustados. Seguidamente, tras análises estatísticas, o autor ofrece mapas de concordancia entrópica entre a distribución de palabras (a base de sílabas) en textos rapanui e modelos de escritura rongorongo en procura de efectos fonéticos (véxase p.ex. Zipf 1949:85). O espazo de publicación que tería á súa disposición para expor máis datos e probas a favor da súa hipótese, sería un impedimento para esclarecer detalles respecto de cada achega na súa lista. Ademais, calquera persoa que está en termos íntimos coa proposición de George Zipf (1949) pode sinalar que ese modelo se aplicou con igual éxito por investigadores independentes en diferentes terreos da ciencia, nalgúns dos cales non se dan para nada elementos lingüísticos. No dito contexto, queda por resaltar que a distinción concreta e exhaustiva entre sistemas propensos á oralidade ou non, será o próximo paso a emprender.
2. A idade das inscricións kohau rongorongo estivo constantemente baixo debate. As correntes principais implicadas son: a que dá argumentos a favor da escritura creada tras o contacto cos europeos no século XVIII (a visita de dous barcos españois en 1770) e a que alega que kohau rongorongo antecede a chegada dos europeos, sendo por tanto produto orixinal rapanui. A primeira, representada por Kenneth P. Emory, Steven R. Fischer e Giulio M.Facchetti, aduce que os rapanuis tomaron a idea dos españois a modo de Sequoyah, un indio cherokee, quen inventou un silabario incitado polo encontro cos colonos brancos en 1821 en Norteamérica. Outro argumento é a ausencia en grande escala de vestixios de inscricións sobre materiais de gravadura, en particular, pedras e rocha, p.ex., sobre as estatuas de moais. A segunda, representada principalmente por Georgia Lee da UCLA e por Jacques B.M. Guy, sostén que hai un número de pinturas rupestres en rochas e cavernas nas que certos motivos evocan o estilo dos rongorongo. Lee (1992) especifica ‘Certain designs in the rock art were established as rongorongo glyphs, allowing us to postulate that the carved wood tablets antedated contact with the western world’ [Trad: ‘Certos deseños na arte rupestre foron establecidos como glifos rongorongo, permitíndonos postular que as taboíñas gravadas de madeira precedían o contacto co mundo occidental.’] tampouco se deixa convencer pola idea de Fischer referente á importación da forma de escritura dos europeos.‘When we know that a tablet has been identified as containing a lunar calendar (Barthel 1958) or perhaps an astronomical canon for predicting when intercalary nights should be inserted in the month (Guy 1990), it is difficult to entertain the proposed notion that the Easter Islanders got the idea of writing in 1770 from visiting Spaniards, had forgotten about it all by 1864, and meanwhile used the little timber they had to record stories of X copulating with E to beget Z.’ [Trad: ‘ Cando xa sabemos que unha taboíña foi identificada que contén un calendario lunar (Barthel 1958) ou talvez un canon astronómico para predicir cando se deben inserir ‘as noites intercaladas’ nun mes (Guy 1990), é difícil considerar a noción proposta que os pascuences recibiron a idea en 1770 tras a visita dos españois, que a houbesen do todo esquecido cara a 1864 e namentres que empregasen a pouca leña que tiñan para gravar historias do X copulando con E para producir Z’]. Aínda que Lee e Guy levasen razón, non se podería excluír certa posibilidade, por remota que fose, de que os antigos petróglifos carecesen de valores fonéticos outrora e que recibisen esa función unha vez consumada a visita dos españois en 1770. Horley decántase pola postura de Lee e Guy, ofrecendo máis imaxes atopadas nas formacións vermellas de escoira (que servían de ‘chapeus’ aos moais) e en figuras de madeira posibelmente representando paralelismos cos ko hau rongorongo. Nese contexto, el reivindica tamén a idea de que a taboíña ‘Tahua’, gravada nun remo dunha nave europea ou norteamericana do século XVIII ou XIX, contén un texto rongorongo significativamente longo dando fe dunha escritura xa desenvolvida. Neste punto lembramos que esa incógnita continúa sendo aínda opaca e o proposto por Horley tería máis base e credibilidade se aparecesen probas ulteriores de gravados, sexa sobre madeira, sexa sobre roca.
3. Referíndose ao traballo de Guy (1982:447) respecto da orientación de gravado e lectura dos glifos fusionados que se poderían ler de abaixo para arriba,‘Such fused glyphs, therefore, have been read – and almost certainly also carved –from bottom to top.’ [Trad: ‘Tales glifos fusionados, por conseguinte, léronse – e case certamente así mesmo gravado – desde abaixo cara arriba.’], Horley (2005:110) toma partido pola conclusión de Guy. De todos os xeitos, el di ‘… some exceptions exist’ [Trad: ‘… existen algunhas excepcións’], citando os exemplos dos glifos 551 e probabelmente, os catalogados por Barthel (1958), de 730 a 739, «as criaturas mariñas».
4. O signo 076, o presunto ‘falo’ na tradución de Fischer (1995a, 1995b, 1997b), recibe tamén debida atención por Horley, quen ve no un ‘stable repetitive pattern’ [Trad: ‘patrón estable repetitivo’] no 'Texto I' e á vez, trata de achar un ‘paralelo’ na lingua rapanui. No tocante ao seu significado, Horley (2005:109) inclínase pola partícula vocativa ‘e’ (véxase Du Feu 1996:125), xa que as taboíñas poderían incluír creacións indíxenas, tales como cantos, himnos ou cancións variados. O devandito vocativo é frecuente no folclore rapanui.

Así, Métraux (1940:355-6) ofrece un modelo de canto folclórico rapanui de ‘Lamentación’.

Lament (Lamentación)

En rapanui,

E hata tae kava
E kakai koe ia, Tau-mahani, i te
vie honui e.

E hata tae kava e,
E ka kai koe ia, Tau-mahani, i te
vie honui e.

En inglés,

You eat, Tau-mahani, the respectable
woman.

O bug that does not smell
You eat, Tau-mahani, the respectable
woman.

Traducido ao galego,

Oh!, becho que non cheira
Oh!, ti que comes a Tau-mahani, a respectada
muller.

Oh! becho que non cheira
Oh! ti que comes a Tau-mahani, a respectada
muller.

Aínda que plausíbel, esa suxestión atrevida ten que ser comprobada por outros estudosos durante as súas investigacións independentes. Dicimos iso, tendo en conta que varios autores, ou sexa, Knorozov e Butinov (1957), Barthel (1958), Fischer (1997), Guy (1998) reclamaron o significado do signo 076, obxecto de discusión permanente ‘no foro’ dos rongorongo.

Mari de Laat

O libro “Palabras Extraídas de Madeira: Propostas para o desciframento da Escritura da Illa de Pascua” de Mari de Laat foi publicado en Holanda en 2009.

O autor ofrece un detallado traballo nas súas 300 páxinas sobre a asignación de valores fonéticos e a tradución de tres textos importantes rongorongo: os da taboíña ‘Tahua,’ da taboíña ‘Aruku Kurenga’ e da taboíña ‘Keiti.’ A consideración principal exposta é a dunha escritura maiormente silábica, proposta anteriormente por Macri (1996) e Pozdniakov (1996). O traballo en si mesmo resulta impresionante, se asumimos o tempo dedicado e analizamos o tratamento esmerado do tema. Os resultados obtidos son outro asunto e a súa veracidade suscita preguntas difíciles de contestar. Se nos referimos ao artigo de Paul Horley (2009a), alá podemos atopar argumentos claros que lle quitan tamaña importancia ao ofrecido por de Laat (2009).

Outros dous argumentos que se poden engadir á materia e que necesitan aclaración son os seguintes: o signo composto 380.001 que representa a unha ‘persoa sentada en perfil levando unha vara’ é lido na taboíña ‘Keiti’ como Taea, un personaxe a quen se lle imputa o asasinato da súa muller. O composto glífico 380.001 foi reclamado como determinativo silencioso por varios autores (véxase Barthel 1958:304, 309-310; Guy 2006; Horley 2007:27), marcando o inicio de secuencias breves que inclúen listas e outras fórmulas esterotipadas e manifestado nun número de inscricións rongorongo. Hai sete textos rongorongo adicionais nos que se evidencia de modo directo ou indirecto, de modo profuso ou modesto, o uso do grupo delimitador 380.001. Se a identificación fose acertada e tendo en conta que as inscricións existentes de rongorongo se deben ao puro azar (sexa por obsequio, por recolección ou por compra), iso significaría que o presunto uxoricida Taea aparece en máis do 25% do corpus presente. Se nos remontamos ao tempo do Irmán Eyraud (1864) quen deu a coñecer ao mundo a existencia do rongorongo, inscrita posibelmente en centenares de obxectos e conservados nas chozas e casas dos nativos pascuenses, o feito discutido, por analoxía, traduciríase no seguinte: unha, ou partes dunha de catro taboíñas ou copias producidas nas distintas ‘escolas’ de rongorongo implicaría dunha forma ou outra ao impulsivo Taea e os seus actos. Dita proposta suxire que Taea era o protagonista de moitos contos e narrativa na antiga Illa de Pascua, ameazando ou mesmo arrebatándolle protagonismo á divindade suprema dos nativos, Makemake, o facedor do mundo e de moitas das súas criaturas. Resumindo, os pascuenses antigos tiñan mellores cousas que facer que gravar nun dous por tres o drama dun tal Taea nas súas apreciadas pezas de madeira, un material ben raro de seu debido á deforestación crecente da superficie da illa.

O valor fonético ‘mo’ asignado ao glifo 076, vexáse de Laat (2009:27-28), asume múltiples traducións debido ao carácter polivalente da lingua pascuense, condicionada polo inventario reducido de fonemas. Cabe dicir que hai tres textos rongorongo que forman probabelmente un subgrupo dentro do corpus existente, cuxa natureza distintiva chama particularmente a atención. Son os do Bastón de Santiago (texto Ia), o de Honolulú 3629 (texto T) e o do verso da pequena taboíña de Santiago (texto Gv). Eses textos están estruturalmente marcados por repetidas secuencias breves de natureza triádica na súa maioría (aínda que non faltan para nada as excepcións) que posibelmente concorden con listas de vítimas e de asasinados en guerras e refregas (as famosas kohau îka), con listas de esconxuros e maleficios máxicos (o timo), con listas xenealóxicas, etc. Se reproducimos o suposto ‘mo’ ao longo e ancho do tres mencionadas inscricións nas que aparece 076, un pregúntase por que non hai consistencia, nin fonética (segundo de Laat 2009), nin semántica (conforme o modelo das tradicións orais da illa, véxase Thomson 1891, Routledge 1919, Métraux 1940:395, Barthel 1958, Fischer 1997:287, Guy 1998c:109).

Martyn Harris e Tomi S. Melka

A revista ‘Journal of Quantitative Linguistics’ publicou un estudo respecto da detección de xénero e outros asuntos correlacionados nun número de antigas inscricións rongorongo da Illa de Pascua.

Os autores Martyn Harris e Tomi S. Melka (2011a, b) desenvolven unha análise preliminar proposta por Melka acerca da posíbel afinidade (semántica e/ou fonética) entre os glifos representando îka (o glifo 700 parecido a un ‘peixe’ [îka] segundo a nomenclatura de Barthel 1958) e os ‘paxaros fragata’ (glifo 600 e algunhas variantes) nos textos rongorongo, baseándose nunha breve secuencia de glifos ornitomorfos na taboíña ‘Mamari.’ Os estudosos submiten á análise textos que conteñen posíbeis listas, tales como ‘Mamari,’ ‘a Menor de Santiago,’ o ‘Bastón de Santiago,’ e a taboíña ‘Honolulú B.3623,’ expondo que fragmentos desas poida que incorporen listas de ‘vítimas e de asasinados’ (véxase Routledge 1919, Knoche 1939, Barthel 1958, Fischer 1997, Guy 1998c, Davletshin 2002) e de esconxuros e maleficios coñecidos en tempos pasados como timo, cuxo propósito era ofrecer amparo dos espíritos malignos e prexudicar e causar a morte de agresores e malfeitores (véxase Englert 1948).

O seu traballo adopta unha metodoloxía mixta que inclúe varias disciplinas científicas, p. ex. etnoloxía, antropoloxía, lingüística de corpus, estatística léxica, e extracción de información para corroborar a hipótese. Os resultados parecen revalidar a súa conxectura inicial; no entanto, durante o curso do ensaio eles atribúense a autoría de identificar unha correlación entre o glifo 6 (o de forma de ‘man’ [rima]) cos glifos 700 e 600, o cal suxire un paralelismo coa acción de ‘agarrar’ ou ‘capturar,’ se encima se considera o xénero deses textos-claves. É altamente probábel que o dito glifo, i.e. 6, corresponda en varios contextos a unha partícula posesiva, tal como foi proposto nun traballo anterior de Pozdniakov & Pozdniakov (2007).

O artigo é de interese no sentido de que é multidisciplinario. De todas as maneiras, é aínda prematuro afirmar se o seu é totalmente acertado.

Véxase tamén

Bibliografía

Barthel, 7 (2) (1956). "Resultados Preliminares del Desciframiento de las Kohau "rongorongo" de la Isla de Pascua". Archivo para las Ciencias del Hombre (Runa): 233–241.  Barthel, Thomas S. (1958). Grundlagen zur Entzifferung der Osterinselschrift. Hamburg: Cram, de Gruyter.  Barthel, Thomas S. (1971). "Pre-Contact Writing in Oceania". Sebeok, Thomas A. (ed.), "Linguistics. Linguistics in Oceania" 8. The Hague & Paris: Mouton. 1165-1187.  Barthel, Thomas S. (1990). "Wege durch die Nacht (Rongorongo-Studien auf dem Santiagostab)". Esen-Baur, Heide-Margaret (Ed.), State and Perspectives of Scientific Research in Easter Island Culture. Courier Forschungsinstitute Senckeberg 125. Frankfurt am Main: Senckenbergische Naturforschende Gesellschaft. 73-112. ISBN 3-510-61140-3.  Berthin, Gordon e Michael Berthin, 2006. Astronomical Utility and Poetic Metaphor in the Rongorongo Lunar Calendar. "Applied Semiotics / Sémiotique Appliquée," 18 (12):85-103. Bianco, Jean (1976). Thomas Barthel et le déchiffrement de l’écriture pascuane (1ère partie). Brussels: "Kadath".  Butinov, Nikolai A. y Yuri V. Knorozov (1957). "Preliminary Report on the Study of the Written Language of Easter Island". Journal of the Polynesian Society 66 (1). 5-17. Arquivado dende o orixinal o 01 de febreiro de 2018. Consultado o 22 de novembro de 2015.  Brown, John Macmillan. 1979 (1924). The Riddle of the Pacific. Reprint of the 1924 ed. published by T. F. Unwin, Londres. First AMS edition published in 1979. Londres: Adelphi Terrace: T. Fisher Unwin LTD. Butinov, Nikolai A. (1960). "Lichnye imena na doshechkah Ostrova Paski (Personal Names on the Easter Island tablets)". Journal of Austronesian Studies 2. 3-7.  Calvet, Louis-Jean (2001). Historia de la Escritura. De Mesopotamia hasta Nuestros Días. (Traducido por Javier Palacio Tauste desde Histoire de l’Ecriture, 1996). Barcelona: Paidos. 263 p. ISBN 84-493-1066-0.  Coe, Michael. D (1992). Breaking the Maya Code. Londres: Thames & Hudson. 304 p. ISBN 0-500-05061-9.  Coulmas, Florian (1989). The Writing Systems of the World. Oxford: Basil Blackwell. ISBN 0-631-16513-4.  Coulmas, Florian (1989). Writing Systems: An Introduction to their Linguistic Analysis. Cambridge University Press.  Craig, Robert. D (1989). Dictionary of Polynesian Mythology. Londres: Greenwood Press.  Dalton, Ormonde Maddock. 1904. On an Inscribed Wooden Tablet from Easter Island (Rapa Nui) in the British Museum. "Man," 4(1):1-7. Daniels, Peter T., e William Bright. 1996. "The World’s Writing Systems." N.Y. Oxford: Oxford University Press. Davletshin, Albert. 2002. Names in the Kohau Rongorongo Script. Paper presented as From Kohau Rongorongo Tablets to Rapanui Social Organization: From Rapanui Social Organization to Kohau Rongorongo Script at the 2nd International Conference “Hierarchy and Power in the History of Civilizations,” San Petersburgo, Rusia, 4-7 de xullo de 2002. [Nomes na Escritura Kohau Rongorongo. Artigo presentado como ‘Das Taboíñas Kohau Rongorongo á Organización Social Rapanui: da Organización Social Rapanui á Escritura Kohau Rongorongo’ na 2ª Conferencia Internacional: Xerarquía e Poder na Historia das Civilizacións,” San Petersburgo, Rusia, 4-7 de xullo de 2002.] De Hevesy, Guillaume. 1934. Osterinselschrift und Indusschrift. Orientalische Literaturzeitung, 37:665-673. Du Feu, Verónica. 1996. "Rapa Nui: Descriptive Grammar Series." Londres: Routledge. Emory, Kenneth. P. 1968. Review of Reports of the Norwegian Archaeological Expedition to Easter Island and the East Pacific. Volume 2: Miscellaneous Papers por Thor Heyerdahl e Edwin N. Ferdon, Jr (eds). "American Anthropologist," 70:152-154. Englert, Sebastian, 1948. "La Tierra de Hotu Matu’a: Historia, Etnología y Lengua de la Isla de Pascua." Padre las Casas: Santiago de Chile. Englert, Sebastian F. 1970. Island at the Center of the World. Traducido e editado por William Mulloy. Nova York: Charles Scribner's Sons. Eyraud, Joseph-Eugène. 1866. Lettre du Frère Eugène Eyraud, au T. R. P. Supérieur général de la Congrégation des Sacrés-Coeurs de Jesús et de Marie. Valparaíso, decembro de 1864. Annales de la Propagation de la Foi. Lión. 38:52-71,124-38. Facchetti, Giulio M (2002). "Antropología della Scrittura: Cun’Appendice sulla Questione del Rongorongo dell’Isola di Pasqua.". Milano: Arcipelago Edizioni.  Fedorova, Irina K. 1965. Versions of Myths and Legends in Manuscripts from Easter Island. En Heyerdahl et al (eds.), "Miscellaneous Papers: Reports of the Norwegian Archaeological Expedition to Easter Island and East Pacific," Vol 2. Stockholm: Forum. pp. 395-401. Felbermayer, Fritz. 1971. "Sagen und Überlieferungen der Osterinsel." Darmstadt: Verlag Hans Carl Nürnberg. Fischer, Steven Roger. 1995a. Preliminary Evidence for Cosmogonic Texts in Rapanui’s Rongorongo Inscriptions. "Journal of the Polynesian Society," 104:303-321. Fischer, Steven Roger. 1995b. Further Evidence for Cosmogonic Texts in the RongoRongo Inscriptions of Easter Island. "Rapa Nui Journal," 9:99-107. Fischer, Steven Roger. 1997a. "Glyph-breaker: a Decipherer's Story." N.Y.: Copernicus/Springer-Verlag. Fischer, Steven Roger. 1997b. "RongoRongo, the Easter Island Script: History, Traditions, Texts." Oxford e N.Y.: Oxford University Press. Fischer, Steven Roger. 1998. Reply to Jacques Guy. "Journal de la Societé des Océanistes," 107 (2):233-234. Fischer, Steven Roger. 1999. "A History of Language." Reaktion Books. Fischer, Steven Roger. 2004. Reply to Guy. "Rapa Nui Journal," 18:1.42. Fischer, Steven Roger. 2005. "Island at the End of the World: The Turbulent History of Easter Island." Londres: Reaktion Books. Fléaux, Rachel. 1996. Rongorongo. L’Écriture Phallique Décryptée. Sciences et Avenir, 4:92-93. Flenley, John, e Paul Bahn. 2003. "The Enigmas of Easter Island: Island on the Edge." Oxford University Press. Guiart, Jean. 1989. Die Schriftzeichen der Osterinsel. En 1500 Jahre Kultur der Osterinsel: Schätze aus dem Land des Hotu Matua. Exhibition catalogue of the Deutsch-Ibero-Amerikanische Gesellschaft, Frankfurt am Main, and the Senckebergische Naturforschende Gesellschaft, Frankfurt am Main. 5 de abril - 3 de setembro de 1989. Senckenberg-museum. Meinz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern, pp.134-138. Guy, Jacques B.M. 1982. Fused Glyphs in the Easter Island Script. Journal of the Polynesian Society, 91 (3):445-447. Guy, Jacques B.M. 1985. On a Fragment of the “Tahua” Tablet. Journal of the Polynesian Society, 94 (4):367-387. Guy, Jacques B.M. 1990. On the Lunar Calendar of Tablet Mamari. Journal de la Société des Océanistes, 91 (2):135-149. Guy, Jacques B.M. 1995. The Incidence of Chance Resemblances on Language Comparison. Anthropos, 90 (1-3) 223-228. Guy, Jacques B.M. 1998a. Un Prétendu Déchiffrement des Tablettes de l’Île de Pâques. Journal de la Société des Océanistes, 106. 57-63. Guy, Jacques B.M. 1998b. Easter Island - Does the Santiago Staff Bear a Cosmogonic Text? Anthropos, 93 (4-6):552-555. Guy, Jacques B.M. 1998c. Probable Nature and Contents of the Santiago Staff. Rapa Nui Journal, 12:109. Guy, Jacques B.M. 1999. Peut-on se Fonder sur le Témoignage de Métoro pour Déchiffrer les Rongo-Rongo? Journal de la Société des Océanistes, 108 (1):125-132. Guy, Jacques B.M. 2000. Review of Fischer, Steven Roger: Rongorongo. The Easter Island Script. History, Traditions, Texts. Oxford: Clarendon Press 1997. Anthropos, 95:262-263. Guy, Jacques B.M. 2004. Where Does the Santiago Staff Begin? Rapa Nui Journal, 18 (1):39-41. Guy, Jacques B.M. 2006. General Properties of the Rongorongo Writing. Rapa Nui Journal, 20 (1):53-66.

Haarmann, Harald. 2001. Historia Universal De La Escritura',' Versión española por Jorge Bergua Cavero. Madrid: Editorial Gredos. Harlez, Charles de. 1895. L’île de Pâques et ses monuments graphiques. Harris, Martyn e Tomi S. Melka. 2011a. The Rongorongo Script: On a Listed Sequence in the Recto [Verso, corregido] of Tablet “Mamari.” Journal of Quantitative Linguistics, 18(2):122-173. Heyerdahl, Thor. 1965. The Concept of Rongorongo Among the Historic Population of Easter Island. En Thor Heyerdahl & Edwin N. Ferdon Jr. (eds. e outros), 1961-1965. Stockholm: Forum. Heyerdahl, Thor. 1975. The Art of Easter Island, Garden City, Nova York: Doubleday & Company, Inc. Horley, Paul. 2005. Allographic Variations and Statistical Analysis of the Rongorongo Script. Rapa Nui Journal, 19 (2):107-116. Horley, Paul. 2007. Structural Analysis of Rongorongo Inscriptions. Rapa Nui Journal, 21 (1):25-33. Horley. Paul. 2009a. Words out of Wood Proposals for the Decipherment of the Easter Island Script. Reviewed by Paul Horley. Rapa Nui Journal, 23(2):165-168. Horley. Paul. 2009b. Rongorongo Script: Carving Techniques and Scribal Corrections. Journal de la Société des Océanistes, 129:249-261. Jaussen, Florentin Étienne, 1893. L’Île de Pâques: Historique, écriture et repertoire des signes des tablettes ou bois d’Hibiscus intelligents Published by Rev. P. Ildefonse Alazard. París: Ernest Leraux. Imbelloni, José. 1951. Las Tablillas Parlantes de Pascua, Monumentos de un Sistema Gráfico Indo-oceánico. Runa, 4:89-177. Knoche, Walter. 1939. Einige Beziehungen eines Märchens der Osterinsulaner zur Fischverehrung und zu Fischmenschen in Ozeanien. Mittheilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien, Herausgegeben von Viktor Christian und Walther Wüst, 69:24-33. Kudrjavtsev, Boris G. 1949. Pis'mennost' ostrova Paskhi (La escritura de Isla de Pascua). Saint-Petersbourg: Sbornik Muzeja Antropologii i Ehtnografii. Vol.11 p.175-221. (en ruso) Kjellgren, Eric. 2004. Splendid Isolation: Art of Easter Island. Con colaboracións de Jo Anne Van Tilburg e Adrienne Kaeppler. The Metropolitan Museum Of Art Store. De Laat, M. 2009. Words out of wood: Proposals for the Decipherment of the Easter Island Script. Delft: Eburon Academic Publishers. Larco Hoyle, Rafael 2001 [1938]. La Escritura. En Los Mochicas. Tomo I. Lima: Museo Arqueológico Rafael Larco Herrera e Fundación Telefónica. pp. 145-169. Lavachery, Henri. 1933. “Tablette Keiti”. Bulletin de la Societé des Americanistes de Belgique',' 10:101-102. Lavachery, Henri. 1939. Les Pétroglyphes de l’Île de Pâques. Anvers: De Sikkel. Lee, Georgia. 1992. The Rock Art of Easter Island: Symbols of Power, Prayers to the Gods Os Ánxeles: The Institute of Archaeology Publications (UCLA). Lehmann, Walter. 1907. Essai d’une Monographie Bibliographique sur l’île de Pâques. Anthropos, 2:257-268. Lewis, David. 1978. The Voyaging Stars: Secrets of the Pacific Islands Navigators. Nova York: W. W. Norton & Company. Lissner, Ivar. 1957. The Unsolved Mystery of the Easter Island Script: The Living Past. Trad. do alemán por J. Maxwell Brownjohn. M.A. (Oxon). N.Y: G.P. Putnam’s Sons. pp. 237-243. McCall, Grant. 1994. Rapanui: Tradition and Survival on Easter Island. 2nd Edition. Honolulu: University of Hawaii Press. Macri, Martha. J. 1996. RongoRongo of Easter Island. Section 13. En Daniels e Bright (Eds.). pp. 183-188. Macri, Martha. J. 1999. Book Reviews. Steven R. Fischer. RongoRongo: the Easter Island Script. History, Traditions, Texts. Oxford e N.Y.: Oxford University Press. Written Language and Literacy, 2 (1):152-156. Makihara, Miki. 2001. Book Reviews. Rongorongo: the Easter Island Script. History. Traditions. Text. Steven Roger Fischer. Oxford e N.Y.: Oxford University Press. Anthropological Linguistics, 43. 1. Melka, Tomi S. 2008. Observations regarding Tablet ‘Keiti.’ Cryptologia, 32 (2):155-179. Melka, Tomi S. 2009a. Some Considerations about the Kohau Rongorongo Script in the Light of a Statistical Analysis of the 'Santiago Staff,' Cryptologia, 33 (1):24-73. Melka, Tomi S. 2009b. The Corpus Problem in the Rongorongo Studies. Glottotheory: International Journal of Linguistics, 2 (1):111-136. Métraux, Alfred. 1940. Ethnology of Easter Island. Bernice P. Bishop Museum Bulletin 160. Honolulu: Bernice P. Bishop Museum Press. Métraux, Alfred. 1957. Easter Island: a Stone-Age Civilization of the Pacific. Trans. from French by Michael Bullock. N.Y.: Oxford University Press. Orliac, Catherine. 1998. Données Nouvelles sur la Composition de la Flore de l’Ile de Paques. Journal de la Societé des Océanistes, 107 (2):135-143. Orliac, Michel e Catherine. 2004. L'Île de Pâques - Des dieux Regardent les étoiles. París: Gallimard. Orliac, Catherine. 2005. The Rongorongo Tablets from Easter Island: Botanical Identification and 14C Dating. Archaeology in Oceania, 40(3):115-120. Parpola, Asko. 2005. Study of the Indus Script. Transactions of the International Conference of Eastern Studies, no. 50 (2005), The Tôhô Gakkai, Tokyo. pp. 28-66. (en inglés) Philippi, Rudolph, 1870. Ein Inschriftliches Denkmal von der Oster-Insel. "Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin. Als Fortsetzung der Zeitschrift für Allgemeine Erdkunde im auftrage der Gesellschaft", 5:469-470. Piotrowski, A. 1925. Deux Tablettes, Avec les Marques Gravées de l’île de Pâques (da Collection de N. N. Mikloukho-Maclay).Revue d’Ethnographie et des Traditions Populaires, 6 (23-24):425-31. Pozdniakov, Konstantin. 1996. Les Bases du Déchiffrement de l'Écriture de l'Ile de Pâques. Journal de la Societé des Océanistes, 103 (2):289-303. Pozdniakov, Konstantin e Igor Pozdniakov. 2007. Rapanui Writing and the Rapanui Language: Preliminary Results of a Statistical Analysis. Forum for Anthropology and Culture, 3:3–36. Riesenberg, Saul H. e Shigeru Kaneshiro. 1960. A Caroline Islands Script. Anthropological Papers, No. 57-62. Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology, Bulletin 173. Washington: United States Government Printing Office. pp. 273-334. Robinson, Andrew. 2002. Lost Languages: The Enigma of the World’s Undeciphered Scripts. A Peter Neuvramont Book. N.Y.: McGraw-Hill. Robinson, Andrew. 2002. Silent Letters from the Past. (en inglés) Ross, Alan S. C. 1940. The Easter Island Tablet Atua-Mata-Riri. "Journal of the Polynesian Society", 49 (196):556-563. Routledge, Katherine. 1919. The Mystery of Easter Island: The Story of an Expedition. Londres e Aylesbury: Hazell, Watson e Viney, LD. Schwartz, Jean-Michel. 1973. Nouvelles Recherches Sur L'Ile De Pâques. París: Robert Laffont. Sproat, Richard. 2000. A Computational Theory of Writing Systems. Stanford: Cambridge University Press. Sproat, Richard. 2003. Approximate String matches in the RongoRongo Corpus. (en inglés) Sproat, Richard. 2007. LSA 369: Rongorongo. (en inglés) Thomson, William J. 1891. "Te Pito te Henua, or Easter Island: Report of the United States National Museum for the Year Ending June 30, 1889". Annual Reports of the Smithsonian Institution for 1889. (en inglés) Washington: Smithsonian Institution.pp. 447-552. Van Tilburg, Jo Anne. 1994. "Easter Island: Archaeology, Ecology and Culture". Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press. Von Maclay, Miklukho N., 1872. Ueber die “Rohau rogo rogo” oder die Holztafeln von Rapa-Nui. Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin, 7:79-81. Zipf, George K. 1949. Human Behavior and the Principle of Least Effort. Cambridge, Mass.: Addison-Wesley.

Ligazóns externas

• Rongorongo or the Hieroglyphs of the Easter Island Tablets (en inglés)
• Chauvet - Talking Tablets of Easter Island Arquivado 27 de setembro de 2017 en Wayback Machine. (en inglés)
• Les Tablettes de l'Ile de Pâques (en francés)