Castrato

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Carne di castrato.

Farinelli, famoso castrato do século XVIII.

Castrato ou castrado, en música, (do italiano castrato, 'castrado'; castrati en plural) é a denominación que se utiliza para referirse ao cantante sometido de neno a unha castración para conservar a súa voz aguda (de soprano, mezzo-soprano ou contralto).

A castración consistía na destrución ou ablación do tecido testicular sen que, polo xeral, se chegara a cortar o pene. Mediante esta intervención traumática, conseguíase que os nenos que xa demostraran ter especiais dotes para o canto mantivesen, de adultos, unha tesitura aguda capaz de interpretar voces características de papeis femininos. Deste xeito lográbase axuntar a aguda voz infantil, considerada tenra e emocional, coas calidades dun intérprete adulto que un neno dificilmente podía igualar: maior potencia pulmonar, pleno dominio da voz e a sabedoría propia da idade.

Historia

Precedentes

A práctica da castración de nenos cantores existía desde a creación do Imperio romano de Oriente; en Constantinopla cara ao 400 d.C., a emperatriz romana consorte de Oriente Elia Eudoxia tiña un coro cuxo mestre era un eunuco, o que podería dar lugar ao establecemento da creación e uso de castrati en coros bizantinos. Cara ao século IX, os cantores eunucos eran ben coñecidos (polo menos na Basílica de Santa Sofía), e así permaneceron até o saqueo de Constantinopla polas forzas occidentais da Cuarta Cruzada en 1204, a partir de entón, a práctica de cantores eunucos desapareceu.

O seu destino desde entón até a súa reaparición en Italia despois de trescentos anos non está claro. Parece probable que a tradición española dos sopranos falsetistas poida ter ocultado aos castrati. Gran parte de España estaba baixo goberno musulmán durante a Idade Media, e na tradición cultural do Próximo Oriente a castración tiña unha longa historia. Tipicamente, os eunucos eran empregados como "gardas" do harén, pero foron tamén valorados como políticos de alto nivel, xa que non podían iniciar unha dinastía que puxese en perigo ó seu gobernante.

Reaparición

A súa reaparición como castrati sitúase a principios do século XVI. A primeira aparición da frase soprano maschio (soprano masculino), que tamén podería significar falsetista, produciuse no texto Due Dialoghi della Musica, de Luigi Dentini, un sacerdote oratoriano, publicado en Roma en 1553. O 9 de novembro de 1555 o cardeal Hipólito II d'Este (famoso por ser o construtor da Vila d'Este en Tivoli), escribiu a Guglielmo Gonzaga, duque de Mantua (1538-1587), que escoitara que estaba interesado no seu cantoretti francesi, ofrecéndolle enviarlle dous, para que puidese elixir un para o seu propio servizo. Este é un termo pouco común, pero probablemente é o mesmo que castrati.

Ao redor de 1550, apareceron os primeiros documentos claramente referentes a cantantes castrados en Roma e Ferrara. O irmán do cardeal, Alfonso II d'Este, duque de Ferrara, foi outro inicial entusiasta, interesándose polos castrati en 1556. De feito, Paulo IV (papa entre 1555 e 1559) prohibiu a presenza de cantantes casados na Capela Pontificia, o que propiciaría que os falsetistas comezasen a ser substituídos por castrati. Parece claro que había castrati no coro da Capela Sixtina en 1558, aínda que non con ese nome: o 27 de abril dese ano, Hernando Bustamante, español de Palencia, foi admitido (os primeiros castrati chamados así que entraron no coro sixtino foron Pietro Paolo Folignato e Girolamo Rossini, admitidos en 1599). De feito, a castración con fins musicais practicábase case exclusivamente en Italia, aínda que puido orixinarse en España e realizábase raramente nos estados máis meridionais de Alemaña. En 1574 había castrati na capela da corte ducal en Múnic, onde o Kapellmeister (director musical) foi o famoso Orlando dei Lasso.

En 1589, pola bula Cum prol nostri temporali munere, o papa Sixto V reorganizou o coro da Basílica de San Pedro, especificamente para incluír castrati. Así, os castrati viñeron a suplantar aos nenos (cuxas voces se estragaban despois de só uns poucos anos) e os falsetistas (cuxas voces eran máis débiles e menos fiables). As mulleres foron prohibidas no coro polo ditame paulino mulieres en ecclesiis taceant ('as mulleres deben gardar silencio na igrexa', Corintios I, capítulo 14, v 34).

Popularización

Os castrati tiveron unha gran popularidade e chegaron a cobrar enormes cantidades de diñeiro polas súas actuacións. Segundo a lenda, acrecentada pola película Farinelli (1994) e considerada sen ningunha base científica pola maioría das opinións médicas actuais, gozaban de gran popularidade entre algunhas damas da época, xa que, se mantiñan relacións sexuais con eles, non corrían o risco de quedar embarazadas.

Algunhas obxeccións modernas á existencia de castrati en Europa poderían centrarse nos medios polos cales a preparación dos futuros cantantes poderían conducir a unha morte prematura. Para evitar que o neno experimentase a dor intensa da castración, a moitos se lles administraban doses letais de opio ou dalgún outro narcótico, ou morrían por estrangulamento, ao apertarlles a arteria carótide no pescozo coa intención de facelos caer inconscientes durante o procedemento de castración.

A formación dos castrati era rigorosa. O réxime dunha escola de canto en Roma (cara a 1700) consistía nunha hora de cantar pezas difíciles e incómodas, unha hora practicando trilos, unha hora en exercicio adornado passaggi, unha hora de exercicios de canto en presenza do seu mestre e diante dun espello a fin de evitar movementos innecesarios do corpo ou acenos faciais, e unha hora de estudo literario, todo iso, ademais, antes do xantar.

Despois de media hora, dedicábase á teoría musical, outra á escritura de contrapunto, unha hora copiando o mesmo ao ditado, e outra hora de estudo literario. Durante o resto do día, os mozos castrati tiñan que atopar tempo para practicar o seu xogo chave, e para compor música vocal, xa sexa sacra ou secular dependendo da súa inclinación.

Nas décadas de 1720 e 1730, no apoxeo da moda destas voces, estimouse que máis de 4.000 nenos foron castrados cada ano ao servizo da arte. Moitos proviñan de fogares pobres e foron castrados polos seus pais coa esperanza de que o seu fillo puidese ter éxito e sacarlles da pobreza (como no caso de Senesino). Hai, con todo, rexistros dalgúns mozos que solicitaron ser operados para preservar a súa voz (por exemplo, Caffarelli).

Os castrati axuntaban na súa voz a tenrura dun neno e a potencia e forza dun adulto. Foron voces moi cobizadas e aplaudidas. Un dos máis famosos foi Carlo Broschi Farinelli.

Declive

No século XIX, os cambios nos gustos operísticos e nas actitudes sociais foron o final dos castrati. O último grande foi Giovanni Battista Velluti (1781-1861), quen realizou a última función de ópera escrita para un castrato, Il crociato in Egitto de Giacomo Meyerbeer (Venecia, 1824). Pouco despois foron substituídas as súas voces na escena operística por voces femininas, máis suaves e delicadas, ademais de xurdir e imporse na ópera un novo grupo de cantantes masculinos chamados tenores, sendo o primeiro desta categoría o francés Gilbert-Louis Duprez.

Despois da unificación de Italia en 1861, a castración con fins musicais fíxose ilegal (o novo Estado italiano adoptara un código xurídico francés que prohibía a práctica). En 1878, o papa León XIII prohibiu a contratación de novos castrati por parte da igrexa: só na Capela Sixtina e nalgunhas outras basílicas papais de Roma permitiuse quedar aos castrati. Unha foto do coro da Capela Sixtina tomada en 1898 amosa que para entón só quedaban seis (ademais do Perpetuo Direttore, Domenico Mustafà), e en 1902 unha sentenza do Papa León estableceu que ningún castrato máis sería admitido. O fin oficial dos castrati chegou o día de Santa Cecilia, 22 de novembro de 1903, cando o novo Papa, Pío X, emitiu un motu proprio, titulado Tra le Sollecitudini, no que establecía o uso de nenos nos papeis empregados para os castrati.

O último castrato sixtino foi Alessandro Moreschi, único que puido realizar gravacións musicais en solitario. Retirouse en marzo de 1913 e morreu en 1922.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Documentos RNE - Los castrati, ángeles sin alas (son)