Sansón

Estatua de Sansón derrubando as columnas do templo (en Ashdod, Israel).

Sansón foi un persoeiro do Antigo Testamento, de forza extraordinaria, que simboliza a loita dos israelitas contra os filisteos. A lenda de Sansón está recollida no Libro dos Xuíces (13-16). Represéntase con longa cabeleira ou con dúas columnas crebadas.

O seu nome procede do hebreo shamash, sol, co significado de fillo do sol.

Feitos de Sansón

A tradición di que a forza de Sansón residía no seu longo cabelo, e nesta característica baséanse os feitos que se contan del, como o de que venceu a todo un exército de filisteos armado só coa queixada dun burro, ou o de que matou un león coas mans, desartellándolle as mandíbulas. Este segundo feito relaciona as figuras de Sansón e de Hércules: tamén este deu morte a un león esganándoo coas mans.

O caso foi que Sansón atopou no lugar de Tímnah unha muller filistea e gustoulle. Convenceu ós país para que arranxasen o casamento, aínda que estes preferían unha muller da aldea e non filistea. Cando foi a Tímnah para coñecer á moza, saiulle ó paso un león e Sansón esgazouno coas mans, mantendo o feito en segredo. Co tempo, observou que no corpo do león se formara un enxamio de abellas e comeu do seu mel.

Na festa que organizaron os veciños da noiva Sansón fixo unha aposta con eles: se acertaban unha adiviña daríalles 30 pezas de liño e trinta vestidos, pero se non daban coa resposta serían eles quen lle deran as trinta pezas e os trinta vestidos. A adiviña facía referencia ó caso do león que matara: "Do que come saíu o que se come, e do forte saíu a dozura". Os filisteos non atopaban a solución e convenceron á moza para que lle sacara a resposta, o que conseguiu sen problema. Así foi como os filisteos gañaron a aposta, pero Sansón, ó comprobar que fora enganado por ela, rexeitou casar e a moza foi entregada a un amigo.

Casou con Dalila, tamén de orixe filistea, que lle descobre o segredo da súa forza, o que significou a súa perda: Dalila, aproveitando que durmía, cortoulle o pelo e entregouno ós filisteos. Capturado e vencido o seu principal inimigo, os filisteos celebraron unha festa no templo, con Sansón encadeado ás columnas que o sostiñan tras sacarlle os ollos. No último momento, Sansón derrubou as columnas e con elas caeu o templo, matando os filisteos todos que nel estaban, o que representou a súa última vitoria e que se lle considere suicida.

Iconografía

Na imaxinería relixiosa (pintura e escultura) represéntase nos momentos citados: matando os filisteos coa queixada dun burro, xunto a Dalila, que lle corta o pelo, derrubando as columnas ou, sobre todo, loitando co león.

• 
  Sansón e Dalila (Gerard van Honthorst, c. 1616, Museo de Arte de Cleveland)
• 
  Sansón e Dalila (Van Dyck, 1618-1620, Dulwich Picture Gallery (Londres)
• 
  Sansón e os filisteos (Giambologna, c. 1562, Victoria and Albert Museum)
• 
  Sansón victorioso, sobre os cadáveres dos filisteos (Guido Reni, c. 1617-19, Pinacoteca Nacional de Bolonia)
• 
  Sansón derruba o templo (Julius Schnorr von Carolsfeld, 1851-1860, Die Bibel in Bildern ('A Biblia en imaxes')
• 
  Sansón derruba as columnas (Nitzan Yoel Avidor, Kfar Saba Park, Israel)

Sansón e o león

A imaxe de Sansón no momento en que mata o león é a máis común. Neste caso interprétase como unha prefiguración de Cristo ou do soldado de Cristo (miles Christi), que vence ó león, que simboliza o mal, o pecado. Sansón adoita aparecer nu e os seus atributos serían o cabelo longo -símbolo da súa fortaleza-e o león.

Na escultura románica, a escena de Sansón e o león quedou reflectida nos tímpanos de, polo menos, sete igrexas galegas:

• Igrexa de San Martiño de Moldes (Melide)
• Igrexa de San Xoán de Palmou (Lalín)
• Igrexa de Santiago de Taboada (Silleda)
• Igrexa de San Miguel de Oleiros (Silleda)
• Igrexa de Santa Baia de Beiro (Ourense)
• Igrexa de Santa María de Taboada dos Freires (Taboada)
• Igrexa de Pazos de San Clodio (San Cibrao das Viñas)

• 
  San Martiño de Moldes (Melide).
• 
  San Xoán de Palmou (Lalín).
• 
  Santiago de Taboada
• 
  Oleiros (Silleda).
• 
  Santa Baia de Beiro (Ourense).
• 
  Taboada dos Freires (Lugo).
• 
  Pazos de San Clodio (San Cibrao das Viñas).

Só un, o de Taboada dos Freires, está datado, nunha inscrición que rodea a imaxe e remata na cara inferior da pedra, na que se especifica o nome do escultor, un tal Pelagius, e a data de 1228 (1190 na nosa cronoloxía). Xosé Ramón Fernández-Oxea, que estudou seis destes sete tímpanos , supón que o de Palmou é inmediatamente anterior a 1170 (e considérao o primeiro da serie de tímpanos de Sansón), mentres que Yzquierdo Perrín dátao entre 1150 e 1160. O máis moderno de todos eles, o de Beiro, pode datarse ó redor de 1200.

Igualmente, Fernández-Oxea supón que o autor do tímpano de Palmou sería un artista da escola do Mestre das Praterías.

A mesma imaxe aparece profusamente en tímpanos, canzorros, relevos ou capiteis en diferentes lugares do resto de España, así como en Francia e Italia.

• 
  Rebolledo de la Torre (Burgos)
• 
  Aguilar de Campoo (Palencia) [conservado no Museo Arqueolóxico Nacional, Madrid]
• 
  Alberto Durero (1497-1498, Metropolitan Museum of Art)

Hai autores, como Hipólito de Sa, que discuten a interpretación dalgúns destes tímpanos e ven a imaxe de Santiago Apóstolo a cabalo en lugar de Sansón e un león. De feito, nalgún caso a imaxe do animal lembra máis un cabalo que un león.

En 2024, o investigador moañés Antonio Costa deu unha nova interpretación da figura que se representa no tímpano de Palmou. Baseándose nunha fotogrametría, propón que no peito do león aparece gravado un año, polo que identifica o personaxe como ó rei David:

"Saúl díxolle a David: ‑"Non podes loitar contra ese filisteo, pois ti es un rapaz e el é un guerreiro desde neno". David respondeulle: ‑"O teu servo é pastor das ovellas de seu pai. Se chega o león ou o oso e leva unha ovella do rabaño, eu saio correndo detrás del, zóupolle e arríncolla da boca. Se el se repón contra min, agárroo polas queixadas e doulle, ata matalo"

A Biblia galega, Samuel 1, 17, 33-35

O tímpano de Palmou

O caso do tímpano de San Xoán de Palmou é particular. Fernández-Oxea publicou en 1936 a primeira referencia documental. Supón que procede da antiga igrexa de San Martiño de Palmou (o que significa que xa daquela estaba descontextualizado, e deu con el na solaina dunha casa particular. Documentou o achado cunha fotografía e un debuxo pero nunha segunda visita nos anos 60 xa non o atopa. Non obstante, autores como Hipólito de Sa desconfiaron da súa existencia, asegurando que intentou localizalo pero foille imposible conseguir a menor información sobre o mesmo. Por este motivo, deuse por desaparecido:

"Ramón Fernández fálanos dun tímpano de Palmou, hoxe en paradoiro descoñecido, no que se representaba a escena de Sansón en disposición similar ós tímpanos de Taboada e Oleiros"

Bango Torviso, Isidro Gonzalo: Arquitectura románica en Pontevedra, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1979, px. 139-140

Pero no mesmo ano en que Bango Torviso publicaba o seu libro, en 1979 apareceu anunciado nunha revista italiana de poxas de obras de arte, aínda que identificado como de orixe francesa do século XI. O elevado prezo da peza fixo imposible a súa compra naquel momento. Trala publicación dun artigo no Atlántico Diario en 2003, a peza foi finalmente adquirida no 2005 polo Museo de Pontevedra, pasando a formar parte da súa colección, se ben non se expón desde o 2015.

En 2015 a Escola de Canteiros de Poio realizou unha réplica do tímpano, que a Deputación de Pontevedra entregou ó concello de Lalín para ser colocada na Casa Consistorial.

Véxase tamén

Bibliografía

• Ferrín González, J. Ramón, e Carrillo Lista, María del Pilar: "Algunas representaciones de prefiguraciones de Cristo en el arte medieval gallego (ss. XII-XIII)", en V Simposium Bíblico español. La Biblia en el arte y en la literatura, Universidad de Navarra 1999.
• Ferro Ruibal, Xesús (dir.) e outros: Diccionario dos nomes galegos. Ir Indo, Vigo 1992.
• Carmona Muela, Juan: Iconografía cristiana. Guía básica para estudiantes. Akal. Madrid 2003 (3ª ed), px. 47-48.
• Sastre Vázquez, Carlos: "Os sete tímpanos galegos coa loita de Sansón e o león. A propósito da posible recuperación dunha peza do noso patrimonio", en Anuario Brigantino nº 26, 2003, 321-338.

Ligazóns externas

• Enciclopedia Católica: Sansón
• Catálogo de imaxes de Sansón e o león