आंवाळो
(मराठी - आंवळी, आवळी; हिंदी - अमलिका; गुजराती - आमला, अंबाल; कन्नड - नेल्लिकायि; संस्कृत - आदिफल, अम्लिका; इंग्लीश - एंब्लिक, मायरोबलान; लॅटीन - एंब्लिक,ऑफिसिनॅलिस; कूळ - युफोर्बिएसी). हो मध्यम आकाराचो, 9 ते 12 मी. उंचायेचो आनी थोडोच तेंप पानां आशिल्लो रूख. भारतांत सगळ्या वाठारांनी पेचपरी उश्ण कटिबंधांतल्या आनी उप-उश्ण कटिबंधांतल्या रानांनी हो रुख दिश्टी पडटा. तशेंच ह्या रुखाची लागवडय करतात. श्रीलंका, चीन, मलाया ह्या सारकिल्या भायल्या वाठारांनीय हो रुख जाता. गोंय, महाराष्ट्रांत (कोंकण,अस्तंत घाट, दख्खनाचे पठार आदी वाठारांत) हो रुख सैमीक तरेन वा लागवड केल्लो दिश्टी पडटा.
आंवाळ्याच्या झाडाचें कांड सादारण, वांकडें तिकडें आनी खांदयो पातळिल्ल्यो आसतात.पानां एकाफाटल्यान एक, ल्हान देंठांचीं आनी खांदयेर वळीन आसतात. मार्च ते मे म्हयन्यांत पानांच्या खाचींत फुलांचे तुरे येतात. ह्या रुखाक फुलां एकलिंगी, संवर्त (calyx) स दलां आशिल्लो, प्रपिंड स आनी केसरदळां मोटवीं आसतात. ताका वाटकुळें, दोन सेंमी. व्यासाचें, गुळगुळीत, लेव पाचवें आनी ताचेर स उब्यो रेगो आशिल्लें फळ (आंवाळो) येता. फळांत तीन धारो आशिल्ली एकूच बी आसता. आंवाळो रुचीन तोरट, शीतळ, मूत वाडोवपी आनी सारक आसता. सुकिल्लो आंवाळो पातळ परसाकडे, रगत वचप, मोडशी हांचेर उपेगी पडटा. हीं फळां कामीण,रक्तक्षय आदीचेर दितात. मुळां आनी साल तोरट आसता. दमो आनी स्वासनळयेंत जावपी दाह हांचेर बियो उपेगी पडटात. फळांत ‘ क ’ जीवनसत्त्व भरपूर आसता आनी तें ‘ स्कर्व्ही ’ ह्या विकाराचेर उपायकारक थारता. आंवाळ्याच्या फळाचो खावपाखातीर उपेग करतात. देखीक लोणचें, मुरामो, आंवाळकाटी हे पदार्थ करतात. आंवाळे खळांत घालतात. सालींत, पानांत आनी फळांत ‘ टॅनीन ’ भरपूर आसता. ताचो उपेग चामडी कमोवपाक करतात. घरबांदणेच्या साद्या कामांत शेतांत वापरपाचीं आयुधां करपाखातीर आनी जळवाखातीर आंवाळ्याच्या लांकडांचो उपेग करतात.
संस्कृतीक संदर्भ
[बदल]हिंदु धर्मांत आंवाळ्याक पवित्र फळ मानतात. कार्तिक म्हयन्यांत तुळशीच्या लग्नावेळार (व्हडली दिवाळी) तुळशींत ऊंस आनी चिच हांचे वांगडा आंवाळ्याची ताळी दवरतात. तुळशीचें लग्न जावचे आदीं आंवाळो खावचो न्ही अशी सांगणी आसा. आयजूय गोंयांत जाण्टीं मनशां तुळशीचें लग्न लागल्या उपरांतूच आंवाळो उश्टायतात.आंवाळ्याविशीं पुराणांत अशें सांगलां की, मरणाधडेर पाविल्ल्या मनशाच्या नाक, कान आनी केंस ह्या सुवातींनी आंवाळो दवरल्यार तो मनीस विष्णुलोकांत वता, आंवाळ्याचें झाड रोवपी मनीस पुनर्जल्मापसून मुक्त जाता आनी जाच्या दारांत आंवाळ्याचें झाड आसा त्या घरांतल्या मनशांक भूतबाधा जायना.
आंवाळ्याचें माहात्म्य सांगपी एक कथा अशी आसा- एकदां एक चांडाळ शिकारेक गेल्लेकडेन ताका थंय तान लागना. तेन्ना थंय आशिल्ल्या आंवाळ्याच्या झाडाचेर चडून तो खूब आंवाळे खाता त्याचवेळार तो सकयल पडटा आनी मरता. जेन्ना पिशाच्च ताका व्हरपाक येता तेन्ना तें ताका व्हरूंक शकना. थंय आशिल्लो ऋषी ताका सांगता की ताणें आंवाळे खाल्ल्यान ताची कूड पवित्र जाल्या. तुका पिशाच्च योनींतल्यान सुटका जाय जाल्यार आंवाळे खा. पिशाच्च आंवाळे खाता आनी रोखडीच ताची सुटका जाता.
रोग
[बदल]आंवाळ्याच्यो खांदयो, पानां आनी फळां हांचेर पिंगशे फोड येतात. ते रॅव्हेनेलिया एंब्लिकी ह्या चित्या खातीर जावपी नांबेरा रोगापसून जातात. हो रोग आळाबंदा हाडपाक ‘ बॉर्दो ’ मिश्रणाचो फवारो मारतात.
भूंय-आंवाळो
[बदल](मराठी - भुईआवळी; हिंदी आनी गुजराती – भूमी आमली; कन्नड - किरेनेल्ली; संस्कृत - अमला वितंतिका; लॅटीन-फायलँथस निरुरी; कूळ - युफोर्बिएसी). एक वर्सभर उरपी वखदी झाड. उंचाय सुमार 30-60 सेंमी. भारत आनी श्रीलंका तशेंच ऑस्ट्रेलिया सोडून उष्णकटिबंधांतल्या हेर देशांत ही वनस्पत जाता.कोंकण आनी दक्षिण भारताच्या पिकांत ही वनस्पत तणाभशेन वाडटा. हे वनस्पतीक दोन वळींत दीर्घवृत्ताकृती आनी ल्हान पानां आसतात. जुलय ते ऑगस्ट म्हयन्यांत पानांचे खांचींत एकलिंगी, हळडुवीं आनी जायतीं फुलां येतात. पु-पुश्पां 1 ते 3 आनी स्त्री-पुश्पां एकोडीं येतात. फळ सामकें ल्हान आसता.
भूंय आंवाळ्याचीं मुळां कामणीचेर उपेगी पडटात. पानां भूक वाडोवपी आसतात आनी कंवळ्या पानांचो काडो आमांशा (मोडशी) चेर दितात. घायांचेर दीख उपेगी पडटा.
राज-आंवाळो
[बदल]मराठी-रायआंवळा; इंग्लीश- Star gooseberry, Country gooseberry; लॅटीन-Cicca acida; शास्त्रीय-Cicea Disticha.
हें सादारणपणान सुमार तीन ते चार मी. उंचायेचें झाड गोंयांत तशेंच कोंकणांतल्या हेर भागांतल्या कुळागरांनी वा पोरसांनी दिश्टी पडटा. झाडाच्या कांडाक तशेंच खांदयेच्या आंगार घोसांनी आंवाळे लागतात. आंवाळ्याचें फळ लेव पाचवें आनी वाटकुळें आसता. पूण देंठाकडेन आनी पोंदा चेपिल्लें आसता. फळाची भायली बाजू फुगीर आनी शिरांची आसता. हें फळ वखदी आसून खावपाखातीर तशेंच लोणचें वा गोड लोणचें करपाखातीर वापरतात.