માટીકામ
માટીકામ (કુંભારકામ)એ કુંભાર દ્વારા બનાવવામાં આવેલા માટીની વસ્તુઓ છે.[૧] આ પ્રકારની વસ્તુઓ જ્યાં બનાવવામાં આવે છે તેને કુંભારવાડો કહેવાય.[૨] માટીના વાસણો જેમાંથી બનાવવામાં આવે છે તે માલસામાનને પણ અંગ્રેજીમાં પોટરી કહેવામાં આવે છે.[૩][૪] માટીકામની મુખ્ય વિવિધતાઓમાં માટીના વાસણો, પથ્થરમાંથી બનાવવામાં આવેલી ચીજવસ્તુઓ અને ચીનાઈમાટીની ચીજવસ્તુઓનો સમાવેશ થાય છે. માટીકામ વિશ્વની સૌથી પ્રાચીન માનવ તકનીક અને કલા-સ્વરૂપ છે, અને આજે પણ તે મુખ્ય ઉદ્યોગ બની રહી છે. પુરાતત્વવિદો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી વ્યાખ્યામાંથી નાની પૂતળીઓ, જેને સમાન પ્રકારની પ્રક્રિયા અને લોકો દ્વારા બનાવવામાં આવે છે પરંતુ તે વાસણ નથી કે તેને કુંભારના ચાકડા પર બનાવવામાં આવી નથી, તેને બાદ રાખવામાં આવે છે.
પૃષ્ઠભૂમિ
[ફેરફાર કરો]માટીની ચીજવસ્તુઓ માટીના પીંડને જરૂરીયાત પ્રમાણે આકાર આપીને અને તેના શક્તિ અને કઠિનતામાં વધારો થાય અને તેમનો આકાર ચોક્કસ બને ત્યાં સુધીના કાયમી ફેરફાર ન આવે ત્યાં સુધી નિભાડામાં ઊંચા તાપમાને ગરમી આપીને બનાવવામાં આવે છે. માટીની ચીજવસ્તુઓ બનાવવા માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતા માલસામાનમાં પ્રદેશ પ્રમાણે ઘણી જ વિવિધતા જોવા મળે છે અને તેના કારણે માટીના વાસણોમાં પ્રાદેશિક રીતે અનોખી લાક્ષણિકતા જોવા મળે છે. નિશ્ચિત હેતુને અનૂકુળ રહે તે પ્રમાણે માટીની ચીજવસ્તુઓ બનાવવા માટે સામાન્ય રીતે માટી અને અન્ય સામગ્રીનું મિશ્રણ કરવામાં આવે છે.
ઘાટ આપવાની પ્રક્રિયા હાથ ધરવામાં આવે તે પહેલાં માટીમાં રહેલી હવાને દૂર કરવી પડે છે. તેને ડિ-એરીંગ કહેવામાં આવે છે અને આ પ્રક્રિયા વેક્યુમ પગ નામના મશીન અથવા તો જાતે જ વેજિંગ એટલે કે તેને હાથ અથવા અન્ય સાધનથી બરાબર ટીપીને કરવામાં આવતી પ્રક્રિયા દ્વારા કરવામાં આવે છે. વેજિંગથી માટીના પીંડમાં ભેજ સમાન રીતે પ્રસરે તેની પણ ખાતરી મળી રહે છે. એક વાર માટીના પીંડમાંથી હવા દૂર કરવામાં આવે ત્યારબાદ તેને વિવિધ તકનીકનો ઉપયોગ કરીને આકાર આપવામાં આવે છે. આકાર આપ્યા બાદ તેને આગમાં તપાવીને સૂકવવામાં આવે છે. સૂકવણીના પ્રક્રિયાના અનેક તબક્કાઓ છે. લેધર-હાર્ડ (ચર્મ દ્વારા સૂકવણી) એવો તબક્કો છે જેમાં માટીની વસ્તુમાં લગભગ 15 ટકા જેટલું ભેજ તત્વ રહેલું હોય છે. આ તબક્કે માટીની વસ્તુઓ ઘણી સખત હોય છે અને નરમાશ ખૂબ ઓછી હોય છે. કાપણી અને હાથો જોડવાની પ્રક્રિયા લેધર-હાર્ડ તબક્કામાં કરવામાં આવે છે. જ્યારે ભેજનું તત્વ શૂન્ય પર પહોંચી જાય ત્યારે માટીની ચીજવસ્તુઓ બોન-ડ્રાય (હાડકાં જેવું સૂકું) બની જાય છે. જે વસ્તુઓને તપાવવામાં આવતી નથી તેને ગ્રીનવેર કહેવામાં આવે છે. આ તબક્કે માટીની વસ્તુઓ ઘણી જ નાજુક હોય છે અને તેથી સરળતાથી તૂટી જાય છે.
આકાર આપવાની પદ્ધતિઓ
[ફેરફાર કરો]
માટીકામની ચીજવસ્તુઓને આકાર આપવાની વિવિધ પદ્ધતિઓમાં નીચે પ્રમાણેની પદ્ધતિઓનો સમાવેશ થાય છે:
હાથ બનાવટ . તે આકાર આપવાની સૌથી જૂની પદ્ધતિ છે. વાસણોને હાથથી ટીપીને માટીના ગૂંચળામાંથી, માટીની સપાટ પાટમાંથી, માટીના સખત દડામાંથી અથવા આમાંથી કેટલાકના મિશ્રણથી બનાવી શકાય. હાથ બનાવટના વાસણોના ભાગોને માટી અને પાણીથી બનાવવામાં આવેલા પ્રવાહી મિશ્રણ સ્લિપનો ઉપયોગ કરીને જોડવામાં આવે છે. હાથ બનાવટની પ્રક્રિયા ચાકડાના ઉપયોગની સરખામણીએ ઘીમી છે, પરંતુ તેમાં ચીજવસ્તુના કદ અને આકાર પર ઘણું નિયંત્રણ રહે છે. અન્ય તકનીકોની ઝડપ અને પુનરાવર્તન ટેબલવેર્સ જેવા ચીજવસ્તુઓના ચોક્કસ રીતે સરખા સેટ બનાવવામાં વધારે અનુકૂળ રહે છે, જો કે, કેટલાક સ્ટુડિયો પોટર્સને કલાના એકાકી નમૂનાઓ બનાવવા માટે હાથ બનાવટની પદ્ધતિ વધારે સાનુકૂળ જણાઈ છે.
ચાકડો. (સંસ્કૃત ચક્રથી + ગુજરાતી-ડો) નામની પદ્ધતિમાં, માટીના પીંડને ચાકડાના કેન્દ્રમાં, જેને મથાળું કહે છે, ગોઠવવામાં આવે છે, જેને કુંભાર દ્વારા લાકડી, પગની શક્તિનો ઉપયોગ કરીને અથવા તો ઇલેક્ટ્રિક મોટરની અલગ-અલગ ઝડપથી ફેરવવામાં આવે છે.
ચાકડાની પ્રક્રિયા દરમિયાન ચાકડો ઝડપથી ફરે છે, જ્યારે નરમ માટીના નક્કર પીંડને ધીમેથી દબાવવામાં, મરડવામાં અને ધીરે-ધીરે ઉપરની તરફ અને બહારની તરફ ખેંચીને વચ્ચે પોલાણનો આકાર તૈયાર કરવામાં આવે છે. માટીના પીંડને નીચે અને અંદરની તરફ લયબદ્ધ રીતે વારાફરતી દબાવીને ચોક્કસ ભ્રમણીય સમમિતિની પ્રક્રિયાને માટી પીંડના કેંદ્રીકરણની પ્રક્રિયા કહે છે, જે પછીના તબક્કાઓ તરફ આગળ વધતાં પહેલાં કૌશલ્ય મેળવવા માટેનું સૌથી મહત્વનો તબક્કો છે : ઓપનિંગ (માટીના નક્કર પીંડને કેન્દ્રમાંથી પોલો બનાવવો), ફ્લોરિંગ (ઘડામાં સપાટ કે ગોળાકાર તળિયું બનાવવું), થ્રોઇંગ અથવા પુલિંગ (દિવાલની જાડાઈ સરખી રહે તે રીતે ઉપર લઈ આવવું અને આકાર આપવો) અને ટ્રીમિંગ અથવા ટર્નિંગ (વધારાની માટી દૂર કરીને આકારને સુવસ્થિત બનાવવો અથવા પાદ નિર્માણ કરવું).
સ્વીકાર્ય માપદંડ અનુસારના ઘડા બનાવવા માટે ખૂબ જ કૌશલ્ય અને અનુભવની જરૂર પડે છે અને આ પ્રકારની ચીજવસ્તુઓની ગુણવત્તા કલાની રીતે ઘણી ઊંચી હોવા છતાં આ પદ્ધતિ પુન:ઉત્પાદન માટે નબળી ગણી શકાય.[૫] તેની આંતરિક મર્યાદાઓને કારણે થ્રોઇંગનો ઉપયોગ શિરોલંબ અક્ષ પર ત્રિજ્ય સમમિતિવાળી વસ્તુઓ બનાવવા માટે જ ઉપયોગમાં લઇ શકાય છે. ત્યારબાદ તેને છાપ આપીને, ઉપસાવીને, કોતરણી કરીને, આડાઊભા આંકા પાડીને અને કાપીને તેમાં ફેરફાર કરી શકાય છે. કુંભારના હાથ ઉપરાંત આ તકનીકોમાં પેડલ્સ, એરણ અને સળિયા, અને ખાસ કરીને કાપવા અને કાંણા પાડવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતા છરી, સારણી અને વાયર જેવા હથીયારોનો પણ ઉપયોગ કરી શકાય છે. ચાકડાની પદ્ધતિથી તૈયાર કરવામાં આવેલી ચીજવસ્તુઓ સાથે હાથા, ઢાંકણા, તળિયા અને વધારાની સુશોભન સામગ્રી જોડીને તેમાં ફેરફાર કરી શકાય છે.
ગ્રેન્યુલેટ પ્રેસિંગ: તેનું નામ સૂચવે છે તે પ્રમાણે, આ પ્રક્રિયામાં માટીકલાની વસ્તુઓ અર્ધ-સૂકી અને દાણાદાર માટીને બીબાંમાં દબાવીને આકાર આપીને બનાવવામાં આવે છે. માટીને બીબામાં છિદ્રાળુ ડાઈના માધ્યમથી દબાવવામાં આવે છે, જેના દ્વારા ઊંચા દબાણે પાણી ઉમેરવામાં આવે છે. શુદ્ધ અને સરળતાથી સરકી શકે અને લગભગ પાંચથી છ ટકા ભેજનું તત્વ રહેલું હોય તેવી સામગ્રી તૈયાર કરવા માટે દાણાદાર માટી સ્પ્રે-ડાઇંગનો ઉપયોગ થાય છે. ગ્રેન્યુલેટ પ્રેસિંગ, જેને ડસ્ટ પ્રેસિંગ પણ કહે છે, સિરામિક ટાઇલ્સ અને વધારે રીતે પ્લેટ્સના ઉત્પાદનમાં વપરાય છે.
ઇન્જેક્શન મોલ્ડિંગ: ઇન્જેક્શન મોલ્ડિંગએ આકર તૈયાર કરતી પ્રક્રિયા છે જેને ટેબલવેર ઉદ્યોગ દ્વારા ખૂબ જ લાંબા સમય પહેલાં થર્મોપ્લાસ્ટિક અને કેટલાક ધાતુના ભાગ બનાવવા માટે સ્થાપિત કરવામાં આવેલી પ્રક્રિયા પરથી સ્વીકારવામાં આવી છે.[૬] તેને પોર્સેલિન ઇન્જેક્શન મોલ્ડિંગ અથવા પીઆઇએમ (PIM) કહે છે.[૭] જટીલ આકાર ધરાવતી ચીજવસ્તુઓના મોટાપાયા પરના ઉત્પાદન માટે યોગ્ય આ તકનીકનો એક મહત્વપૂર્ણ ફાયદો એ છે કે તેમાં હાથા સાથેના કપને એક જ પ્રક્રિયામાં ઉત્પાદન કરી શકાય છે અને આ રીતે હાથો ચોંટાડવાની પ્રક્રિયાને દૂર કરી શકાય છે અને કપ તથા હાથા વચ્ચેના જોડાણને મજબૂત બનાવી શકાય છે.[૮] બીબામાં ભરવાની સામગ્રી લગભગ 50થી 60 ટકા તપાવ્યા વિનાનE પાવડરના સ્વરૂપમાં હોય છે, જેમાંથી 40-50 ટકા જૈવિક પ્રક્રિયકો હોય છે જે જોડનારા, ઊંજણ અને પ્લાસ્ટિસાઇઝર્સના બનેલા હોય છે.[૭] આ તકનીક અન્ય આકાર પદ્ધતિમાં બહોળા પ્રમાણમાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી નથી.[૯]
જિગરિંગ એન્ડ જોલિયીંગ: આ પ્રક્રિયાઓ કુંભારના ચાકડા પર કરવામાં આવે છે અને તે ચીજવસ્તુઓને માપદંડ અનુસારના સ્વરૂપમાં લાવવા માટેના સમયગાળામાં ઘટાડો કરવામાં મદદ કરે છે. જિગરિંગ આકાર આપવા માટેના હથીયારને બનાવટ હેઠળ રહેલા પદાર્થના પ્લાસ્ટિક ક્લે સાથે સંપર્કમાં લાવવાની પ્રક્રિયા છે. જિગર ટૂલ એક બાજુને જ્યારે બીબું બીજી બાજુને આકાર આપે છે. જિગરિંગનો ઉપયોગ માત્ર સપાટ વાસણો જેવા કે પ્લેટ્સ બનાવવા થાય છે પરંતુ તેના જેવી જ પ્રક્રિયા જોલિયીંગ નો ઉપયોગ પોલાં વાસણો જેવા કે કપ વગેરે બનાવવા થાય છે. જિગરિંગ અને જોલિયિંગનો ઉપયોગ માટીકામની ચીજવસ્તુઓ બનાવવા માટે લગભગ 18મી સદીથી થાય છે. કારખાનામાં મોટાપાયે કરવામાં આવતા ઉત્પાદન માટે જિગરિંગ અને જોલિયીંગ સામાન્ય રીતે સ્વચાલિત હોય છે, જેમાં અર્ધ-કુશળ મજૂરો દ્વારા પ્રક્રિયા હાથ ધરવામાં આવે છે.
રોલર-હેડ મશીન: આ મશીન પણ જિગરિંગ અને જોલિયિંગની જેમ ફરતાં બિબાં પર આકાર આપવા માટેનું છે, પરંતુ તેમાં આકાર આપતું ટૂલ સ્થિર હોવાને બદલે ફરતું રહેતું હોય છે. રોટરી શેપિંગ ટૂલ છીછરા નળાકાર સ્વરૂપનું હોય છે, જેની આંતરિક પહોળાઈ અને તૈયાર કરવામાં આવતા અને આકાર આપવામાં આવતા વાસણ જેટલી હોય છે. આ પ્રકારે ચીજવસ્તુઓને પ્રમાણમાં અકુશળ મજૂરોનો ઉપયોગ કરીને પણ લગભગ મિનિટના બાર નંગની ઝડપે તૈયાર કરી શકાય છે, જો કે આ ઝડપ તૈયાર કરવામાં આવતી વસ્તુના કદ પ્રમાણે અલગ-અલગ હોઈ શકે છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ બાદ યુકેમાં સર્વિસ એન્જિનિયર કંપની દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલા રોલર-હેડ્સને સમગ્ર વિશ્વમાં ઉત્પાદકો દ્વારા સ્વીકારી લેવામાં આવ્યા હતા, તે સપાટ વાસણોના ઉત્પાદનમાં પ્રભુત્વ ધરાવે છે.[૧૦]
પ્રેશર કાસ્ટિંગ – ખાસ તૈયાર રીતે વિકસાવવામાં આવેલું પોલિમરીક મટીરીયલ માટીને બહારનું દબાણ 4.0 એમપીએ (MPa) સુધી સહન કરવા સક્ષમ બનાવે છે, અને પ્લાસ્ટર મોલ્ડમાં સ્લીપ કાસ્ટિંગ કરતાં એટલું બધું વધારે કે જ્યાં વાસણનું દબાણ લગભગ 0.1-0.2 એમપીએ (MPa) દબાણથી પ્રતિક્રિયા આપે. ઊંચું દબાણ વધુ ઝડપી કાસ્ટિંગ દર તરફ દોરી જાય છે અને તેથી ઉત્પાદન ચક્ર ઝડપી બને છે. વધુમાં પોલિમરીક મોલ્ડ્સના માધ્યમથી ઊંચું દબાણ ધરાવતી હવાનો ડિમોલ્ડિંગ પરના ઉપયોગનો અર્થ એક થાય કે નવી કાસ્ટિંગ સાયકલ એ જ બીબામાં તરત જ શરૂ કરી શકાય, જે સૂકવણીની લાંબા સૂકવણી સમય માંગી લેતા પ્લાસ્ટર મોલ્ડથી વિપરિત છે. પોલિમરીક મટીરીયલ્સનું ટકાઉપણું પ્લાસ્ટરની સરખામણીએ વધારે હોવાથી વધારે સારા પરિમાણ સાથે અને લાંબી મોલ્ડ લાઇફ સાથેની આકારિત ચીજવસ્તુઓ મેળવવાનું શક્ય બને છે. પ્રેશર કાસ્ટિંગ 1970ના દાયકામાં સેનેટરી વેરના ઉત્પાદન માટે વિકસાવવામાં આવ્યું હતું, જો કે તાજેતરના સમયગાળામાં તેનો ઉપયોગ ટેબલવેરના ઉત્પાદનમાં પણ કરવામાં આવે છે.[૧૧][૧૨][૧૩][૧૪]
રેમ (RAM) પ્રેસિંગ: રેમ (RAM) પ્રેસિંગ એ તૈયાર કરવામાં આવેલા માટીની પાટને બે છીદ્રાળુ પ્લેટ્સ વચ્ચે દબાવીને જરૂરી આકાર આપીને ટેબલ વેર અને ડેકોરેટીવ વેરને આકાર આપવાની કારખાનાની પ્રક્રિયા છે. દબાણ આપ્યા બાદ, કોમ્પ્રેસ હવા આ છીદ્રાળુ બીબામાં દાખલ કરીને આકાર આપવામાં આવેલી વસ્તુઓને બીબાની પ્લેટથી છૂટી પાડવામાં આવે છે.
સ્લીપકાસ્ટિંગ: સ્લીપકાસ્ટિંગને સીરામિકના જથ્થાબંધ ઉત્પાદન માટે ઘણીવખત ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે અને તે અન્ય કોઈપણ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરીને આકાર ન આપી શકાય તેવી ચીજવસ્તુઓના ઉત્પાદનમાં તે આદર્શ છે. માટીને પાણી સાથે મેળવીને બનાવવામાં આવેલી સ્લીપને ખૂબ જ શોષક ક્ષમતા ધરાવતા પ્લાસ્ટર બીબામાં રેડવામાં આવે છે. સ્લીપમાં રહેલું પાણી બીબાં દ્વારા શોષી લેવામાં આવતા માટીનું પડ બીબાંની આંતરિક સપાટી પર છવાઈ જાય છે અને તેનો અંદરનો આકાર ધારણ કરે છે. વધારીની સ્લીપ બીબાંની બહાર નીકળી જાય છે, પછીથી બીબાંને ખોલીને આકાર આપવામાં આવેલી વસ્તુને બહાર કાઢવામાં આવે છે. સ્લીપકાસ્ટિંગનો બહોળો ઉપયોગ સેનેટરી વેર બનાવવામાં અને નાની ચીજવસ્તુઓ, જેમકે ખૂબ જ બારીક કામ ધરાવતી નાની પૂતળીઓ, બનાવવા થાય છે.
સુશોભન અને ચમક
[ફેરફાર કરો]
માટીની વસ્તુઓને અનેક રીતે સુશોભિત કરી શકાય છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
- માટીની વસ્તુઓ પર, દાખલા તરીકે, સપાટી પર કાપકૂપ કરીને પેટર્ન તૈયાર કરવી
- અન્ડરગ્લેઝ સુશોભન, ઘણાં ભૂરા અને સફેદ વાસણોની જેમ.
- ઇન-ગ્લેઝ સુશોભન
- ઓન-ગ્લેઝ સુશોભન
- એનેમલ
પકવવામાં આવતા વાસણોમાં ઇચ્છિત અસર લાવવા માટે તેને બનાવતા પહેલાં માટીના વાસણો પર યોજકો નો ઉપયોગ કરી શકાય છે. ખરબચડા યોજકો, જેમ કે રેતી અને છારું (પકવવામાં આવેલી ઝીણી દળેલી માટી), તૈયાર વસ્તુને જરૂરી ઓપ આપવા માટે વાપરવામાં આવે છે. અંતિમ વાસણમાં પેટર્ન પેદા કરવા ઘણીવાર કોન્ટ્રાસ્ટ રંગની માટી અને છારાનો ઉપયોગ થાય છે. કલર ડાઈ, સામાન્ય રીતે મેટલ ઓક્સાઇડ અને કાર્બોનેટ્સ, ઇચ્છિત રંગ મેળવવા માટે એકલા અથવા તો મિશ્રણ કરીને ઉમેરવામાં આવે છે. ઓપ આપવા માટે સળગી શકે તેવા કણોને વસ્તુ બનાવતી વખતે મિશ્ર કરવામાં આવે છે અથવા તો તેની સપાટી પર દબાવીને ચોંટાડવામાં આવે છે.
એગેટવેર: સ્ફટિક ખનિજ ગોમેદ(એગેટ)ની જેમ સાથે જોડાયેલા કલરના પટ્ટાઓ અથવા સ્તરને કારણે તેને એગેટવેર કહેવામાં આવે છે. એગેટવેર્સ જુદા-જુદા કલરની માટીનું મિશ્રણ કરીને બનાવવામાં આવે છે, પરંતુ તેનું આગવી ઓળખ ખોવાઈ જાય તે હદે મિશ્રણ કરવામાં આવતું નથી. આ પ્રકારની ચીજો અલગ પ્રકારની લીટીઓ અથવા ટપકાઓ સાથેનો દેખાવ ધરાવે છે. યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં આ પ્રકારની વસ્તુઓ દર્શાવવા માટે એગેટવેર શબ્દનો, જાપાનમાં નેરીએજ અને ચીનમાં, જ્યાં આ પ્રકારની વસ્તુઓ તાંગ વંશના શાસનના સમયથી બનાવવામાં આવે છે, માર્બલ્ડ વેરનો ઉપયોગ થાય છે. એગેટવેર બનાવવા માટે માટીની પસંદગી ખૂબ જ કાળજીપૂર્વક કરવામાં આવે છે કારણ કે પસંદ કરવામાં આવેલી માટી તાપમાન વધતાં તેની લાક્ષણિકતામાં થતા પરીવર્તનને સાનુકૂળ હોવી જોઈએ.
બેન્ડિંગ: આ પ્રક્રિયા હાથ અથવા મશીનના ઉપયોગ દ્વારા પ્લેટ અથવા કપની ધાર પર રંગ કરવાની છે. લાઇનિંગ તરીકે ઓળખવામાં આવતી આ પ્રક્રિયા ઘણીવખત ચાકડા પર પણ કરવામાં આવે છે.
ચળકાટ આપવો (બર્નિશિંગ): માટીની વસ્તુઓને પકવતાં પહેલાં તેની સપાટીને લાકડા, સ્ટીલ કે પત્થરના બનાવેલા યોગ્ય હથીયારથી ઘસીને ચકચકિત કરવી જોઈએ, જેથી ચમકિલી લીસી સપાટી તૈયાર થાય જે તાપને સહન કરી શકે. જ્યારે ખૂબ જ ઝીણી માટીનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હોય ત્યારે અથવા પાણીનો ખૂબ થોડો ભાગ ધરાવતા અધકચરા સૂકાયેલા વાસણને પોલિશ કરવામાં આવે ત્યારે ખૂબ જ ચમકાટ ધરાવતા વાસણો તૈયાર કરવા શક્ય છે, જો કે આ અવસ્થામાં વાસણો ખૂબ જ નાજુક હોય છે અને તૂટવાનું જોખમ ઘણું ઊંચું હોય છે.
એનગોબ: આ માટીની સ્લીપ છે, જે ઘણી વખત સફેદ અથવા ક્રિમ રંગની હોય છે અને તેનો ઉપયોગ માટીની વસ્તુઓની સપાટીને પકવતાં પહેલાં કોટીંગ કરવા માટે થાય છે. તેનો હેતુ ઘણીવખત સુશોભનનો હોય છે, જો કે તેને જેના પર ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હોય તે માટીના અનિચ્છિત પાસાઓને ઢાંકવા માટે પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે. એનગોબ સ્લીપનો ઉપયોગ પેઇન્ટિંગ અથવા ડિપિંગ કરીને એકધારું, લીસું કોટિંગ કરવા માટે કરી શકાય છે. એનગોબનો ઉપયોગ કુંભારો દ્વારા પૂર્વઐતિહાસિક સમયથી વર્તમાન સમય સુધી કરવામાં આવે છે અને કેટલીક વખત તેને સ્ગ્રેફિટો સુશોભન સાથે મિશ્ર પણ કરવામાં આવે છે, જ્યાં એનગોબનું પડ અંદરની માટીનો મૂળ રંગ દેખાય તે રીતે ચીરી નાંખવામાં આવે છે. કાળજીપૂર્વક જુદા રંગનો ઉપયોગ કરીને એનગોબનું બીજું પડ લગાવી શકાય છે અને બીજા પડના સુશોભનમાં કાપ મૂકીને અંદરના પડનો રંગ દર્શાવી શકાય છે. આ પ્રકારે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતા એનગોબમાં મોટાપ્રમાણમાં રેતી (સિલિકા)નો ઉપયોગ થયો હોય છે, કેટલીક વખત તે ગ્લેઝની મિશ્રણ સુધી પણ પહોંચે છે.
લીથો: આ લીથોગ્રાફીનો સામાન્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતો મીતાક્ષર છે, જો કે તેનાં વૈકલ્પિક નામો ટ્રાન્સફર પ્રિન્ટ અથવા ડેકલ નો ઉપયોગ પણ સામાન્ય છે. તેનો ઉપયોગ વસ્તુ પર ડિઝાઇન લગાડવા માટે થાય છે. લીથોમાં ત્રણ પડ રહેલા છે: રંગ અથવા ચિત્ર, જે સ્તર સુશોભિત ચિત્ર ધરાવે છે; કવરનું પડ, જે સ્પષ્ટ સુરક્ષા પડ છે, જેમાં લો-મેલ્ટિંગ કાચનો સમાવેશ થાય છે; અને બેકિંગ પેપર જેના પર સ્ક્રિનપ્રિન્ટિંગ કે લીથોગ્રાફી કરીને ડિઝાઇન છાપવામાં આવી હોય. બેકિંગ-પેપર દૂર કરતી વખતે ડિઝાઇન તબદિલ કરવાની અનેક પદ્ધતિઓ છે, જેમાંની કેટલીક મશીનના ઉપયોગ માટે સાનુકૂળ છે.
સોનું: કેટલીક ઉચ્ચ ગુણવત્તાયુક્ત ચીજોમાં સુશોભન માટે સોનાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તેના ઉપયોગ માટે વિવિધ પદ્ધતિઓ અસ્તિત્વ ધરાવે છે, જેમાં નીચેની પદ્ધતિઓનો સમાવેશ થાય છે:
- શ્રેષ્ઠ સોનું – સોનાના પાવડરને જરૂરી તેલ સાથે મેળવીને ફ્લક્સ અને મર્ક્યુરી સોલ્ટ સાથે મિશ્ર કરીને તૈયાર કરવામાં આવેલું મિશ્રણ. તેનો ઉપયોગ ચિત્રકળાની તકનીકથી કરી શકાય છે. પકવવામાં આવતાં આ સુશોભન ઝાંખું થઈ જાય છે અને તેનો સંપૂર્ણ રંગ ઉઘડે તે માટે તેને ઘસવું જરૂરી છે.
- એસિડ સોનું – સોનાથી સુશોભન કરવાનું એક એવું સ્વરૂપ જે 1860ના દાયકામાં મિન્ટોન્સ લિમિટેડના અંગ્રેજી કારખાના સ્ટોક-ઓન-ટ્રેન્ટમાં વિકસાવવામાં આવ્યું હતું. સોનાનો ઉપયોગ કરતાં પહેતાં ચમકિલી સપાટીને હાઇડ્રોફ્લોરિક એસિડથી ખોતરવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયામાં ખૂબ જ કૌશલ્યની જરૂર પડે છે અને ઊચ્ચતમ શ્રેણીની ચીજોને સુશોભન કરવા તેનો ઉપયોગ થાય છે.
- ચળકતું સોનું – ગોલ્ડ સલ્ફોરેસિનેટની સાથે મેટલ રેસોનેટ અને ફ્લક્સનું મિશ્રણ ધરાવે છે. ભઠ્ઠામાંથી કાઢવામાં આવ્યા બાદના ઘસ્યા વગરના તેના તેના સુશોભિત દેખાવના આધારે તેને આ નામ આપવામાં આવ્યું છે.
- મસલ ગોલ્ડ – સોનાથી સુશોભનની પ્રાચીન પદ્ધતિ છે. તેમાં સોનાના પાંદડા, ખાંડ અને મીઠાને સાથે ઘસ્યા બાદ દ્રાવ્ય પદાર્થોને દૂર કરવા ધોલાઈની પ્રક્રિયા કરવામાં આવે છે.
ગ્લેઝિંગ
[ફેરફાર કરો]ગ્લેઝ એ માટીની વસ્તુઓ પરનું ચમકતું પડ છે, જે સુશોભન અને રક્ષણની પ્રાથમિક પ્રક્રિયા છે. ગ્લેઝનો એક મહત્વપૂર્ણ ઉપયોગ છિદ્રાળુ વાસણને પાણી અથવા અન્ય પ્રવાહીથી સુરક્ષિત બનાવવાનું છે. માટીની વસ્તુઓ પર બાળી ન શકાય તેવા પદાર્થો છાંટીને, ડિપિંગ કરીને, ટ્રેઇલિંગ કરીને અથવા ન બળે તેવા ગ્લેઝ અને પાણીનું પાતળું લુગદી ઘસીને ગ્લેઝની પ્રક્રિયા કરી શકાય. ગ્લેઝનો રંગ તેને પકવ્યા પહેલાંની સરખામણીએ પછીથી ઘણો જ બદલાઈ જાય છે. પકવતી વખતે ગ્લેઝેડ વેરને ભઠ્ઠાના ફર્નિચર સાથે ચોંટતા અટકાવવા માટે, વસ્તુનો નાનો ભાગ (ઉદાહરણ તરીકે તળિયું) ગ્લેઝ કર્યા વગર રાખવામાં આવે છે અથવા વૈકલ્પિક રીતે ખાસ ઉષ્મા પ્રતીકારક સ્પર નો સહાયક તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. પકવ્યા બાદ તેને દૂર કરીને નાશ કરવામાં આવે છે.
કેટલીક ખાસ ગ્લેઝિંગ તકનીકમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
- સોલ્ટ-ગ્લેઝિંગ, જ્યાં પકવવાની પ્રક્રિયા દરમિયાન ભઠ્ઠામાં સામાન્ય મીઠું નાંખવામાં આવે છે. ઊંચા તાપમાનથી મીઠા પર રાસાયણિક પ્રક્રિયા થાય છે, તેથી તે માટીના વાસણની સપાટી પર ચોંટી જાય છે અને તેની પ્રતિક્રિયાથી સોડિયમ એલ્યુમિનોસિલિકેટ ગ્લેઝ તૈયાર થાય છે. 17મી અને 18મી સદીમાં, સોલ્ટ-ગ્લેઝિંગનો ઉપયોગ સ્થાનિક સ્તરે માટીના વાસણો બનાવવા થતો હતો. હવે, કેટલાક સ્ટુડિયો પોટર્સ તેનો ઉપયોગ કરે છે, તે સિવાય આ પ્રક્રિયા બંધ થઈ ગઇ છે. પર્યાવરણીય શુદ્ધ હવાના નિયંત્રણોને કારણે તે મૃતપાય બની તે પહેલાંનો તેનો છેલ્લો મોટાપાયા પરનો ઉપયોગ સોલ્ટ-ગ્લેઝેડ સુઅર-પાઇપ બનાવવા માટે થયો હતો.[૧૫][૧૬]
- એશ ગ્લેઝિંગ – છોડના બળેલા ભાગની રાખને ગ્લેઝના મટીરીયલ તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. રાખનો મુખ્ય સ્ત્રોત ભઠ્ઠામાં બળેલા બળતણની રાખ હોય છે, પરંતુ ખેતીના પાકના નકામી વસ્તુઓમાંથી રાખ મેળવવાની શક્યતાઓ પણ ચકાસવામાં આવી રહી છે.[૧૭] દૂર પૂર્વના દેશોમાં એશ ગ્લેઝ ઐતિહાસિક રસ ધરાવે છે, જો કે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના કોટામ્બા વેલી પોટરી જેવા અન્ય સ્થળઓએ પણ નાના પાયા પર તેનો ઉપયોગ થતો હોવાના અહેવાલો મળે છે. કાચી સામગ્રીની વિવિધતાપૂર્ણ પ્રકૃતિમાંને કારણે પેદા થતાં પરિણામોને જાણી શકે તેવા સ્ટુડિયો પોટર્સ હવે માત્ર મર્યાદિત સંખ્યામાં જ રહ્યા છે.[૧૮]
પકવવું
[ફેરફાર કરો]પકવવાની પ્રક્રિયા માટીની ચીજવસ્તુમાં બદલી ન શકાય તેવા પરિવર્તન લાવે છે. માત્ર પકવ્યા બાદ જ ચીજવસ્તુ અથવા સામગ્રી પોટરી (માટીની વસ્તુ) બને છે. ઓછા-પકવવામાં આવતા વાસણોમાં આવતા પરીવર્તનોમાં સિન્ટરિંગ, વાસણમાં રહેલા સૌથી રુક્ષ ભાગોને તેમના એકબીજા સાથેના સંપર્ક બિંદુ પર જોડવાવાનો સમાવેશ થાય છે. પોર્સેલિનના કિસ્સામાં, જેમાં વિવિધ સામગ્રી અને વધારે પકવવાની પ્રક્રિયામાં વધારે ઊંચું તાપમાન ઉપયોગમાં લેવાય છે, તેમાં વસ્તુમાં રહેલા ભૌતિક, રસાયણિક અને ખનિજ તત્વોમાં ઘણો જ મોટો ફેરફાર થાય છે.આ તમામ કિસ્સાઓમાં પકવવાનો ઉદ્દેશ્ય વાસણને કાયમી રૂપે સખત બનાવવાનો અને પકવવાની પ્રક્રિયા પણ પદાર્થ બનાવવામાં વપરાયેલી સામગ્રીને અનુરૂપ હોવી જોઇએ. કાચી માર્ગદર્શિકાની રીતે જોઇએ તો, માટીના વાસણોને સામાન્ય રીતે લગભગ 1000-1200 °C (અંશ સેન્ટીગ્રેડ) તાપમાને, પત્થરની કૃતિઓને 1100-1300 અંશ સેન્ટીગ્રેડ અને પોર્સેલિનને 1200-1400 અંશ સેન્ટીગ્રેડ તાપમાને પકવવામાં આવે છે. જો કે, ભઠ્ઠામાં સિરામિક્સના પાકવાની પ્રક્રિયા પર માત્ર ઊંચું તાપમાન મેળવીને અસર પેદા કરી શકાતી નથી, પરંતુ પકવવાની પ્રક્રિયાના સમયગાળાને પણ ધ્યાનમાં લેવાય છે. આમ, વાસણોને સૂકવવા માટે અને વાસણોમાં જરૂરી સોક લાવવા માટે ભઠ્ઠામાં નિશ્ચિત સમય સુધી સતત મહત્તમ તાપમાન જાળવી રાખવામાં આવે છે.
પકવવાની પ્રક્રિયા દરમિયાન ભઠ્ઠામાં રહેલું વાતાવરણ પણ ફિનિશ્ડ વાસણોના દેખાવ પર અસર કરે છે. ઓક્સિડાઇઝિંગ વાતાવરણ, હવાને ભઠ્ઠામાં પ્રવેશવા દઈને તૈયાર કરવામાં આવેલું, માટી અને ગ્લેઝીસના ઓક્સિડેશનમાં પરિણમે છે. ભઠ્ઠામાં હવાના પ્રવાહને મર્યાદિત કરીને તૈયાર કરવામાં આવતું ઘટતું જતું તાપમાન માટીના વાસણો અને ગ્લેઝીસ પરથી ઓક્સિજન ઘટાડી શકે છે. આની અસર પકવવામાં આવતા વાસણના દેખાવ પર થઈ શકે છે, ઉદાહરણ તરીકે, કેટલાક આયર્ન ધરાવતા ગ્લેઝીસ ઓક્સિડાયઝિંગ વાતાવરણમાં બદામી રંગના થઈ જાય છે, પરંતુ ઘટતાં જતાં વાતાવરણમાં લીલા રંગના થઈ જાય છે. ગ્લેઝમાં જટિલ અસર પેદા કરવા માટે ભઠ્ઠાની અંદરના વાતાવરણમાં ફેરફાર કરી શકાય છે.
ભઠ્ઠાઓમાં લાકડા, કોલસા અને ગેસને બાળીને અથવા વિજળીથી ગરમી પેદા કરી શકાય છે. ઇંધણ તરીકે જ્યારે કોલસા અને લાકડાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે ત્યારે ભઠ્ઠામાં ધૂમાડો, મેશ અને રાખ પેદા થાય છે, જે અરક્ષિત વાસણોના દેખાવ પર અસર કરી શકે છે. આ કારણથી લાકડા અથવા કોલસાનો ઉપયોગ કરતાં ભઠ્ઠામાં વાસણોને રક્ષણ આપવા માટે તેમને સાગર્સ, ઢાંકણાં સાથેના સિરામિક્સ બોક્સમાં મૂકવામાં આવે છે. ગેસ અને વિજળીથી ચાલતા આધુનિક ભઠ્ઠાઓ જૂના લાકડા અને કોલસા આધારીત ભઠ્ઠાઓની સરખામણીએ વધારે સાફ-સુથરા અને સરળતાથી નિયંત્રણ કરી શકાય છે અને ઘણીવખત પકવવા માટેનો ગાળો પણ ઓછો લાગે છે. પરંપરાગત જાપાનીઝ રાકુ વેર ફાયરિંગના પશ્ચિમી સંસ્કરણમાં, વારણોને ગરમ હોય ત્યારે જ ભઠ્ઠામાંથી દૂર કરવામાં આવે છે અને રાખ, કાપડ અને લાકડાની પટ્ટીઓથી ગોંધી દેવામાં આવે છે, જેનાથી અનોખો કાર્બનાઇઝ્ડ દેખાવ પેદા થાય છે. આ તકનીકનો ઉપયોગ મલેશિયામાં પરંપરાગત લાબુ સેયુંજ બનાવવા માટે થાય છે.[૧૯][૨૦]
ઇતિહાસ
[ફેરફાર કરો]
પ્રારંભિક સમયમાં માટીના વાસણો હાથથી ઘડીને ખૂલ્લામાં તાપણામાં પકવવામાં આવતા હોવાનું માનવામાં આવે છે. પકવવાનો સમયગાળો ટૂંકો હતો પરંતુ આગમાં મહત્તમ તાપમાન ઘણું જ ઊંચું રહેતું, લગભગ 900 ડિગ્રી સેલ્સિયસની આસપાસ અને આ તાપમાન ઘણું જ ઝડપથી મેળવી લેવામાં આવતું. રેતી, કપચી, છૂંદેલા શંખલા અથવા ભાંગેલા વાસણોના મિશ્રણ સાથેની માટીનો ઉપયોગ તાપણામાં પકવવામાં આવતા સિરામિક્સ બનાવવા ઉપયોગ થતો હતો, કારણ કે તે ઓપન બોડી ટેક્સચર પૂરું પાડતા જેમાં માટીના પાણી અને અન્ય ઝડપથી ફેરફાર પામતા તત્વો મુક્ત રીતે છૂટા પડી શકતાં. માટીમાં રહેલા રુક્ષ ભાગો વાસણોને ઠંડા પાડતી વખતે તેના સંકોચાવાની ક્રિયા પર નિયંત્રણ રાખે છે, જે ગરમીના દબાણ અને તિરાડ પડવાના જોખમને ઘટાડવા માટે ધીરે-ધીરે હાથ ધરવામાં આવે છે. તિરાડ પડવાનું ખૂબ જ ઊંચું જોખમ ધરાવતા તીક્ષ ખૂણાવાળા વાસણોને બદલે પ્રારંભિક તાપણામાં પકવાતાં વાસણો ગોળ તળિયાવાળા બનાવવામાં આવતા હતા. સૌપ્રથમ ઇરાદાપૂર્વક બનાવવામાં આવેલા ભઠ્ઠા ખાડા-ભઠ્ઠા અથવા ટ્રેન્ચ-ભઠ્ઠા હતા, જેમાં જમીનમાં ખાડો ખોદીને તેને ઇંધણથી ઢાંકી દેવામાં આવતો. જમીનમાં પાડવામાં આવેલા કાણાં આવરણ પૂરું પાડતા અને પકવવાની ક્રિયા પર વધારે સારું નિયંત્રણ પૂરું પાડતા હતા.
પ્રારંભિક સમયના જાણીતાં સિરામિક પદાર્થો ગ્રેવેટાઇન પૂતળીઓ છે, જેમ કે આધુનિક સમયના ચેક રિપબ્લિકમાં ડોલ્ની વેસ્ટોનાઇસમાં શોધી કાઢવામાં આવેલી પૂતળીઓ. વિનસ ઓફ ડોલ્ની વેસ્ટોનાઇસ (વેસ્ટોનિકા વિનસ ઇન જેક (Věstonická Venuše in Czech)) વિનસની પૂતળી છે, નગ્ન સ્ત્રીની પૂતળી જેનો સમયગાળો ઇ.સ.પૂ. 29000-25000 (ગ્રેવટાઇન ઉદ્યોગ) માનવામાં આવે છે.[૨૧] અત્યાર સુધીમાં મળી આવેલા સૌથી પ્રાચીન માટીના વાસણો દક્ષિણ ચીનના યુચાન્યાન ગુફામાંથી ખોદી કાઢવામાં આવ્યા હતા અને પ્રોસિડિંગ્સ ઓફ ધ નેશનલ એકેડેમી ઓફ સાયન્સિસ ના 2009ના અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે આ વાસણો લગભગ 18000 વર્ષ જૂનાં છે.[૨૨] જાપાનના પ્રારંભિક કાળના જોમોન લોકો દ્વારા બનાવવામાં આવેલા વાસણો પણ મળી આવ્યા છે, જે લગભગ ઇ.સ.પૂ. 10,500 જેટલાં છે.[૨૩][૨૪] શબ્દ "જોમોન"ને જાપાનીઝ ભાષામાં અર્થ છે "દોરડાથી અંકિત". તે લાકડાની સોટીની આસપાસ દોરડું વિંટીને વાસણો અને મૂર્તિઓ પર પાડવામાં આવતાં આંકાંનું સૂચન કરે છે. આશરે ઇ.સ.પૂ. 10,000ના માનવામાં આવતા વાસણો પણ ચીનમાંથી ઉત્ખનન કરવામાં આવ્યા હતા.[૨૫] એવું લાગે છે કે ઉત્તર આફ્રિકામાં લગભગ દસમા મિલેનિયમ બી.પી.[૨૬]માં અને દક્ષિણ અમેરિકામાં સાતમા મિલેનિયમ બી.પી.[૨૭]માં સ્વતંત્ર રીતે વિકસાવવામાં આવી હતી. ઘણી સંસ્કૃતિમાં, પ્રારંભિક વાસણો હાથથી આકાર આપીને અથવા માટીને પાતળા ગોળ દોરડાં પર રેડવીને બનાવવામાં આવતા હતા, જેમાં દોરડાંને પછીથી વાસણ બનાવવા તેની આસપાસ વિંટાળી દેવામાં આવતા હતા.
માટીકામના પ્રારંભિક ઇતિહાસને ચાર સમયગાળામાં વહેંચી શકાય; હસુના સમયગાળો (ઇ.સ.પૂ. 5000-4500), હલફ સમયગાળો (ઇ.સ.પૂ. 4500-4000), ઉબૈડ સમયગાળો (ઇ.સ.પૂ. 4000-3000) અને યુરુક સમયગાળો (ઇ.સ.પૂ. 3500-2000). લગભગ ઇ.સ.પૂ. 6000-4000 (ઉબૈડ સમયગાળા) દરમિયાન મેસોપોટેમિયામાં કુંભારના ચાકડાની શોધે માટીકામની ચીજવસ્તુઓના ઉત્પાદનમાં ક્રાંતિ લાવી દીધી. કૌશલ્ય ધરાવતા કુંભારો ત્યારે વિશ્વના પ્રથમ નગરોની વધતિ જતી જરૂરીયાતોને પહોંચી વળવા સક્ષમ બન્યા. પ્રાચીન ભારતમાં મેહરગઢ સમયગાળા -2 (ઇ.સ.પૂ. 5500-4800) અને મેહરગઢ સમયગાળા-3 (ઇ.સ.પૂ. 4800-૩500) દરમિયાન માટીકામનો ઉપયોગ થતો હતો, જેને નીયોલિથિક અને ચેલ્કોલિથિક સિરામિક તરીકે ઓળખાતું હતું. એદ-દુર વાસણો તરીકે ઓળખવામાં આવતી વસ્તુઓ સહિતના માટીકામનો ઉદભવ સિંધુ ખીણના પ્રદેશોમાં થયો હતો અને સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના અનેક સ્થળોએ તે મળી આવે છે.[૨૮][૨૯]
ભૂમધ્યમાં, ગ્રીક અંધકાર યુગ (ઇ.સ.પૂ. 1100-800) દરમિયાન, કલાકારો ચોરસ, વર્તુળ અને લીટીઓ વગેરે ભૂમિતિના આકારોનો ઉપયોગ એમફોરા અને અન્ય માટીકામ ચીજવસ્તુઓના સુશોભન માટે કરતાં હતા. આશરે ઇ.સ.પૂ. 1500-3000 વચ્ચેનો ગાળો પ્રાચીન કોરીયામાં મુમુન પોટરી સમયગાળો તરીકે ઓળખાય છે.[૩૦]
માટીકામની ચીજવસ્તુઓની ગુણવત્તા ઐતિહાસિક રીતે વિવિધતા ધરાવે છે, જે ક્યારેક કુંભારની કળાને સમુદાય દ્વારા કેટલું માન આપવામાં આવે છે તેના પર પણ આધાર રાખતી હતી.[સંદર્ભ આપો] દાખલા તરીકે, ચેલ્કોલિથિક સમયગાળામાં મેસોપોટેમિયામાં, હેલાફિયન પોટરીએ તકનીકી સક્ષમતા અને વિકાસ સુધી પહોંચી હતી, જે પછીથી ગ્રીક પોટરીમાં કોરીન્થીયન અને એટીક વેર સાથેના વિકાસ થયો ત્યાં સુધી જોવા મળી ન હતી.[સંદર્ભ આપો] પ્રારંભિક રોમન સામ્રાજ્યના અનોખા રેડ સેમિયન વાસણોની નકલ સમગ્ર સામ્રાજ્યમાં પ્રાદેશિક કુંભારો દ્વારા કરવામાં આવી હતી. અંધકાર યુગના ગાળામાં યુરોપિયન પોટરીની ગુણવત્તાનો નાશ થયો જે દરજ્જા અને ગુણવત્તાની રીતે યુરોપિયન નવચેતનાના ગાળા સુધી પાછી ફરી ન હતી.[સંદર્ભ આપો]
પુરાતત્વશાસ્ત્રમાં
[ફેરફાર કરો]
પુરાતત્વશાસ્ત્રીઓ, માનવશાસ્ત્ર જ્ઞાતાઓ અને ઇતિહાસકારો માટે માટીકામ કલાનો અભ્યાસ ભૂતકાળની સંસ્કૃતિઓની ઉંડાણપૂર્વકની માહિતી આપે છે. માટીકામ ટકાઉ છે અને કલાકારે ઓછા ટકાઉ સામગ્રીમાંથી બનાવ્યા બાદ પણ ઓછામાં ઓછા તેના ટુકડાઓ લાંબા સમયસુધી જળવાઈ રહે છે, જે ખોવયેલા ભૂતકાળના દરજ્જાઓને જાળવી રાખે છે. અન્ય પુરાવાઓ સાથે જોડીને, માટીકામના નમૂનાઓનો અભ્યાસ સંસ્થાઓ, આર્થિક પરિસ્થિતિ અને માટીકામને વિકસાવનારા અથવા અન્ય પાસેથી મેળવનારા સમાજના સાંસ્કૃતિક વિકાસની થીયરીઓ વિકસાવવામાં મદદ કરે છે. ટીકામનો અભ્યાસ સંસ્કૃતિના દૈનિક જીવન, ધર્મ, સામાજિક સંબંધો, પાડોશીઓ તરફના અભિગમ, પોતાના વિશ્વ તરફનો અભિગમ અને સંસ્કૃતિ વિશ્વને કઇ રીતે સમજે છે તે અંગેના અનુમાન કાઢવામાં મદદ કરી શકે છે.
માટીકામ આધારિત તવારીખ ઘણીવખત બિન-સાહિત્યિક સંસ્કૃતિઓનો કાળ નક્કી કરવામાં આવશ્યક બને છે અને ઘણીવખત ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિઓનો ગાળો નક્કી કરવામાં પણ મદદ કરે છે. મોટાભાગે ન્યૂટ્રોન એક્ટિવેશન દ્વારા કરવામાં આવતા ટ્રેસ એલિમેન્ટ પૃથક્કરણ માટીના સ્ત્રોતને ચોક્કસ રીતે ઓળખવામાં મદદ કરે છે અને થર્મોલ્યુમિનીસેન્સ પરિક્ષણનો ઉપયોગ છેલ્લે પકવવામાં આવેલા અંદાજિત સમયને જાણવા કરવામાં આવે છે. પૂર્વઐતિહાસિક સમયમાં પકવવામાં આવેલી માટીની વસ્તુઓના ટૂકડાઓને તપાસવાથી વૈજ્ઞાનિકોને જાણવા મળ્યું કે ઉચ્ચ-તાપમાને પકવવા દરમિયાન, માટીમાં રહેલું લોખંડના તત્વમાં ચોક્કસ ક્ષણે પૃથ્વીના ચુંબકીય ક્ષેત્રની શું સ્થિતિ હતી તે નોંધાયેલું હતું.
ઉત્પાદનમાં પર્યાવરણના પ્રશ્નો
[ફેરફાર કરો]માટીકામના ઉત્પાદન સાથે સંકળાયેલી ઘણી બધી પર્યાવરણીય સમસ્યાઓ હજારો વર્ષથી અસ્તિત્વ ધરાવે છે, પરંતુ તેમાંથી કેટલીક સમસ્યાઓ આધુનિક તકનીકો અને ઉત્પાદનના પ્રમાણને કારણે ઘણી વકરી ગઈ છે. આ માટે ધ્યાનમાં લેવાના મુખ્ય પરિબળોને બે શ્રેણીમાં વહેંચી શકાય: (અ) કારીગરો પર અસર અને (બ) સમગ્ર પર્યાવરણ પર અસર. કારીગરો પરની અસરમાં અંદરની હવાની ગુણવત્તા, અવાજનું સ્તર અને શક્યત: વધારે પડતો પ્રકાશ મુખ્ય રીતે અસર કરે છે. સમગ્ર પર્યાવરણ પરની અસરની રીતે, ઇંધણનો વપરાશ, સ્થળ પર પાણીનું પ્રદૂષણ, હવાનું પ્રદૂષણ અને જોખમી કચરાનો નિકાલ વગેરે રસપ્રદ પરિબળો છે.
ઐતિહાસિક રીતે પ્લમ્બિઝમ, સીસાનું ઝેર, ગ્લેઝિંગ માટીકામમાં મહત્વપૂર્ણ રીતે આરોગ્ય માટે નુકસાનકારક બને છે. આ અંગેની જાણ લગભગ ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભિક ગાળામાં થઈ હતી અને માટીકામના કારીગરોના આ પ્રકારના સંસર્ગને મર્યાદિત કરવા અંગેનો યુનાઇટેડ કિંગ્ડમનો પ્રથમ કાયદો 1899માં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો.[૩૧] સિરામિક્સમાં કામ કરતાં લોકોના જોખમમાં હવે ઘણો જ ઘટાડો થયો હોવાં છતાં તેની અનદેખી કરી શકાય નહીં. અંદરની હવાની ગુણવત્તાના સંદર્ભમાં, કારીગરો સામગ્રીની ઝીણી રજ, કાર્બન મોનોક્સાઇડ અને કેટલીક ભારે ધાતુના સંસર્ગમાં આવે છે. ક્રિસ્ટલાઇન સિલિકાના લાંબા સમયના સંસર્ગના કારણે સિલિકોસિસ થવાની શક્યતા આરોગ્ય સામેનો સૌથી મોટો ખતરો છે. યોગ્ય વેન્ટીલેશન (હવાની અવર-જવર) આ જોખમ ઘટાડી શકે છે અને યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં વેન્ટીલેશનના નિયમન અંગેનો પ્રથમ કાયદો 1899માં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો.[૩૧] કેલિફોર્નિયાના ઓકલેન્ડની લેની કોલેજના તાજેતરના વધુ એક અભ્યાસે સૂચવ્યું છે કે યોગ્ય રીતે ડિઝાઇન કરવામાં આવેલા વર્કશોપ વાતાવરણમાં આ તમામ પરિબળોને નિયંત્રણમાં લઈ શકાય છે.[૩૨]
સિરામિક્સના ઉત્પાદનમાં ઊર્જા અને પ્રદૂષકોનો વપરાશ સતત વધતી જતી ચિંતાનો વિષય છે. લાકડું કે કોલસો બાળવા કરતાં વિજળીનો ઉપયોગ વાતાવરણ માટે વધારે યોગ્ય હોવાની દલીલ કરવામાં આવે છે, જો કે વિજળીનો સ્ત્રોતની રીતે પર્યાવરણ પર થતી અસર વિવિધ પ્રકારની હોય છે.[સંદર્ભ આપો]
અન્ય ઉપયોગો
[ફેરફાર કરો]મોટા પ્રમાણમાં રહેલી પોટરી ફેક્ટરીઓ અથવા બોલચાલની ભાષામાં કહીએ તો પોટ બેન્ક્સને કારણે, એક અંગ્રેજ શહેર સ્ટોક-ઓન-ટ્રેન્ટ, આધુનિક સમયના ઔદ્યોગિક નગરોમાં સ્થાન પામતું નગર, જ્યાં 1785માં લગભગ 200 જેટલા પોટરી ઉત્પાદકો 20,000 લોકોને રોજગારી આપતા હતા, ઘણીવખત "ધ પોટરીઝ" તરીકે ઓળખાય છે.[૩૩] આ જ કારણસર શહેરની સૌથી મોટી ફૂટબોલ ક્લબ "ધ પોટર્સ" તરીકે ઓળખાય છે.[૩૪]
સંદર્ભો
[ફેરફાર કરો]- ↑ "Thefreedictionary.com". Thefreedictionary.com. મેળવેલ 2010-09-04.
- ↑ "Merriam-Webster.com". Merriam-Webster.com. 2010-08-13. મેળવેલ 2010-09-04.
- ↑ 'પોટરી સાયન્સઃ મટિરીયલ, પ્રોસેસ એન્ડ પ્રોડક્ટ્સ.' એલેન ડિન્સડેલ. એલિસ હોરવૂડ લિમિટેડ, 1986.
- ↑ 'એન ઇન્ટ્રોડક્શન ટુ ધ ટેકનોલોજી ઓફ પોટરી, બીજી આવૃત્તિ પૌલ રાડો. ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ સિરામિક્સ એન્ડ પેર્ગામોન પ્રેસ, 1988
- ↑ "વ્હાઇટવેર્સ: પ્રોડક્શન, ટેસ્ટિંગ એન્ડ ક્વોિલટી કન્ટ્રોલ." ડબલ્યુ. રયાન એન્ડ સી રાડફોર્ડ. પેર્ગામોન પ્રેસ. 1987
- ↑ "નોવેલ એપ્રોચ ટુ ઇન્જેક્શન મોલ્ડિંગ." એમ. વાય. અનવર, પી.એફ. મેસર, એચ.એ. ડેવીસ, બી ઇલિસ. સિરામિક ટેકનોલોજી ઇન્ટરનેશનલ 1996. સ્ટર્લિંગ પબ્લિકેશન્સ લિમિટેડ , લંડન, 1995. પાના 95-96,98.
- ↑ ૭.૦ ૭.૧ "ઇન્જેક્શન મોલ્ડિંગ ઓફ પોર્સેલિન પીસીસ." એ. ઓડ્રીઓઝોલા, એમ. ગુટીરેઝ, યુ હૌપ્ટ, એ. સેન્ટેનો. બોલ. સોક. ઇસ્પ. સેરામ. વિદ્રીઓ 35, નં.2, 1996. પાના.103-107
- ↑ "ઇન્જેક્શન મોલ્ડિંગ ઓફ કપ્સ વિથ હેન્ડલ્સ." યુ. હૌપ્ટ. ઇન્ટરનેશનલ સિરામિક્સ. નં.2, 1998, પાના. 48-51.
- ↑ "ઇન્જેક્શન મોલ્ડિંગ ટેકનોલોજી ઇન ટેબલવેર પ્રોડક્શન." સિરામિકસ વર્લ્ડ રિવ્યૂ. 13, નં.54, 2003. પાના 94, 96-97.
- ↑ એન ઇન્ટ્રોડક્શન ટુ ધ ટેકનોલોજી ઓફ પોટરી. પૌલ રાડો. પેર્ગામોન પ્રેસ. 1969
- ↑ ‘સેનિટરીવેર ટેકનોલજી’. ડોમેનિકો ફોર્ચ્યુના. ગ્રુપો એડિટોરીએલ ફેન્ઝા એડિટ્રીસ એસ. પી.એ. 2000.
- ↑ "DGM-E.pdf" (PDF). મેળવેલ 2010-09-04.[હંમેશ માટે મૃત કડી]
- ↑ "Ceramicindustry.com". Ceramicindustry.com. 2000-11-21. મૂળ માંથી 2011-07-08 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-09-04.
- ↑ ડિક્શનરી ઓફ સિરામિક્સ . આર્થર ડોડ એન્ડ ડેવિડ મુર્ફિન. ત્રીજી આવૃત્તિ. ધ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મિનરલ્સ. 1994.
- ↑ "ક્લે સિવર પાઇપ મેન્યુફેક્ચર. ભાગ-૨ ધ ઇફેક્ટ ઓફ વેરિયેબલ એલ્યુમિના, સિલકા એન્ડ આયર્ન ઓક્સાઇડ ઇન ક્લેસ ઓન સમ પ્રોપર્ટીઝ ઓફ સોલ્ટ ગ્લેઝિસ." એચ. જી. સ્કુરેક્ટ. ધ જર્નલ ઓફ ધ અમેરિકન સિરામિક સોસાયટી. ભાગ 6. અંક 6, પાનું. 717 – 729.
- ↑ "ડિક્શનરી ઓફ સિરામિક્સ." આર્થર ડોડ એન્ડ ડેવિડ મુર્ફિન. ત્રીજી આવૃત્તિ. ધ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મિનરલ્સ. 1994.
- ↑ "એસ ગ્લેઝ રિસર્ચ." સી. મેકકાલ્ફે. સિરામિક રીવ્યૂ નં.202. 2003. પાના 48-50.
- ↑ “ગ્લેઝ ફ્રોમ વૂડ એશિશ એન્ડ ધેર કલર કેરેક્ટરિસ્ટિક્સ.” વાય-એસ. હાન, બી-એચ. લી. કોરીયન સિરામિક સોસાયટી 41. નં.2. 2004.
- ↑ "History of Pottery". Brothers-handmade.com. મૂળ માંથી 2013-06-01 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-09-04.
- ↑ Malaxi Teams. "Labu Sayong, Perak". Malaxi.com. મેળવેલ 2010-09-04.
- ↑ "No. 359: The Dolni Vestonice Ceramics". Uh.edu. 1989-11-24. મેળવેલ 2010-09-04.
- ↑ "ચાઇનીઝ પોટરી મે બી અર્લીએસ્ટ ડિસ્કવર્ડ." અસોસિએટેડ પ્રેસ 2009-06-01
- ↑ Diamond, Jared (June 1998). "Japanese Roots". Discover. Discover Media LLC. મેળવેલ 2010-07-10.
- ↑ Kainer, Simon (September 2003). "The Oldest Pottery in the World" (PDF). Current World Archaeology. Robert Selkirk. પૃષ્ઠ 44–49. મૂળ (PDF) માંથી 2006-04-23 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-03-23. (લિન્ક કરન્ટલી નોટ ફંકશનલ. 2010-04-09.)
- ↑ "યુનિ-એલજે.એસઆઇ" (PDF). મૂળ (PDF) માંથી 2007-06-14 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2011-02-09.
- ↑ બાર્નેટ એન્ડ હૂપર્સ 1995:23
- ↑ બાર્નેટ એન્ડ હૂપર્સ 1995:211
- ↑ પ્રોસિડિંગ્સ, અમેરિકન ફિલોસોફિકલ સોસાયટી (વોલ. 85, 1942). ISBN 1-4223-7221-9
- ↑ આર્કિયોલોજી ઓફ ધ યુનાઇટેડ આરબ એમિરેટ્સ: પ્રોસિડિંગ્સ ઓફ ધ ફર્સ્ટ ઇન્ટરનેશનલ કોન્ફરન્સ ઓન ધ આર્કિયોલોજી ઓફ ધ યુએઇ (U.A.E.) બાય ડેનીયલ ટી. પોટ્સ, હસન અલ નબૂદાહ, પીટર હેલયર. કન્ટ્રીબ્યુટર ડેનીયલ ટી. પોટ્સ, હસન અલ નબૂદાહ, પીટર હેલયર. પબ્લિશડ 2003. ટ્રાઇડેન્ટ પ્રેસ લિમિટેડ.ISBN 1-900724-88-X
- ↑ ઓહ્ન 2000; બેલ 2001; ક્રોફોર્ડ એન્ડ લી 2003
- ↑ ૩૧.૦ ૩૧.૧ "હેલ્થ રિસ્ક ઇન વિક્ટોરીયન પોટરી". મૂળ માંથી 2007-08-28 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2011-02-09.
- ↑ ઇનડોર એર ક્વોલિટી ઇવેલ્યૂએશન ફોર ધ બટલર બિલ્ડિંગ સિરામિક્સા લેબોરેટરી, લાની કોલેજ, ઓકલેન્ડ, કેલિફોર્નિયા , અર્થ મેટ્રિક્સ ઇનકોર્પોરેટેડ, અલમેડા કાઉન્ટી સ્કૂલ્સ ઇન્શ્યોરન્સ એસોસિયેશન, ડિસેમ્બર, 1989
- ↑ પેટર્ન્સ ઓફ લેબર- વર્ક એન્ડ સોસિયલ ચેન્જ ઇન ધ પોટરી ઇન્ડસ્ટ્રી. રિચાર્ડ વ્હિપ. રૂટલીજ 1990
- ↑ "Stokecityfc.com". Stokecityfc.com. 2010-05-13. મેળવેલ 2010-09-04.
- એએસટીએમ (ASTM) સ્ટાન્ડર્ડ સી 242-01 સ્ટાન્ડર્ડ ટર્મિનોલોજી ઓફ સિરામિક વ્હાઇટવેર એન્ડ રિલેટેડ પ્રોડક્ટ્સ
- એશમોર, વેન્ડી એન્ડ શેરર, રોબર્ડ જે., (2000). ડિસ્કવરિંગ અવર પાસ્ટઃ એ બ્રીફ ઇન્ટ્રોડક્શન ટુ આર્કિયોલોજી થર્ડ એડિશન . માઉન્ટેન વ્યૂ, કેલિફોર્નિયાઃ મેફીલ્ડ પબ્લિશિંગ કંપની ISBN 978-0-07-297882-7
- બાર્નેટ, વિલિયમ એન્ડ હૂપ્સ, જોહન (ઇડીએસ.) (1995). ધ ઇમર્જન્સ ઓફ પોટરી . વોશિંગ્ટનઃ સ્મિથસોનીયન ઇન્સ્ટિટ્યૂશન પ્રેસ. ISBN 1-56098-517-8
- ચિલ્ડે, વી. જી., (1951). મેન મેક્સ હિમસેલ્ફ . લંડનઃ વોટ્સ એન્ડ કંપની
- રાઇસ, પ્રુડેન્સ એમ. (1987). પોટરી એનાલિસિસ- એ સોર્સબૂક . શિકાગોઃ યુનિવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ ISBN 0-226-71118-8.
- Historynet.com સંગ્રહિત ૨૦૦૬-૦૫-૨૬ ના રોજ વેબેક મશિન
- શેગ, સી. હીન, આઇ., એનટાફ્લોસ, ટીએચ., 2008. સ્ટોટ ઓફ આર્ટ મલ્ટિ-એનાલિટિકલ જીયોસાયન્ટિફિક એપ્રોટ ચુ આઇડેન્ટિફાય સાયપ્રિયોટ બિચમોર વ્હીલમેડ વેર રિપ્રોડક્શન ઇન ધ ઇસ્ટર્ન નાઇલ ડેલ્ટા (ઇજિપ્ત) જર્નલ ઓફ આર્કિયોલોજીકલ સાયન્સ 35, 1134-1147.
બાહ્ય લિંક્સ
[ફેરફાર કરો]
- માટીના વાસણો કેવી રીતે બનાવાય છે
- નિયોલિથક માટીકામ ઉત્પાદન
- નજીકના ભૂતકાળના માટીકામ ઉત્પાદન
- ઓનલાઇન માટીકામને લગતા પદાર્થો અને ફોટોગ્રાફ સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૬-૧૦ ના રોજ વેબેક મશિન
- કસ્ટમ્સ એન્ડ વર્કિંગ પ્રેક્ટિસિસ ઓફ એ વિક્યોરીયન પોટરી[હંમેશ માટે મૃત કડી]
- કેનેડામાં પ્રાચીન માટીકામ
- માટીકામ કેવી રીતે થાય છે તેનો વિડીયો