Ablawt

Ablawt (tež apofonija) mjenuje so změnu wokalow mjez rozdźělnymi morfami, kotrež samsny morphem reprezentuja. Zapřijeće bu w lěće 1819 wot Jacoba Grimma do rěčewědy za poznamjenjenje prawidłowneje změny w zdónkowym wokalu při fleksiji germanskich sylnych werbow (tu a tam hižo zašo podobnje wužity, ale hišće nic jako jasnje wobrysowane fachowe zapřijeće). Tutón ablawt najskerje dźe hižo na protoindoeuropsku prarěč a pokazuje hišće swoje wuskutki w najwjace indoeuropskich rěčach.

Rozeznawa so mjez kwalitatiwnym ablawtom (změna wokala) a kwantitatiwnym ablawtom (změna wokaloweje dołhosće). Pomjenowanja ablawtowych schodźenkow jednotnje njejsu. Zwjetša so pola indoeuropskeho ablawta tři schodźenki rozeznawaja:

Połny schodźenk (zakładny schodźenk, normalny schodźenk)
Podlěšenski schodźenk
Zhubjenjenski schodźenk (redukciski schodźenk, nulowy schodźenk)

Ablawty pola němskich werbow

W germanšćinje słuži pola tak mjenowanych słabych werbow dentalny sufiks (na př. -t- w němčinje, -ed w jendźelšćinje) za markěrowanje preterituma a participa II. Pola sylnych werbow wšak chětro prawidłowny ablawt wustupuje, to rěka, tam so hłowne wokale při konjugaciji měnjeja.

Přikład z němčiny:

Słaby werb je na př. loben, zdónkowy wokal njeměnja so při tworjenju preterituma: loben, lobte, gelobt.

Sylny werb je na př. trinken, wokal měnja so při tworjenju preterituma: trinken, trank, getrunken.

Su w germanšćinje sydom ablawtowych rjadow, znutřka kotrychž wokal so po krutym prawidle ablawtuje (prěnjotna přičina za to su mj. dr. sćěhowace konsonanty). W němčinje su do dźensnišeho wšě sydom ablawtowych grupow wobchowane, při čimž někotre werby su tež swoju ablawtowu grupu w běhu rěčnych stawiznow změnili, abo počachu słabe być, na př. so werb backen w sewjernej němčinje hłownje słabje skłonjuje (backen - backte - gebackt), mjeztym zo so w hornjej němčinje hišće husto sylny preteritum a particip II (backen - buk - gebacken) jewjetej.

Přikłady za werby jednotliwych ablawtowych rjadow:

1. ablawtowy rjad němčiny: ei - i - i

beißen - biss - gebissen
schreiben - schrieb - geschrieben
schneiden - schnitt - geschnitten

2. ablawtowy rjad němčiny: i - o - o

biegen - bog - gebogen
bieten - bot - geboten
fliegen - flog - geflogen
frieren - fror - gefroren
wiegen - wog - gewogen

3. ablawtowy rjad němčiny: e/i - a - o/u

singen - sang - gesungen
sterben - starb - gestorben

4. ablawtowy rjad němčiny: e/o - a - o

kommen - kam - gekommen
nehmen - nahm - genommen

5. ablawtowy rjad němčiny: e/i - a - e

lesen - las - gelesen
liegen - lag - gelegen
sitzen - saß - gesessen

6. ablawtowy rjad němčiny: a - u - a

tragen - trug - getragen
graben - grub - gegraben

7. ablawtowy rjad němčiny: ei/au/ō/a/ū - i - ei/au/ō/a/ū

heißen - hieß - geheißen
hauen - hieb - gehauen
stoßen - stieß - gestoßen
fangen - fing - gefangen
fallen - fiel - gefallen
schlafen - schlief - geschlafen
rufen - rief - gerufen

Při wuknjenju srjedźowysokoněmčiny a starowysokoněmčiny ma zaběranje z ablawtowymi rjadami wosebje wulki woznam.

Tute přesunjenje wokalow dźe na indoeuropski přechad wróćo a hodźi so tohodla, zdźěla pola samsnych werbow, we wjacorych rěčach wobkedźbować, na př.

němčina:

sprechen - sprach - gesprochen
geben - gab - gegeben

nižozemšćina:

spreken - sprak - gesproken
geven - gaf - gegeven

jendźelšćina:

speak - spoke - spoken
give - gave - given

islandšćina:

stela - stal - stolið
gefa - gaf - gefið

Hodźi so jenakorazny, zwjetša nic dokładnje jenaki system ablawtowych rjadow wobkedźbować, dokelž su so wšelake zwukowe přesunjenja stali. Pismowy wobraz husto starše formy dołho wobchowuje, kotrež su so w rěčanej rěči hižo změnili.

Po horjeka naspomnjenej definiciji je ablawt tež w zapado- a serwjerogermanšćinje rozšěrjeny přezwuk (na př. němsce Maus - Mäuse, Mäuslein; fahren - fährt), kotryž bu přez -i/j- w sćěhowacej złóžce zawinowany. Tutón je wo wjele młódši zjaw hač indoeuropski ablawt, čehoždla ani njeje systematiski abo historiski zwisk ze změnu w ablawtowych rjadach a přezwuk so zwjetša k ablawtowym fenomenam njeliči.

Znajomosć historiskich wuwićow ablawta móže husto pomhać, zo bychu so po zdaću připadne njeprawidłownosće wuwswětlili. Na přikład ma němski werb "sein" łaćonsce formje est (ist) a sunt (sind). Je trjeba wobkedźbować, zo tutej formje stej přiwuznymaj němskimaj formomaj jara pdobnej. Rozdźěl mjez singularom a pluralom we woběmaj rěčomaj da so jednorje wujasnić: praindoeuropski korjeń wobeju werbow je *h₁es-. W indoeuropskej prarěči bu zdónkowy wokal w pluralu wuwostajeny (t. mj. nulowy schodźenk ablawta), štož k formomaj *h₁és-ti za je a *h₁s-énti für su wjedźeše (-u- w łać. sunt je pozdźiše přetworjenje).

Ablawty w sanskriće

Stari gramatikarjo sanskrita wuchadźachu wot zhubjenskeho schodźenka jako zakładny schodźenk a mjenowachu połny schodźenk Guṇa (wulki stopjeń) a podlěšenski schodźenk Vṛddhi (róst). Słowniki sanskrita, kotrež su zwjetša po korjenjach natwarjene, wobsahuje zwjetša zhubjenski schodźenk jako hesło. Nimo wokalow a/ā, i/ī, u/ū a diftongow o/au a e/ai so tež połwokale y a v jewja, nimo toho sanskrit sonantnej likwidaj ṛ a ḷ wužiwa, a tež nazalaj m a n móžetej wokalisku funkciju měć.

Sanskrit znaje 15 ablawtowych rjadow:

	redukciski schodźenk	Guṇa	Vṛddhi
I	- upab-daḥ ("teptańca")	a padyate ("dźe")	ā pādaḥ ("stopa")
II	i/y jitaḥ ("poraženy")	e/ay jetā ("dobyćer")	ai/āy ajaiṣam ("porazach")
III	u/v śrutaḥ ("słyšeny")	o/av śrotā ("posłuchar")	au/āv aśrauṣīt ("(wón) słyšeše")
IV	ṛ/r bhṛtaḥ ("njeseny")	ar bharati ("njese")	ār bhāraḥ ("ćeža")
V	ḷ/l kḷptaḥ ("přihódny sčinjeny")	al kalpate ("je přihódny, je w porjadku")	āl ?
VI	a/m gacchati ("dźe") jagmiva ("smój šłoj")	am agamat ("dźěše")	ām ?
VII	a/n rājñā ("z kralom" instr.)	an rājan ("kralo!" wok.)	ān rājānam ("krala" akuz.)
VIII	i/- sthitaḥ ("stał")	ā tiṣṭhāmi ("steju")	-
IX	ī gītaḥ ("spěwany")	ā(i)/āy gāyati ("spěwa")	-
X	ū	ā(u)/āv	-
XI	ī/(i)y	ayi/ay	-
XII	ū/(u)v bhūtaḥ ("bywał")	avi/av bhavitum ("bywać")	-
XIII	īr/ūr/ir/ur tīrṇaḥ ("přewjezeny")	ari/ar tarati ("přewjeze")	-
XIV	ā(m) dāmyati ("skludźi")	ami/am damaḥ ("skludźer", swójske mjeno)	-
XV	ā jāyate ("narodźi so")	ani/an janitum ("płodźić")	-

Ablawt w Litawšćinje

W Litawšćinje so tři ablawtowe rjady rozeznawaja, při čimž nic přeco wšě wotstopnjowanja při słowach wustupuja.

Rjad	Normalny schodźenk	Podlěšenski schodźenk	Wotsćinjenje	Podlěšenski schodźenk a wotsćinjenje		Zhubjenjenski schodźenk	Komentary
I.	e	ė	a	o	uo	i (į)
	žélti "počinać rosć"	žėlė	žalias "zeleny"	žolė "trawa"	-	-	Zhubjenjenski schodźenk tu njewustupuje, dokelž likwida abo nazale faluja.
		ėda "jědź"			uodas "kuntwora"	-
	Přez nazalowanja su rjady ę, ą, į nastali, při čimž tute wokale dźensa su dołhe a wjace nazalne njejsu.
	gręžti		grąžìnti			grįžti
	Pódla r a l bu i zasunjeny, t.r. ir, ri, yr, ry, il, li atd.
	berti "kidać, kidnyć"	bėrė	barstyti "sypać"			bìrti, byra (bįra) "so sypać (pasiw)"

Rjad	Normalny schodźenk	Podlěšenski schondźenk	Wotsćinjenje	Zhubjenjenski schodźenk			Komentary
II.	ei (ej)	ėj	ai (aj)	i	y	ie
II.	sneigėti "so sylnje sněhować"		snaigė "sněženka"	snìgti "so sněhować"	snyguriuoti "so małko sněhować"	sniegas "sněh"

Rjad	Normalny schodźenk abo wotsćinjenje	Zhubjenjenski schodźenk		Podlěšenski schodźenk
III.	au	u	ū	uo	ov
	laukti "čakać"	lùktelėti "tróšku čakać"	palūkėti "čakać chwilu" lūkuriuoti "wočakać, dočakać"
	kráuti "nakłasć; staplować"		krūvà "hromada"		króvė

Wězo wustupuja nimo toho tak mjenowane ablawtowe wobsunjenja, při čimž tute w tym wobsteja, zo i-schodźenk bjez sćěhowaceho likwidy abo nazala wustupuje.

teškia, tėškė (tėkšti "šprycować; bić, klepać; mjetać"), taškyti "šprycować", tìško (tìkšti "šprycować"), tyška "šprycuje, šprycuja"

Hlej tež

Přezwuk

Literatura

Harald Wiese: Eine Zeitreise zu den Ursprüngen unserer Sprache. Wie die Indogermanistik unsere Wörter erklärt. Logos-Verlag, Berlin 2007, ISBN 978-3-8325-1601-7. (němsce)
Alfred Senn: Handbuch der litauischen Sprache. Band 1: Grammatik. Winter, Heidelberg 1966, S. 77–79 (Indogermanische Bibliothek. Reihe 1: Lehr- und Handbücher). (němsce)

Eksterne wotkazy

Online Verbformgenerator Skłonjowanje němskich sylnych werbow z woznamjenjenjom ablawta