Մարդու մազերի գույն
Մարդու մազերի գույնը պայմանավորված է մազերի ֆոլիկուլներում էումելանին և ֆեոմելանին պիգմենտների առկայությամբ։ Ընդհանուր առմամբ, եթե ավելի շատ մելանին կա, մազերի գույնն ավելի մուգ է, եթե ավելի քիչ մելանին կա մազերը ավելի բաց են։ Մազերի տոնայնությունը կախված է սև կամ շագանակագույն էումելանինի և դեղին կամ կարմիր ֆեոմելանինի հարաբերակցությունից։ Մելանինի մակարդակները կարող են տարբեր լինել ժամանակի ընթացքում՝ պատճառ դառնալով մարդու մազերի գույնի փոփոխության, և հնարավոր է, որ նույն անձի մազածածկույթը ունենա մեկից ավելի գույն։ Մազերի որոշ գույներ կապված են ըստ որոշ էթնիկ խմբերի պատկանելիությամբ, նաև իրենց աշխարհագրական տարածաշրջանում որոշակի մազերի գույնի ավելի բարձր հաճախականության հետ, օրինակ` ուղիղ մուգ մազեր արևելյան ասիացիների, հարավարևելյան ասիացիների, պոլինեզիացիների և բնիկ ամերիկացիների շրջանում, մուգ, բաց, գանգուր, ուղիղ և ալիքաձև մեծամասամբ եվրոպացիների, արևմտյան ասիացիների և հյուսիսաֆրիկացիների շրջանում։ Մինչդեռ սահարայի աֆրիկացիների մոխրագույն, սպիտակ կամ «արծաթագույն» մազերը հաճախ կապված են տարիքի և իմաստության հետ։
Մազերի գույնի գենետիկա և կենսաքիմիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մազերի գույնի պայմանավորվածությունը գենետիկայով ամբողջապես հաստատված չէ, ենթադրվում է որ այն պայմանավորված է ԴՆԹ-ում առկա գենետիկական կոդով[1][2]։
Երկու տեսակի պիգմենտներ պայմանաորում են մազերի գույնը՝ սև-շագանակագույն էումելանինը և կարմրավուն/կարմրադեղնավուն ֆեոմելանինը, որը սինթեզվում է մելանոցիտներով[3]։ Մելանոցիտների ներսում թիրոզինը վերածվում է Լ-ԴՕՊԱ-ի, այնուհետև Լ-դոպաքինոնի (L-dopaquinone), որն իր հերթին վերածվում է ֆեոմելանինի կամ էումելանինի[4][5]։
Մազերի գույնի տարբեր ֆենոտիպերը հիմնականում առաջանում են այս երկու պիգմենտների տարբեր հարաբերակցության արդյունքում մարդկային պոպուլյացիայի մեջ, եվրոպացիները ցույց են տալիս պիգմենտացիայի ամենամեծ տիրույթը[6]:Բացի այդ, գենետիկական և շրջակա միջավայրի այլ գործոններ կարող են ազդել մարդկանց մազերի գույնի վրա, oրինակ` մելանոկորտին 1 ընկալիչի (MC1R) գենի մուտացիաները կարող են հանգեցնել կարմիր կամ կարմրավուն մազերի[3], իսկ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման ազդեցությունը կարող է վնասել մազերը և փոխել դրանց պիգմենտացիան[7]։ Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը (ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը) առաջացնում է մի քանի միացությունների ավելի մեծ սինթեզ, այդ թվում՝ պրո-օպիոմելանոկորտին (POMC), α-MSH և ACTH, ինչի արդյունքում ավելանում է էումելանինի արտադրությունը[5]։ Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը գալիս է արևից, և, հետևաբար, հասարակածին ավելի մոտ գտնվող վայրերի պոպուլյացիաները հակված են ավելի մուգ մազեր ունենալ[5], պայմանավորված էումելանինի բարձր քանակով, քանի որ էումելանինը հիմնականում ավելի ֆոտոպաշտպան է, քան ֆեոմելանինը[4]։
Ֆեոմելանինը մազերը ներկում է նարնջագույն և կարմիր գույներով։ Էումելանինը, որն ունի երկու ենթատեսակ սև և շագանակագույն[4], որոշում է մազերի գույնի խավարը. ավելի շատ սև էումելանինը հանգեցնում է ավելի սև մազերի, իսկ ավելի շատ շագանակագույն էումելանինը` ավելի շագանակագույն մազերի[5]։ Մարդու բոլոր մազերը պարունակում են երկու պիգմենտների որոշակի քանակություն[8]։ Սև և շագանակագույն մազերի մեջ մելանինի պարունակության ավելի քան 95%-ը էումելանինն է[8]։ Ֆեոմելանինը սովորաբար հայտնաբերվում է շիկահեր և կարմիր մազերի մեջ բարձր կոնցենտրացիաներում[4], ինչը կազմում է մելանինի ընդհանուր պարունակության մոտ մեկ երրորդը։ Եթե չկա սև էումելանին, ապա ստացվում է ելակի երանգ ունեցող շիկահեր[5]։ Շիկահեր մազերը առաջանում են շագանակագույն էումելանինի փոքր քանակությամբ՝ առանց սև էումելանինի[5]։
Բնական մազերի գույները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մազերի բնական գույնը կարող է լինել սև, շագանակագույն, կարմիր և շիկահեր[9]։
Գունավոր երանգի մազերի սանդղակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ֆիշեր–Սալեր սանդղակը, որն անվանվել է Էուգեն Ֆիշերի և Կառլ Սալերի անունով, օգտագործվում է մարդաբանության և բժշկության մեջ՝ մազերի գույնի երանգները որոշելու համար։ Սանդղակը օգտագործում է հետևյալ անվանումները՝ A (շատ բաց շիկահեր), B-ից E (բաց շիկահեր), F-ից L (շիկահեր), M-ից O (մուգ շիկահեր), P-ից T (բաց շագանակագույնից շագանակագույն), U-ից մինչև Y: (մուգ շագանակագույնից սև) և հռոմեական թվեր I-ից IV (կարմիր) և V-ից VI (կարմիր շիկահեր)[10]։
Մազերի տարբեր գույնի երանգներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]-
Սև մազեր
-
Բնական սև մազեր -
Մուգ շագանակագույն մազեր -
Միջին շագանակագույն մազեր -
Բնական շագանակագույն մազեր -
Բաց շագանակագույն մազեր -
Շագանակագույն մազեր -
Բաց շագանակագույն մազեր -
Շագանակագույն մազեր -
Կարմիր մազեր -
Նարնջագույն կարմիր մազեր -
Բաց շիկահեր մազեր -
Ոսկե շեկ մազեր -
Միջին շիկահեր մազեր -
Մոխրագույն մազեր -
Սպիտակ մազեր -
Ալբինիզմի հետևանքով առաջացած սպիտակ մազեր
.jpg)
Սեւ մազեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սև մազերը մազերի ամենամուգ գույնն են։ Այն ունի մեծ քանակությամբ էումելանին և ավելի խիտ է, քան մազերի այլ գույները և տարածված է ամբողջ աշխարհում[11]։
Դարչնագույն մազեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շագանակագույն մազերը երկրորդ ամենատարածվածն են մարդու մազերի գույնից՝ սևից հետո։ Շագանակագույն մազերը բնութագրվում են էումելանինի բարձր մակարդակով և ֆեոմելանինի ավելի ցածր մակարդակով։ Էումելանինի երկու տեսակներից (սև և շագանակագույն) շագանակագույն մազերով մարդիկ ունեն շագանակագույն էումելանին, նրանք սովորաբար ունենում են նաև միջին հաստության մազեր։ Շագանակագույն մազերով աղջիկները կամ եվրոպական, արևմտյան ասիական կամ հյուսիսաֆրիկյան ծագում ունեցող հաճախ լինում են թխահեր։
Շագանակագույն մազեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շագանակագույն մազերի երանգները տատանվում են բացից մինչև մուգ կարմիր-շագանակագույն սպեկտրի երկայնքով։ Շագանակագույն մազեր առաջացնող քիմիական նյութերն են էումելանինը (շագանակագույն) և ֆեոմելանինը (կարմիր), կարմիր երանգ պայմանավորող ֆեոմելանինի քանակի ավելի մեծ քանակությամբ, համեմատած միջին շագանակագույն մազերի[3]։
Կարմիր մազեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կարմիր մազերն ունեն ֆեոմելանինի ամենաբարձր քանակությունը՝ մոտ 67%, և սովորաբար էումելանինի ցածր մակարդակ:Այն առավել ցայտուն հանդիպում է Բրիտանական կղզիներում և Ուդմուրտիայում։ Շոտլանդիան ունի կարմրահերների ամենաբարձր համամասնությունը. Բնակչության 13%կարմիր մազեր ունի, իսկ մոտավորապես 40% կրում է ռեցեսիվ կարմրահեր գենը։ Կարմիր մազերը կարող են հայտնվել նաև Հարավային Եվրոպայում, Արևմտյան Ասիայում, Հյուսիսային Աֆրիկայում և Կենտրոնական Ասիայում[12][13][14]։
Շիկահեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Շիկահեր մազերը տատանվում են գունատ սպիտակից մինչև մուգ ոսկեգույն շիկահեր։ Շիկահեր մազերը կարող են ունենալ ֆեոմելանինի և էումելանինի գրեթե ցանկացած հարաբերակցություն, բայց երկուսն էլ ունեն միայն փոքր քանակությամբ[15]։ Շիկահեր մազերը առավել հաճախ հանդիպում են հյուսիսային և հյուսիսարևելյան եվրոպացիների և նրանց սերունդների մոտ, բայց դրանք տարածված են Եվրոպայի մեծ մասում, ինչպես նաև արևմտյան ասիացիների և հյուսիսաֆրիկյանների շրջանում, բայց ավելի ցածր հաճախականությամբ։ 2012 թվականին կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ բնական շիկահեր մազերը առաջանում են թիրոզինազի հետ կապված սպիտակուց 1-ի (TYRP1) ռեցեսիվ մուտացիայի պատճառով։ Սողոմոնի կղզիներում բնակչության 26%-ը կրում է գենը. սակայն Օվկիանիայից դուրս այն բացակայում է։
Մոխրագույն և սպիտակ մազեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մոխրագույն կամ սպիտակ մազերն առաջանում են ոչ թե մոխրագույն կամ սպիտակ պիգմենտների առկայության պատճառով, այլ պիգմենտացիայի և մելանինի պակասի պատճառով[16]։ Մոխրագույն մազերը սովորաբար ի հայտ են գալիս երբ մարդիկ ծերանում են[17]։
Որոշ դեպքերում մոխրագույն մազերի պատճառը կարող է լինել վահանաձև գեղձի անբավարարությունը, Վաարդենբուրգի համախտանիշը կամ վիտամին B12-ի պակասը[18]։ Մարդու կյանքի ցիկլի ինչ-որ պահի բջիջները, որոնք գտնվում են մազի ֆոլիկուլների հիմքում, դանդաղում են և ի վերջո դադարում են պիգմենտ արտադրել[19][20]։
Մանկությունից սկսած մշտապես սպիտակ մազերը կարող են պայմանվորված լինել գենետիկորեն ժառանգմամբ, սակայն ի տարբերություն ալբինիզմի, բացասական բժշկական հետևանքներ չկան[16][21]։
Մարի Անտուանետի համախտանիշը երևույթ է, որի ժամանակ հանկարծակի մազերի սպիտակեցումը պայմանավորված է սթրեսով։ Պարզվել է, որ որոշ մազեր կարող են կրկին գունավորվել, երբ սթրեսը թուլանա[22][23]։
Ծերացում կամ ախրոմոտրիխիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մազերի որոշ գույներով ծնված երեխաների մոտ կարող է նկատվել, որ մազերի գույնը աստիճանաբար մթնում է, երբ աճում են։ Շատ շիկահեր, բաց շագանակագույն կամ կարմիր մազերով նորածինների մոտ ավելի նակտելի է փոփոխությունը։ Դա պայմանավորված է վաղ մանկության և սեռական հասունության ընթացքում գեների միացման և անջատման պատճառով[24]։
Մազերի գույնի փոփոխությունները սովորաբար տեղի են ունենում, երբ մարդիկ ծերանում են, ի վերջո մազերը դառնում են մոխրագույն, այնուհետև սպիտակում։ Սա կոչվում է ախրոմոտրիխիա։ Երբեմն մարդիկ ծնվում են ալեհեր մազերով, քանի որ նրանք ժառանգում են այդ հատկանիշը պայմանավորող գենի ալելը[25]։
Սպիտակեցման հաջորդականությունը սովորաբար հետևյալն է՝ քթի մազեր, գլխի մազեր, մորուք, մարմնի մազեր, հոնքեր[26]::
Ոչ ճաղատ անհատների մոտ մազերը կարող են ավելի արագ աճել, երբ դրանք մոխրագույն են դառնում[27]։ Ի տարբերություն մաշկի, որտեղ պիգմենտների արտադրությունը շարունակական է, մելանոգենեզը մազի մեջ սերտորեն կապված է մազերի ցիկլի փուլերի հետ։ Մազերը ակտիվորեն պիգմենտավորված են անագեն փուլում և «անջատվում» են կատագեն փուլում, իսկ տելոգենի ժամանակ բացակայում են[28]։ Այսպիսով, մեկ մազը չի կարող սպիտակ լինել արմատի կողմից, իսկ տերմինալի հատվածում՝ գունավոր։
Մի քանի գեներ, պատասխանատու են գորշացման գործընթացի համար։ Bcl2-ը և Bcl-w-ն[29] առաջին երկուսն էին, որոնք հայտնաբերվեցին, այնուհետև 2016-ին հայտարարվեց IRF4 (ինտերֆերոն կարգավորող գործոն 4) գենը Լատինական Ամերիկայի հինգ երկրներում ապրող 6000 մարդկանց ուսումնասիրելուց հետո։ Այնուամենայնիվ, պարզվել է, որ շրջակա միջավայրի գործոնները պայմանվորում են մազերի ճերմակելու դեպքերի մոտ 70%-ը[30]։
Մազերի գույնի փոփոխությունը տեղի է ունենում, երբ մելանինը դադարում է արտադրվել մազերի արմատում, և նոր մազեր են աճում առանց պիգմենտի։ Մազերի ֆոլիկուլների հիմքում գտնվող ցողունային բջիջները վերափոխվում են մելանոցիտների(բջիջներ, որոնք արտադրում և պահպանում են պիգմենտները մազերի և մաշկի մեջ)[31]։
Մազերի սպիտակեցումը կարող է առաջանալ ջրածնի պերօքսիդի կուտակումից և կատալազ ֆերմենտի աննորմալ ցածր մակարդակից, որը քայքայում է ջրածնի պերօքսիդը և ազատում վիտիլիգո ունեցող հիվանդների մոտ օքսիդատիվ սթրեսից[32]։ Քանի որ վիտիլիգոն կարող է հանգեցնել թարթիչների սպիտակացմանը, ենթադրվում է, որ նույն գործընթացը կապված է գլխի և մարմնի այլ հատվածների մազերի հետ՝ ծերացման պատճառով[33]։
Սթրես
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սթրեսը, ինչպես քրոնիկ, այնպես էլ սուր, կարող է անհատների մոտ առաջացնել ախրոմոտրիխիա ավելի վաղ, քան այլ պատճառներ, օրինակ` ծերացումը[34]։ Նշվում են մեծամասամբ աղետներից փրկվածները, ինչպիսիք են Տիտանիկից փրկված Հարոլդ Բրայդը, ռազմագերի Ջոն Մաքքեյնը կամ բարձր մակարդակի քաղաքական գործիչներ, ինչպիսիք են Բիլ Քլինթոնը կամ Բարաք Օբաման։ Կան որոշ ապացույցներ, որ քրոնիկական սթրեսը հանգեցնում է վաղաժամ ախրոմոտրիխիայի[35], բայց ոչ մի հստակ կապ հաստատված չէ։ Հայտնի է, որ սթրեսի հորմոն` կորտիզոլը, ժամանակի ընթացքում կուտակվում է մարդու մազերի մեջ, բայց արդյոք դա որևէ ազդեցություն ունի մազերի գույնի վրա, դեռ պարզված չէ[36]։
Գերակտիվ իմունային պատասխանը կարող է ոչնչացնել մելանոցիտները և մելանոցիտների ցողունային բջիջները սև մազերով առնետների մոտ։ Երբ նրանց միտումնավոր խուճապի էին ենթարկում, նրանց մազերը որոշ ժամանակ անց սպիտակում էին։ Հաջորդ անգամ, երբ առնետների բաճկոնը մեծացավ, այս վնասված ֆոլիկուլներում մելանոցիտի ցողունային բջիջներ չկային, ուստի սպիտակ մազեր բողբոջեցին, և գույնի կորուստը մշտական էր[37]։
Բժշկական պայմաններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ալբինիզմը գենետիկ հիվանդություն է, որի ժամանակ ի ծնե մաշկի պիգմենտները բացակայում են։ Տարբերակվում են ալբինիզմի լրիվ և մասնակի դեպքեր։ Մարդու մազերի, աչքերի և մաշկի մեջ քիչ կամ ընդհանրապես պիգմենտ չի հայտնաբերվում։ Մազերը հաճախ սպիտակ կամ գունատ շիկահեր են։ Այնուամենայնիվ, մասնակի ալբինիզմի դեպքում մազերը կարող են լինել կարմիր, ավելի մուգ շիկահեր, բաց շագանակագույն կամ հազվադեպ՝ նույնիսկ մուգ շագանակագույն։
Վիտիլիգոն երկար ընթացք ունեցող հիվանդություն է, որի ժամանակ մաշկի որոշ հատվածներ գունազրկվում են։ Մաշկի ախտահարված հատվածները ստանում են սպիտակավուն երանգ և սովորաբար ունեն կտրուկ արտահայտված եզրեր։ Մաշկի մազածածկույթը նույնպես կարող է սպիտակավուն երանգ ստանալ[40]։
Հայտնի է նաև, որ թերսնման պատճառով մազերը դառնում են ավելի բարակ և փխրուն։ Մուգ մազերը կարող են կարմրավուն կամ շիկահեր դառնալ՝ մելանինի արտադրության նվազման պատճառով։ Վիճակը դարձելի է պատշաճ սնուցմամբ։
Վերների համախտանիշը և վնասակար անեմիան կարող են նաև վաղաժամ գորշության պատճառ դառնալ։
2005 թվականի անվերահսկելի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ 50-70 տարեկան մարդիկ, ովքեր ունեն մուգ հոնքեր, բայց մոխրագույն մազեր, զգալիորեն ավելի բարձր է II տիպի շաքարախտով հիվանդանալու, քան թե՛ մոխրագույն հոնքերով, թե՛ մազերով[41]։
Արհեստական գործոններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]A 1996 British Medical Journal study found that tobacco smoking may cause premature graying. Smokers were found to be four times more likely to begin graying prematurely, compared to nonsmokers.[42]
Մոխրագույն մազերը կարող են ժամանակավորապես մգանալ բորբոքային պրոցեսներից հետո, էլեկտրոնային ճառագայթներից առաջացած ալոպեկիայից և որոշ քիմիաթերապիայի ռեժիմներից հետո։ Մնում է շատ բան սովորել մարդու մազերի գորշացման ֆիզիոլոգիայի մասին[43]։
Չկան հատուկ դիետաներ, սննդային հավելումներ, վիտամիններ կամ սպիտակուցներ, որոնք ապացուցված են դանդաղեցնելու, դադարեցնելու կամ որևէ կերպ ազդելու գորշացման գործընթացի վրա, թեև շատերը վաճառվել են տարիների ընթացքում։ Այնուամենայնիվ, ֆրանսիացի գիտնականները, ովքեր բուժում էին լեյկոզով հիվանդներին քաղցկեղի բուժման համար օգտագործվող իմատինիբ դեղամիջոցով, անսպասելի կողմնակի ազդեցություն են նկատել. որոշ հիվանդների մազերի գույնը վերականգնվել է մինչև մոխրագույնը[32]։
Փոփոխություններ մահից հետո
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թաղված մարմինների մազերի գույնը կարող է փոխվել։ Մազերը պարունակում են սև-շագանակագույն-դեղին էումելանինի և կարմիր ֆեոմելանինի խառնուրդ։ Էումելանինը քիմիապես ավելի քիչ կայուն է, քան ֆեոմելանինը և օքսիդանալիս ավելի արագ է քայքայվում։ Էքստրեմալ պայմաններում մազերի գույնն ավելի արագ է փոխվում[44]։
Մազերի ներկում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մազերի գույնը կարող է փոխվել քիմիական նյութերի միջոցով։ Մազերի ներկումը դասակարգվում է որպես «մշտական» կամ «ժամանակավոր»։
Մազերի մշտական ներկման ժամանակ մազերի կառուցվածքը քիմիապես փոխվում է, մինչև այն վերջնականապես կտրվի։
Ժամանակավոր ներկման արդյունքում գույնը լվանալուց մաքրվում է որոշակի ժամանակահատվածում՝ սովորաբար չորսից վեց շաբաթ։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Pennisi, Elizabeth (2014 թ․ հունիսի 1). «The Genetics of Blond Hair» (անգլերեն). Science Magazine. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 10-ին.
- ↑ Branicki, Wojciech; Liu, Fan; van Duijn, Kate; Draus-Barini, Jolanta; Pośpiech, Ewelina; Walsh, Susan; Kupiec, Tomasz; Wojas-Pelc, Anna; Kayser, Manfred (2011 թ․ հունվարի 4). «Model-based prediction of human hair color using DNA variants». Human Genetics. 129 (4): 443–454. doi:10.1007/s00439-010-0939-8. PMC 3057002. PMID 21197618.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Kumar, Anagha Bangalore; Shamim, Huma; Nagaraju, Umashankar (2018). «Premature graying of hair: Review with updates». International Journal of Trichology. 10 (5): 198–203. doi:10.4103/ijt.ijt_47_18. PMC 6290285. PMID 30607038.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Farthmann, B.; Schmitz, S.; Krasagakis, K.; Orfanos, C. E. (1997). «Photoprotection by Total Melanin Content and Pigment Phenotype (Eumelanin, Pheomelanin) in Human Melanoma Cell Lines». Skin Cancer and UV Radiation. էջեր 181–185. doi:10.1007/978-3-642-60771-4_21. ISBN 978-3-642-64547-1.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Schlessinger, Daniel I.; Schlessinger, Joel (2020 թ․ հունվար). Biochemistry, Melanin. StatPearls Publishing. PMID 29083759. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 22-ին.
- ↑ Sturm, R. A. (2009 թ․ ապրիլի 15). «Molecular genetics of human pigmentation diversity». Human Molecular Genetics. 18 (R1): R9–R17. doi:10.1093/hmg/ddp003. PMID 19297406.
- ↑ Santos Nogueira, Ana Carolina; Joekes, Ines (2004 թ․ մայիս). «Hair color changes and protein damage caused by ultraviolet radiation». Journal of Photochemistry and Photobiology B: Biology. 74 (2–3): 109–117. doi:10.1016/j.jphotobiol.2004.03.001. PMID 15157906.
- ↑ 8,0 8,1 Robbins, Clarence R. (2012). Chemical and Physical Behavior of Human Hair. էջեր 315–17. ISBN 9783642256103. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 22-ին.
- ↑ «Is hair color determined by genetics?: MedlinePlus Genetics». medlineplus.gov (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 12-ին.
- ↑ «Change in Hair Pigmentation in Children from Birth to 5 Years in a European Population (Longitudinal Study)». Forensic Science Communications. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 19-ին.
- ↑ Ito, S.; Wakamatsu, K. (2011). «Diversity of human hair pigmentation as studied by chemical analysis of eumelanin and pheomelanin». Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology. 25 (12): 1369–1380. doi:10.1111/j.1468-3083.2011.04278.x. PMID 22077870. S2CID 5121042.
- ↑ «Scientists question whether rare reds are headed for extinction». Azcentral.com. 2005 թ․ մայիսի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 3-ին.
- ↑ «The Genetics of Red Hair: What Causes Natural Red Hair?». Brighthub.com. 2009 թ․ սեպտեմբերի 4. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 3-ին.
- ↑ «Michigan twins featured in book about rare red hair». MLive.com. 2009 թ․ նոյեմբերի 3. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 3-ին.
- ↑ Melanesian blond hair is caused by an amino acid change in TYRP1. Kenny EE, Timpson NJ, Sikora M, Yee MC, Moreno-Estrada A, Eng C, Huntsman S, Burchard EG, Stoneking M, Bustamante CD, Myles S (2012 թ․ մայիս). «Melanesian blond hair is caused by an amino acid change in TYRP1». Science. 336 (6081): 554. Bibcode:2012Sci...336..554K. doi:10.1126/science.1217849. PMC 3481182. PMID 22556244.
- ↑ 16,0 16,1 Burford, Michelle (2009 թ․ օգոստոսի 6). «Gray Hair Myths and Facts». AOL Health. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 6-ին.
- ↑ Copping, Jasper (2012 թ․ սեպտեմբերի 30). «Grey hair 'less prevalent than previously thought'». The Telegraph. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 22-ին.
- ↑ Juangbhanich C; Nitidanhaprabhas P; Sirimachan S; Areekul S; Tanphaichitr VS (1991 թ․ հունիս). «Vitamin B12 deficiency: report of a childhood case». J Med Assoc Thai. 74 (6): 348–54. PMID 1744541.
- ↑ Weir, Sarah B. (2012 թ․ հոկտեմբերի 2). «Why does hair turn grey?». Yahoo! Lifestyle UK. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
- ↑ James, William; Berger, Timothy; Elston, Dirk (2005). Andrews' Diseases of the Skin: Clinical Dermatology (10th ed.). Saunders. ISBN 978-0-7216-2921-6.
- ↑ «Premature Graying: Reasons, Options». WebMD.
- ↑ Alice Klein (2020 թ․ հունիսի 6). «Grey hairs sometimes regain their colour when we feel less stressed». New Scientist.
- ↑ Ayelet Rosenberg; և այլք: (2020 թ․ մայիսի 19). «Human Hair Graying is Naturally Reversible and Linked to Stress». bioRxiv. doi:10.1101/2020.05.18.101964. S2CID 218764733.
- ↑ «Understanding Genetics: Human Health and the Genome». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 25-ին.
- ↑ Pandhi, D; Khanna, D (2013). «Premature graying of hair». Indian Journal of Dermatology, Venereology and Leprology. 79 (5): 641–53. doi:10.4103/0378-6323.116733. PMID 23974581.
- ↑ 鼻毛にも白髪は生えるの？ (ճապոներեն). Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 3-ին.
- ↑ Ralph M Trüeb (Jan–Jun 2009). «Oxidative Stress in Ageing of Hair». Int J Trichology. 1 (1): 6–14. doi:10.4103/0974-7753.51923. PMC 2929555. PMID 20805969.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Slominski A, Paus R. Melanogenesis is coupled to murine anagen: Toward new concepts for the role of melanocytes and the regulation of melanogenesis in hair growth. J Invest Dermatol. 1993;101:90S–7S
- ↑ «Research yields clues to why hair turns gray». Associated Press. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 5-ին.
- ↑ Carina Storrs, Special to CNN (2016 թ․ մարտի 1). «First gray hair gene found, plucked out of research». CNN.
{{cite web}}:|author=has generic name (օգնություն) - ↑ Etienne, Gabriel; Cony-Makhoul, Pascale; Mahon, François-Xavier (2002 թ․ օգոստոսի 8). «Imatinib Mesylate and Gray Hair». New England Journal of Medicine. 347 (6): 446. doi:10.1056/NEJM200208083470614. PMID 12167692.
- ↑ 32,0 32,1 «Cancer drug restores hair colour». BBC News. 2002 թ․ օգոստոսի 8.
- ↑ Nsikan Akpan (2013 թ․ մայիսի 3). «Cure For Gray Hair Is Almost Here, Vitiligo Study Claims». Medical Daily. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 17-ին.
- ↑ Saling, Joseph. «The Effects of Stress on Your Hair». Web MD. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ Ballantyne, Coco. «Fact or Fiction?: Stress Causes Grey Hair». Scientific American. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ Robert Preidt (2013 թ․ ապրիլի 17). «Seriously Stressed? Hair Analysis Tells All, Study Finds». WebMD.
- ↑ Popular Science, January 1, 2020
- ↑ Sebetić, Klaudija; Sjerobabski Masnec, Ines; Cavka, Vlatka; Biljan, Darko; Krolo, Ivan (2008 թ․ հոկտեմբեր). «UV damage of the hair». Collegium Antropologicum. 32 Suppl 2: 163–165. ISSN 0350-6134. PMID 19138021.
- ↑ 23andMe. «Hair Lightening from the Sun - 23andMe». www.23andme.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 8-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) - ↑ Bazian (2013 թ․ մայիսի 7). «No evidence of cure to prevent hair going grey». Filey and Hunmanby Mercury.
- ↑ Department of Dermatology, Academic Teaching Hospital Dresden-Friedrichstadt (2005 թ․ դեկտեմբերի 14). «Eyebrow color in diabetics». Acta Dermatovenerol Alp Panonica Adriat. 14 (4): 157–60. PMID 16435045.
- ↑ Mosley JG, Gibbs AC (1996). «Premature grey hair and hair loss among smokers: a new opportunity for health education?». BMJ. 313 (7072): 1616. doi:10.1136/bmj.313.7072.1616. PMC 2359122. PMID 8991008.
- ↑ Cline DJ (1988 թ․ ապրիլ). «Changes in hair color». Dermatol Clin. 6 (2): 295–303. doi:10.1016/S0733-8635(18)30675-2. PMID 3288386.
- ↑ «Interactive Dig Hierakonpolis - Archaeological Hair». Archaeology.org. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 3-ին.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մարդու մազերի գույն» հոդվածին։ |
| ||||||
