Անգլերենի պատմություն
Անգլերենն արևմտագերմանական լեզու է, որը ծագել է անգլո-ֆրիզյան բարբառներից, որոնք բերվել են Բրիտանիա մ.թ.ա. 5-7-րդ դարերի կեսերին` անգլո-սաքսոնական ցեղերի կողմից։ Անգլո-սաքսոնները բնակություն հաստատեցին Բրիտանիայի կղզիներում 5-րդ դարի կեսերին և գերիշխեցին Մեծ Բրիտանիայի հարավային մասում։ Նրանց լեզուն, որն այժմ կոչվում է հին անգլերեն, ծագել է որպես անգլո-ֆրիզյան բարբառների մի խումբ, որոնցով խոսել են Անգլիայի, հարավային և արևելյան Շոտլանդիայի բնակիչները վաղ միջնադարում՝ դուրս մղելով կելտական լեզուները (հնարավոր է նաև բրիտանական լատիներենը), որոնք նախկինում գերիշխող էին։ Հին անգլերենն արտացոլում էր Բրիտանիայի տարբեր մասերում հաստատված անգլո-սաքսոնական թագավորությունների ծագումը։ Արևմտասաքսոնյան բարբառը, ի վերջո, գերիշխող է դառնում։ Հին անգլերենի ձևավորման վրա նշանակալի ազդեցություն ունեցան հյուսիսգերմանական լեզուները, որոնցով խոսում էին սկանդինավյան վիկինգները, որոնք 8-9-րդ դարերի ընթացքում նվաճեցին և գաղութացրին Բրիտանիայի մասերը, ինչը հանգեցրեց շատ բառապաշարային փոխառությունների և քերականության պարզեցմանը։
1066 թվականին Նորմանական նվաճումից հետո՝ Հին անգլերենը որոշ ժամանակ փոխարինվեց անգլո-նորմաներեն լեզվով որպես վերնախավի լեզու։ Սա համարվում էր Հին անգլերենի կամ անգլո-սաքսոնյան դարաշրջանի ավարտը, քանի որ այդ ժամանակահատվածում անգլիա-նորմանական լեզուները մեծապես ազդեցություն ունեցան անգլերենի վրա՝ ստեղծելով մի փուլ, որն այժմ կոչվում է միջին անգլերեն։ Նվաճող նորմանները խոսում էին ռոմաներեն, որը կոչվում էր հին նորմաներեն, իսկ Բրիտանիայում վերածվեց անգլո-նորմաներենի։ Նորմաներեն և ֆրանսերեն բազմաթիվ փախառություններ այս ժամանակահատվածում մուտք գործեցին բառապաշար, հատկապես եկեղեցական, դատական և կառավարման համակարգ։
Քանի որ նորմանները վիկինգների սերունդներից են, որոնք ներխուժել էին Ֆրանսիա, նորմանա-ֆրանսերենը մեծ ազդեցություն ունեցավ հին նորվեգերենից, և նորվեգերեն փոխառյալ շատ բառեր անգլերեն մտան անմիջապես ֆրանսերենից։ Միջին անգլերենով խոսում էին 15-րդ դարի վերջին։ Ուղղագրության համակարգը, որը ստեղծվել է միջին անգլերենի ժամանակաշրջանում, մեծ մասամբ կիրառվում է նաև այսօր։
Սակայն արտասանության հետագա փոփոխությունները, զուգակցվելով օտարերկրյա տարբեր ուղղագրությունների ընդունման հետ, ժամանակակից անգլերեն բառերի ուղղագրությունը խիստ անկանոն է թվում։
«Վաղ Ժամանակակից անգլերենը», որն օգտագործվել է Ուիլյամ Շեքսպիրի կողմից, թվագրվում է մոտ 1500 թվականով։ Այն ներառում էր Վերածննդի դարաշրջանի բազմաթիվ փոխառություններ լատիներենից և հին հունարենից, ինչպես նաև եվրոպական այլ լեզուներից, ներառյալ ֆրանսերեն, գերմաներեն և հոլանդերեն։
Այս ժամանակահատվածում էական արտասանական փոփոխությունները ներառում էին շարունակվող ձայնավորի փոփոխությունը, որը ազդում էր շատ երկար ձայնավորների որակների վրա։ Ժամանակակից անգլերենը, որը նման է այսօրվա խոսակցական անգլերենին, սկիզբ առավ արդեն 17-րդ դարի վերջին։
Անգլերենը բրիտանական գաղութարարների միջոցով արտահանվել է աշխարհի այլ մասեր, և այժմ գերիշխող լեզու է Մեծ Բրիտանիայում, Իռլանդիայում, ԱՄՆ-ում և Կանադայում, Ավստրալիայում, Նոր Զելանդիայում և շատ ավելի փոքր նախկին գաղութներում, ինչպես նաև լայնորեն խոսվում է Հնդկաստանում, Աֆրիկայում և այլուր։ Մասնակիորեն Միացյալ Նահանգների ազդեցությամբ, անգլիացիներն աստիճանաբար ստանձնեցին համաշխարհային «լինգվա ֆրանկա» կարգավիճակը 20-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Եվրոպայում անգլերենը հիմնականում ստանձնեց ֆրանսերենի և (շատ ավելի վաղ) լատիներենի նախկին դերերը՝ որպես ընդհանուր լեզու, որն օգտագործվում էր բիզնես և դիվանագիտություն վարելու, գիտական և տեխնոլոգիական տեղեկատվություն փոխանակելու և այլ երկրների հետ հաղորդակցվելու համար։ Անգլալեզու քրիստոնյա միսիոներների ջանքերի շնորհիվ անգլերենը երկրորդ լեզուն դարձավ շատ այլ խմբերի համար[1][2]։
Գլոբալ տարբերությունը անգլերենի տարբեր բարբառների և շեշտադրումների միջև այսօր էլ շարունակում է մնալ էական։ Շոտլանդերենը, որը անգլերենի մի ձև է, ավանդաբար խոսվում է Շոտլանդիայի և Իռլանդիայի հյուսիսում, երբեմն քննարկվում է որպես առանձին լեզու։
Նախաանգլերեն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Անգլերենն իր արմատներն ունի հյուսիսային Եվրոպայի գերմանացի ժողովուրդների լեզուներում։ Հռոմեական կայսրության օրոք, գերմանական բնակեցված տարածքների մեծ մասը (Գերմանիա) անկախ մնաց Հռոմից, չնայած որ հարավարևմտյան որոշ հատվածներ կայսրության կազմում էին։ Որոշ գերմանացիներ ծառայում էին հռոմեական զորքերում, և մի շարք գերմանական ցեղախմբեր Բրիտանիայում, ինչպիսիք էին՝ թունգրերը, բատավները, մենապիները և ֆրիզները, ծառայում էին հռոմեական հրամանատարության ներքո։ «Միգրացիոն շրջանի» ընթացքում ընդլայնվեցին գերմանական բնակավայրերը և իշխանությունը, որոնք ականատես եղան Արևմտյան Հռոմեական կայսրության անկմանը։ Կղզու վրա հռոմեական իշխանությունների կործանումից հետո, 5-7-րդ դարերում, ստեղծվեցին Բրիտանիայի գերմանական բնակավայրերը։
Անգլո-սաքսոնական տարեգրությունը պատմում է, որ մոտավորապես 449 թվականին բրիտանացիների թագավոր Վորթիգերը կարողացավ հետ մղել ներխուժած պիկտիսներին։ Դա հանգեցրեց գաղթականների ալիքների, որոնք, ի վերջո, հաստատեցին յոթ թագավորություն, որը հայտնի էր «հեպտարխիա» անունով (Տարեգրությունը ժամանակակից աշխատություն չէր, սակայն, և չի կարող համարվել այդպիսի վաղ իրադարձությունների ճշգրիտ գրառում)[3]։ Բեդեն, որը գրել է Եկեղեցական պատմությունը մ.թ. 731-ին, գրում է անգլների, սաքսոնների և ջութերի ներխուժումների մասին։ ներխուժման և բնակավայրի ճշգրտությունը, որոշակի խմբերի կողմից կատարված ներդրումները պատմաբանների միջև վեճերի առարկա են դարձել[4]։ Այն լեզուները, որոնցով խոսում էին գերմանացի ժողովուրդները, որոնք սկզբում բնակություն հաստատեցին Բրիտանիայում, մաս էին կազմում գերմանական լեզվաընտանիքի արևմտյան գերմանական ճյուղի։ Դրանք բաղկացած էին ինգվեոնյան խմբավորման բարբառներից, որոնք հիմնականում խոսվում էին Հյուսիսային ծովի ափի մոտ, մարզերում, որոնք գտնվում են ժամանակակից Դանիայի, հյուսիս-արևմտյան Գերմանիայի և Նիդերլանդների սահմաններում։ Վաղ անգլերենի և հին ֆրիզերենի միջև առանձնահատկությունների պատճառով նույնացվում է նաև անգլո-ֆրիզերեն խմբավորումը։
Այս բարբառներն ունեին արևմտագերմանական բնորոշ առանձնահատկություններ, ներառյալ քերականական հակումի զգալի քանակը։ Բառապաշարները հիմնականում գալիս էին գերմանական հիմնական ֆոնդից, չնայած գերմանացի ժողովուրդների հռոմեական աշխարհի հետ ունեցած լայն շփումների շնորհիվ, բնակիչների լեզուները արդեն պարունակում էին մի շարք փոխառյալ բառեր լատիներենից[5]։ Օրինակ՝ Ժամանակակից անգլիական «wine»-ը նախկինում գերմանական լեզվով վերցված էր լատիներեն «vinum»-ից։
Հին անգլերեն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բրիտանական կղզիներում գերմանացի վերաբնակիչները սկզբում խոսում էին տարբեր բարբառներով, որոնք վերածվեցին մի լեզվի, որը կոչվում էր անգլո-սաքսոներեն կամ հին անգլերեն[6]։ Այն փոխարինեց բնիկ բրիտանական կելտերենին և նախկին հռոմեական տիրակալների լատիներենին Բրիտանիայի տարածքների այն մասերում, որոնք հետագայում ձևավորեցին որպես Անգլիայի Թագավորություն, իսկ կելտական լեզուները մնացին Շոտլանդիայում, Ուելսում և Կոռնուոլում և շատ բարդ կելտա-գերմանական տեղանունները գոյատևում են՝ ակնարկելով վաղ լեզուների խառնուրդը[7]։ Հին անգլերենը շարունակում էր ցուցադրել տեղային տատանումներ, որոնց մնացորդները շարունակում են գտնել ժամանակակից անգլերեն բարբառներում[6]։ Չորս հիմնական բարբառները՝ մերսյանը, նորթումբրյանը, քենթիշը և արևմտասաքսոնականը։ Հենց արևմտասաքսոներենի հիման վրա էր ձևավորվել հին անգլերեն գրական լեզուն, այն դեպքում, երբ միջին և ժամանակակից անգլերենները ձևավորվել են մերսյան բարբառի հիման վրա։ Անգլիայի արևելյան և հյուսիսային հատվածները սկանդինավյան իշխանության հետևանքով մեծ ազդեցություն են կրել հին նորվեգերենից։ Հին անգլերենով առաջին անգամ գրվել են ռունական ձեռագրերը, որոնք կոչվում են ֆաթորք, բայց դրանք 8-րդ դարում փոխարինվեցին իռլանդացի միսիոներների կողմից ներմուծված լատինական այբուբենի վարկածով։ Հին անգլիական ժամանակաշրջանում գոյություն ունեցող ամենահայտնի գործը «Բեովուլֆ» էպիկական բանաստեղծությունն է, որը կազմվել է անհայտ բանաստեղծի կողմից։
Մոտ 600 թվականից քրիստոնեության մուտքը խրախուսեց ավելի քան 400 լատիներեն փոխառյալ բառերի ավելացմանը հին անգլերեն, ինչպիսիք են ժամանակակից priest (քահանա), paper (թուղթ), school (դպրոց)[8]։ Անգլիայի արևելյան և հյուսիսային մասերի խոսքը ենթարկվել էր Նորվեգիայի ազդեցությանը` սկանդինավյան տիրապետության և 9-րդ դարում սկիզբ առած կարգավորման պատճառով։ Անգլերենի բնիկ խոսողներից շատերը հին անգլերենն այսօր անհասկանալի են համարում, թեպետ ժամանակակից անգլերենի ամենատարածված բառերի մոտ կեսը ունեն հին անգլերենի արմատներ[9]։
Հին անգլերենի քերականությունը նման է ժամանակակից գերմաներենի քերականությանը՝ գոյականները, ածականները, դերանուններն ու բայերը ունեն շատ թեքումային վերջավորություններ և ձևեր, բառերի դասավորությունն ավելի շարժուն է։
Հին անգլերենն ուներ ցուցադրական դերանուններ, բայց չուներ «the» որոշյալ հոդը։ 1066 թվականին նորմանդական նվաճումից հետո, հին անգլերենը որոշ ժամանակով փոխարինվում է անգլո-նորմաներենով, որը ֆրանսերենի ազգակից լեզու է, հին անգլերենը սկսում է ձևափոխվել «միջին անգլերենի»[10][11]։
Սկանդինավյան ազդեցություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
8-րդ դարի վերջից սկսած ժամանակակից Նորվեգիայի և Դանիայի վիկինգները սկսեցին գրոհել Բրիտանիայի որոշ մասեր։ 865 թվականին սկսվեց խոշոր արշավանք։ Այն գլխավորում էր մի բանակ, որը անգլո-սաքսոններն անվանեցին «Վարյագյան գունդ», որն ի վերջո գրավեց ու սկանդինավյան տիրապետության տակ բերեց հյուսիսային և արևելյան Անգլիայի մեծ մասը։ Այս տարածքների մեծ մասն անգլիացիների կողմից վերագրավվեց Էդուարդ Ավագի օրոք դեռևս 10-րդ դարի սկզբին, չնայած որ Յորքն ու Հյուսիսային թաղամասերը չվերականգնվեցին մինչև Էիրիկ Արյունարբու Սեկիրաի մահը 954 թվականին։ Սկանդինավյան արշավանքները վերսկսվեցին 10-րդ դարի վերջին Շտելեդ Անհայտի օրոք, և Սվեյն Ֆորկբարդին ի վերջո հաջողվեց 1013 թվականին կարճ ժամանակով իրեն հռչակվել Անգլիայի թագավոր, որին հաջորդեց 1016-1035 թվականներին նրա որդու՝ Կնուդ I Մեծի ավելի երկար իշխանությունը և Քնուտի որդիների՝ Հարոլդ Հարեֆութի և Հարթակնուտի իշխանությունը մինչև 1042 թվականը։
Սկանդինավները կամ նորսեմենները խոսում էին հյուսիսգերմանական բարբառներով, որոնք հայտնի են որպես հին նորվեգերեն։ Անգլո-սաքսոնները և սկանդինավները այդպիսով խոսում էին գերմանական լեզվաընտանիքի տարբեր ճյուղերին առնչվող լեզուներով, որոնց բառային արմատներից շատերը նույնն էին կամ նման, չնայած նրանց քերականական համակարգերն ավելի տարբեր էին։ Սկանդինավյան տիրապետության շրջանում Դանելավում բնակություն հաստատեցին մեծ թվով նորվեգերեն խոսողներ։ Այդ վայրերում շատ տեղանուններ սկանդինավյան նախահայրերն են։ Հին անգլերեն և հին նորվեգերեն խոսողների միջև առկա լայն շփումը, ներառյալ՝ 878 թվականին դանիացիների կողմից քրիստոնեության ընդունման հետևանքով փոխադարձ ամուսնությունները[12], նպաստեցին այդ լեզուների բազմազանությանը։
Որոշ գիտնականներ նույնիսկ հավատում են, որ հին անգլերենը և հին նորվեգերենը ենթարկվել են մի տեսակ խառնաշփոթի, և որի արդյունքում անգլերենըկարող է բնութագրվել որպես խառը լեզու կամ գիր։ Երբ ավարտվեց դանիական իշխանությունը, նորվեգերենը նվազեց անգլերենի հետ համեմատ, և մնացած բանախոսները ձուլվեցին անգլերենին, որը նպաստեց լեզվի փոփոխության և լեզվական մահի։ Համատարած երկլեզվով էին խոսում, որը նպաստեց նորվեգերենից անգլերենի փոխառությունների փոխարժեքին[13]։
Նորվեգերենից կային շատ փոխառություններ։ Նորվեգերենի ազդեցությունն ուժեղացրեց բազմակողմանի բայական ձևի ընդունումը։ Համարվում է նաև, որ խթանել և արագացրել է միջին անգլերենում հայտնաբերված մորֆոլոգիական պարզեցմանը, ինչպիսին է քերականական սեռի կորուստը[14]։ Դա, հավանաբար, հաստատվում է այն դիտարկումներով, որ հոլովի պարզեցումը տեղի է ունեցել ամենավաղը հյուսիսում, իսկ հետո հարավ-արևմուտքում։ Անգլերենով դարձվածային բայերի տարածումը քերականական մեկ այլ զարգացում է, որին կարող է նպաստել նորվեգերենը[13]։
Միջին անգլերեն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միջին անգլերենը անգլերենի այն ձևն է, որով խոսում էին Նորմանյան նվաճման ժամանակներից (մոտավորապես 1066 թվականից մինչև 15-րդ դարի վերջ)։
ԱՆգլիան նվաճելուց հետո դարեր շարունակ նորմանյան թագավորները և բարձրաստիճան ազնվականները Անգլիայում և Բրիտանական կղզիների այլ երկրներում խոսում էին անգլո-նորմաներեն՝ հին նորմաներենից ծագած մի բարբառով։ Առևտրականներն ու ցածր մակարդակի ազնվականները հաճախ խոսում էին երկլեզվով՝ անգլո-նորմաներեն և անգլերեն, մինչդեռ անգլերենը շարունակում էր մնալ հասարակ մարդկանց լեզու։ Միջին անգլերենի վրա ազդեցություն են ունեցել ինչպես անգլո-նորմաներենը, այնպես էլ անգլո-ֆրանսերենը։
Մինչև 14-րդ դարը անգլո-նորմաներենը, ապա ֆրանսերենը համարվում էին դատարանների և կառավարության լեզուն։ Նույնիսկ կարգավիճակի իջեցումից հետո ստանդարտ ֆրանսերենը պահպանեց պաշտոնական կամ հեղինակավոր լեզվի կարգավիճակը, և մոտ 10000 ֆրանսերեն (և նորմաներեն) փոխառյալ բառերը մտան միջին անգլերեն, մասնավորապես տերմիններ, որոնք կապված էին կառավարության, եկեղեցու, իրավունքի, ռազմական, նորաձևության և սննդի հետ[15]։ Այս ժամանակահատվածում ակնհայտ է դառնում նաև հին նորվեգերենի, բրիտանական կելտական լեզուների ազդեցությունը[16][17]։ Այս տեսությունները քննադատվել են մի շարք այլ լեզվաբանների կողմից։ Որոշ գիտնականներ[18][19][20] նաև ենթադրում են, որ միջին անգլերենը մի տեսակ ստեղծագործող լեզու էր, որը պայմանավորված էր հին անգլերենի, հին նորվեգերենի կամ անգլո-նորմաներենի շփումից։
Անգլիական գրականությունը սկսեց վերստին հայտնվել 1200 թվականից հետո, երբ քաղաքական կլիմայի փոփոխությունը և կրճատումներն անգլո-նորմաներենում այն դարձրին ավելի պատկառելի։ 1258 թվականին թողարկված «Օքսֆորդի դրույթները» Անգլիայի կառավարության առաջին փաստաթուղթն էր, որը նորմանյան նվաճումներից հետո տպագրվեց անգլերենով։ 1362-ին Էդուարդ III-ը դարձավ առաջին թագավորը, որն անգլերենով դիմեց խորհրդարանին։ 1362 թվականին անգլերենը դառնում է միակ լեզուն, որով կարող էին անցկացվել դատական գործընթացներ, թեև պաշտոնական գրառումները վարվում էին լատիներենով[21]։ Դարի վերջին նույնիսկ թագավորական արքունիքը անցել էր անգլերենի։ Անգլո-նորմաներենը նեղ շրջաններում փոքր-ինչ երկար օգտագործվեց, բայց այն դադարեց լինել կենդանի լեզու։ 15-րդ դարում պաշտոնական փաստաթղթերը սկսեցին գրվել միայն անգլերենով։ Ջեֆրի Չոսերը, որն ապրել է 14-րդ դարի վերջին, միջին անգլերենի ժամանակաշրջանի ամենահայտնի գրողն էր, իսկ «Քենթերբերյան պատմվածքները» («The Canterbury Tales»-ը)՝ նրա ամենահայտնի ստեղծագործությունը։
Վաղ ժամանակակից անգլերեն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]15-րդ դարի ընթացքում անգլերենը ենթարկվել է հնչյունաբանության մեծ փոփոխության, մինչդեռ նրա ուղղագրությունը հիմնականում մնաց անփոփոխ։ Ժամանակակից անգլերենը «Ձայնավորների մեծ տեղաշարժի» արդյունք է, որը տեղի է ունեցել հիմնականում 15-րդ դարի ընթացքում։ Լեզվի վրա հետագայում ազդեց կառավարման համակարգում և ստանդարտացված տպագիր արտադրանքում լոնդոնյան բարբառի տարածումը, ինչը նույնպես միտված էր կանոնակարգելու կապիտալիզացիան։ Արդյունքում, լեզուն ձեռք բերեց ինքնագիտակցական տերմիններ, ինչպիսիք են «շեշտը» և «բարբառը»[22]։
Ուիլյամ Շեքսպիրի օրոք (16-րդ դար - 17-րդ դարի սկիզբ)[23] լեզուն հստակ ճանաչելի էր դարձել որպես վաղ ժամանակակից անգլերեն։ 1604 թվականինին լույս տեսավ անգլերենի առաջին բառարանը՝ «Table Alphabeticall»-ը։
Բնակչության գրագիտության բարձրացումը, ճանապարհորդությունները նպաստեցին շատ օտար բառերի, մասնավորապես՝ Վերածննդի ժամանակշրջանից լատիներեն և հունարեն փոխառություններին։ 17-րդ դարում լատիներեն բառերը հաճախ օգտագործվում էին իրենց սկզբնական արտասանությամբ, սակայն հետագայում համահարթվեցին։ Այդ ժամանակաշրջանում անգլերենը բառեր էր փոխառել իտալերենից, գերմաներենից և իդիշից։ Չնայած չընդունելու և դիմադրությանը, սկսվեց լեղվի ամերիկացումը[24]։
Ժամանակակից անգլերեն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առաջին հեղինակավոր և լիարժեք անգլերեն բառարանը՝ «Անգլերենի բառարանը», 1755 թվականին հրատարակել է Սեմյուել Ջոնսոնը։ Բառարանը ստանդարտացրեց ինչպես անգլերենի ուղղագրությունը, այնպես էլ բառերի օգտագործումը։ Մինչդեռ Լոութի, Մյուրեյի, Քրիսթլիի և այլոց քերականական տեքստերը փորձեցին ավելի կանոնարկված օգտագործել։
Վաղ ժամանակակից անգլերենը և ուշ ժամանակակից անգլերենը, որոնք նաև կոչվում են ներկայիս անգլերեն, ըստ էության տարբերվում են բառապաշարով։ Ուշ ժամանակակից անգլերենն ունի շատ բառեր, որոնք բխում են Արդյունաբերական հեղափոխությունից և տեխնոլոգիաներից, որոնք ստեղծում են նոր բառերի անհրաժեշտություն, ինչպես նաև լեզվի միջազգային զարգացումից։ Բրիտանական կայսրությունը զարգացման բարձրակետին զբաղեցնում էր Երկրի ցամաքային մակերեսի մեկ քառորդ մասը, իսկ անգլերենը վերցնում էր օտար բառեր շատ երկրներից։ 400 միլիոն մարդ խոսում են լեզվի երկու հիմնական տեսակներով՝ բրիտանական անգլերենով և հյուսիսամերիկյան անգլերենով։
Ամբողջ աշխարհում անգլախոսների ընդհանուր թիվը կարող է գերազանցել մեկ միլիարդը[25]։ Անգլերենը շարունակում է զարգանալ ժամանակի ընթացքում։ Համակարգչային և առցանց միջավայրերի (ինչպիսիք են զրուցարանները, սոցիալական կայքերը, լրատվամիջոցները, ծրագրերը) զարգացման, ինչպես նաև անգլերենի՝ որպես համաշխարհային լեզվի, մշակույթների, սովորույթների և ավանդույթների ընդունման պատճառով առաջանում են կրճատվող բառեր, արտահայտություններ և նախադասություններ։
Հնչյունաբանական փոփոխություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վերջին 1200 տարվա ընթացքում անգլերենը կրել է ձայնավորների համակարգի մեծ փոփոխություններ, իսկ բաղաձայնները շատ ավելի քիչ են փովել։
Հին անգլերենի ժամանակաշրջանում մի շարք գործընթացներ ազդեցին ձայնավորների վրա, և անշեշտ ձայնավորներն աստիճանաբար վերացան՝ ի վերջո հանգեցնելով քերականական հոլովների և քերականական սեռերի կորստին միջին անգլերենի շրջանում։ Փոփոխություններից ամենակարևոր գործընթացը i-ի մուտացիան էր (մ.թ. 500 թվական), ինչը հանգեցրեց համատարած փոփոխությունների, որոնցից շատերը գոյատևեցին մինչև այժմ, օրինակ. գոյականներ՝ foot-feet (ոտք-ոտքեր), mouse-mice (մուկ-մկներ), բայեր՝ sold-sell (վաճառված-վաճառել), ածականներից պայմանական ածանցյալներ՝ strong-strength (ուժեղ-ուժ), broad-breadth (լայն-լայնություն) և այլ գոյականներից fox-vixen (աղվես-էգ աղվես), բայական ածանցյալներ՝ food-to feed (սնունդ-կերակրելու), համեմատական ածականներ՝ old-elder (հին-ավագ)։ Բաղաձայններն ավելի կայուն էին, թեպետ հետնալեզվային բաղաձայնները զգալիորեն փոփոխվեցին փափկացման (քմայնացման) միջոցով, ինչը բերեց այլընտրանքի՝ speak-speech (խոսել-խոսք), drink-drench (խմել-թրջել), wake-watch (արթնացնել-ժամացույց), bake-batch (թխել-մի փուռ հաց)։
Միջին անգլերենի ժամանակաշրջանն ունեցավ հետագա փոփոխություններ։ Առավել նշանակալից էր «Ձայնավորների մեծ տեղաշարժը» (մ.թ. 1500 թվական), որը ձևափոխեց բոլոր երկար ձայնավորների արտասանությունը։ Դա տեղի ունեցավ ուղղագրական համակարգի ամրագրումից հետո։
Այլ փոփոխությունները, որոնք արձագանք թողեցին ժամանակակից լեզվոի մեջ, համասեռ երկարացումն էր հետևյալ տառակապակցություններից առաջ՝ ld, mb, nd, օրինակ՝ child, mind, climb, նախակլաստերի կրճատումը, որն արդյունք է ձայնավորի այլընտրանքի, օրինակ՝ child-children, keep-kept, meet-met, և եռավանկ կրճատումը, որի պատճառով փոփոխվել են հետևյալ բառերը՝ grateful-gratitude, divine-divinity, sole-solitary:
Լեզվի վերջին նշանակալից փոփոխությունների թվում եղել է ռոյական և ոչ ռոյական շեշտադրումների զարգացումը (այսինքն ՝ «r-գցում»); trap-bath (թակարդ-բաղնիք) բրիտանական շատ բարբառներում և «t» և «d» տատանումը ձայնավորների միջև՝ ամերիկյան անգլերենում և ավստրալիական անգլերենում։
Ձայնավորի փոփոխությունները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հետևյալ աղյուսակը ցույց է տալիս շեշտադրված ձայնավորների հիմնական զարգացումները՝ հին անգլերենից մինչև ժամանակակից անգլերեն (C-ն ցույց է տալիս ցանկացած բաղաձայն).
| Հին անգլերեն (900 թթ.) |
Միջին անգլերեն (1400 թթ.) |
Վաղ ժամանակակից անգլերեն (1600 թթ.) |
Ժամանակակից անգլերեն | Ժամանակակից արտասանություն | օրինակներ |
|---|---|---|---|---|---|
| ɑː | ɔː | oː | oʊ əʊ (UK) |
oa, oCe | oak, boat, whole, stone |
| æː, æːɑ | ɛː | eː | iː | ea | heal, beat, cheap |
| eː, eːo | eː | iː | ee, -e | feed, deep, me, be | |
| iː, yː | iː | əi or ɛi | aɪ | iCe | ride, time, mice |
| oː | oː | uː | uː | oo, -o | moon, food, do |
| uː | uː | əu or ɔu | aʊ | ou | mouse, out, loud |
| ɑ, æ, æɑ | a | æ | æ | a | man, sat, wax |
| aː | ɛː | eɪ | aCe | name, bake, raven | |
| e, eo | e | ɛ | ɛ | e | help, tell, seven |
| ɛː | eː | iː | ea, eCe | speak, meat, mete | |
| i, y | ɪ | ɪ | ɪ | i | written, sit, kiss |
| o | o | ɔ | ɒ ɑ (US) |
o | god, top, beyond |
| ɔː | oː | oʊ əʊ (UK) |
oa, oCe | foal, nose, over | |
| u | ʊ | ɤ | ʌ | u, o | buck, up, love, wonder |
| ʊ | ʊ | full, bull |
Հետևյալ գծապատկերում ներկայացված են վերջին 600 տարվա ընթացքում անգլերենի ձայնավորների առաջնային զարգացումները, ավելի մանրամասն՝ ուշ միջին անգլերենից մինչև Չոսերի ժամանակներ։ «Ձայնավորների մեծ տեղաշարժը» կարելի է տեսնել 1400-1600 թվականներին։
Աղյուսակներից ոչ մեկը չի ընդգրկում միջին անգլերենի դիֆթոնգների պատմությունը, /r/-ի փոփոխությունները կամ հատուկ դեպքերն ու բացառությունները։
Քերականական փոփոխություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ժամանակին անգլերենն ուներ ընդարձակ խոնարհման համակարգ, որը նման էր լատիներենին, ժամանակակից գերմաներենին և իսլանդերենին։ Հին անգլերենն ուներ ուղղական (nominative), հայցական (accusative), տրական (dative) և սեռական (genitive) հոլովներ, իսկ թեքումային ածականների և որոշ դերանունների համար նաև առանձին գործիական հոլով։ Բացի այդ, երկակի թիվը բաժանվում էր եզակիի և հոգնակիի[26]։ Հոլովումները մեծապես պարզեցվեցին միջին անգլերենի ժամանակաշրջանում, երբ դերանունների հայցական և տրական հոլովները միավորվեցին անուղղակի հոլովում, որը նույնպես փոխարինեց սեռական հոլովին նախադիրներից հետո։ Ժամանակակից անգլերենի գոյականները չեն հոլովվում, բացառությամբ սեռական հոլովի։
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Snow, Donald (2001 թ․ ապրիլի 27). English Teaching as Christian Mision: An Applied Theology. Herald Press. ISBN 9780836191585.
- ↑ Burke, Susan E (1998). ESL: Creating a quality English as a second language program: A guide for churches. Grand Rapids, Michigan: CRC Publications. ISBN 9781562123437.
- ↑ Dark, Ken, 2000. Britain and the End of the Roman Empire. Brimscombe, Gloucestershire, Tempus, pp. 43-47.
- ↑ Oppenheimer, Stephen, 2006. The Origins of the British London, Robinson, pp. 364-374.
- ↑ Baugh, Albert and Cable, Thomas. 2002. The History of the English Language. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice Hall. pp. 79-81.
- ↑ 6,0 6,1 Shore, Thomas William (1906), Origin of the Anglo-Saxon Race - A Study of the Settlement of England and the Tribal Origin of the Old English People (1st ed.), London, էջեր 3, 393
{{citation}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Crystal, David. 2004. The Stories of English. London: Penguin. pp. 24-26.
- ↑ Baugh, Albert and Cable, Thomas. 2002. Անգլերեն լեզվի պատմություն. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice Hall. pp. 91-92.
- ↑ «Geordie dialect». Bl.uk. 2007 թ․ մարտի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 19-ին.
- ↑ «4.1 Փոփոխություններ հին անգլերենից՝ միջին անգլերեն». Uni-kassel.de. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 19-ին.
- ↑ Անգլիայի բառագիտության Օքսֆորդի պատմություն, հատոր 1 By Anthony Paul Cowie
- ↑ Fennell, B (2001). A History of English: A Sociolinguistic Approach. Oxford: Blackwell Publishing.
- ↑ 13,0 13,1 Hogg, Richard M. (ed.). (1992). The Cambridge History of the English Language (Vol. 1): the Beginnings to 1066. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 320ff.
- ↑ Baugh, Albert and Cable, Thomas. 2002. The History of the English Language. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice Hall. pp. 92-105.
- ↑ Baugh, Albert and Cable, Thomas. 2002. Անգլերեն լեզվի պատմությունը. Upper Saddle River, New Jersey: Prentice Hall. pp. 158-178.
- ↑ Filppula, Markku, Juhani Klemola and Heli Pitkänen (eds.). 2002. Անգլերեն լեզվի կելտական արմատները. Joensuu: University of Joensuu, Faculty of Humanities.
- ↑ David L. White On the Areal Pattern of ‘Brittonicity’ in English and Its Implications in Hildegard L. C. Tristram (ed.). 2006. The Celtic Englishes IV – The Interface Between English and the Celtic Languages. Potsdam: University of Potsdam
- ↑ Coates, Richard (2010), Reviewed Work: Անգլերենի և կելտիկի կապը
- ↑ Robert McColl Millar, "English in the 'transition period': the sources of contact-induced change," in Contact: The Interaction of Closely-Related Linguistic Varieties and the History of English, Edinburgh University Press (2016)
- ↑ John Insley, "Britons and Anglo-Saxons," in Kulturelle Integration und Personnenamen in Mittelalter, De Gruyter (2018)
- ↑ 'La langue française et la mondialisation, Yves Montenay, Les Belles lettres, Paris, 2005
- ↑ Crystal, David. 2004. The Stories of English. London: Penguin. pp. 341-343.
- ↑ See Fausto Cercignani, Shakespeare's Works and Elizabethan Pronunciation, Oxford, Clarendon Press, 1981.
- ↑ Algeo, John. 2010. Անգլերեն լեվի ծագումն ու զարգացումը. Boston, MA: Wadsworth. pp. 140-141.
- ↑ Algeo, John. 2010. Անգլերեն լեզվի ծագումն ու զարգացումը. Boston, MA: Wadsworth. pp. 182-187.
- ↑ Peter S. Baker (2003). «Pronouns». The Electronic Introduction to Old English. Oxford: Blackwell. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անգլերենի պատմություն» հոդվածին։ |