Կարիբյան ծով
.jpeg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Կարիբյան ծով[2](անգլ.՝ Caribbean Sea, իսպ.՝ Mar Caribe, Հաիթա-կրեոլյան լեզու - Lamè Karaïb, ֆր.՝ Mer des Caraïbes, հոլ.՝ Caraïbische Zee, Պապյամենտո - Laman Karibe), Ատլանտյան օվկիանոսի ջրավազանին պատկանող ծայրամասային[3], կիսափակ ծով[4], արևմուտքից և հարավից սահմանափակված է Կենտրոնական Ամերիկայով և Հարավային Ամերիկայով, և հյուսիսում ու արևելքում՝ Մեծ ու Փոքր Անտիլյան կղզիներով։ Հյուսիս-արևմուտքում Յուկատանի նեղուցով միանում է Մեքսիկական ծոցին, հարավ-արևմուտքում արհեստական Պանամայի ջրանցքով` Խաղաղ օվկիանոսին։
Կարիբյան ծովն ընկած է հյուսիսային լայնության 9° և 22°, արևմտյան երկայնության 89° և 60° միջև։ Ծովի ընդհանուր մակերեսը կազմում է մոտավորապես 2 753 000 կմ²[5]։ Առավելագույն խորությունը 7686 մետր է[6]։ Հարավում Կարիբյան ծովը ողողում է Վենեսուելայի, Կոլումբիայի և Պանամայի ափերը, արևմուտքում՝ Կոստա Ռիկայի, Նիկարագուայի, Հոնդուրասի, Գվատեմալայի, Բելիզի և մեքսիկական Յուկատան թերակղզու ափերը, հյուսիսում՝ Կուբայի, Հաիթիի, Ճամայկայի և Պուերտո Ռիկոյի ափերը, արևելքում` Փոքր Անտիլյան կղզիների պետության ափերը (Կարիբյան ավազանի երկրների ցանկ)։
Անվանում և պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Անվանումն առաջացել է Հարավային Ամերիկայի հյուսիսում բնակվող կարիբներ հնդկացիական ցեղախմբի անունից։ Ցեղանունը ստուգաբանվում է «խիզախ մարդիկ»։ Տարածված է նաև անվանման Կարաիբյան ծով ձևը[7]։
Կարիբյան ծովի կղզիների նախակոլոմբոսյան բնակչության պատմության մեջ առանձնացնում են ժողովուրդների 3 խմբեր։ Առաջին խմբին պատկանող ժողովուրդները (հին հնդկացիներ) կղզիներ են եկել մ. թ. ա. 5000-2000 թվականներին՝ Կենտրոնական Ամերիկայից կամ Հարավային Ամերիկայից։ Ժողովուրդների հաջորդ խումբը, որը մ. թ. ա. 1000-500 թվականներին գաղթել է Հարավային Ամերիկայից Մեծ Անտիլյան կղզիներ և Տրինիդադ կղզի, ստեղծել է մեսոհնդկացիական կամ սիբոնեական մշակույթ։ Տարածաշրջանում հայտնված ժողովուրդների 3-րդ խումբը եղել է տաինո ժողովուրդը, ովքեր Հարավային Ամերիկայից եկել են Տրինիդադ կղզի մ.թ.ա 300 թվականին։ Նրանք բնակեցրեցին նաև Մեծ և Փոքր Անտիլյան կղզիները։ Հետագայում կարիբները, մ. թ. 1000 թվականին Օրինոկո գետի դելտայի շրջանից գաղթելով Տրինիդադ և Փոքր Անտիլյան կղզիներ, տեղահանեցին այնտեղ բնակվող արավակերեն խոսող հնդկացիներին[8]։
15-րդ դարում, եվրոպացիների կողմից ծովը հայտնաբերելու շրջանում, ժողովուրդների վերջին խումբը տվեց ծովի ներկայիս անվանումը[9]։ Հետաքրքիր է նշել այն, որ իսպանացի զավթիչները սկզբում խեղաթյուրել են այդ ցեղերի անունները և նրանց անվանել՝ «մարդակերներ»[10]։ Նոր տարածքները, որոնք կոչվում էին Վեստ Ինդիա, իսպանացիների կողմից հաճախ անվանվել են Անտիլյան ծով, այդ պատճառով որոշ եվրոպական լեզուներում կիրառվում է նաև ծովի այդ անվանումը[11]։
Գաղութացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երբ իսպանացիները եկան Անտիլյան կղզիներ, դրանք բնակեցված էին տաինո հնդկացիներով, ովքեր գաղթել էին այստեղ Հարավային Ամերիկայից մ. թ. ա. 1-ին դարում։ 1492 թվականին Քրիստափոր Կոլոմբոսի առաջին արշավախումբը հասավ Բահամյան կղզիներ։ Նրանք համոզված էին, որ հայտնաբերել են Ասիա տանող նոր ուղի։ Էսպանիոլա (այժմյան Հաիթի) անունը ստացած կղզում հիմնվեց իսպանական առաջին բնակավայրը, որով սկիզբ դրվեց այս տարածաշրջանում Իսպանիայի դարավոր տիրապետությանը։ 1506-ից 1511 թվականներին՝ Էռնան Կորտեսի և Դիեգո Վելասկես դե Կորդովայի մասնակցությամբ, Էսպանիոլա և Կուբա կղզիները գրավվեցին, իսկ տեղի բնակիչները ստրկացվեցին։ 1571 թվականին Ֆրանցիսկո Էռնանդես դե Կորդովան հայտնաբերեց Յուկատան թերակղզին, որտեղ իսպանացիներն առաջին անգամ հանդիպեցին մայա զարգացած քաղաքակրթության հետ։ Սրան հաջորդած Խուան դե Գրիխալվի (1518 թվական) և Էռնան Կորտեսի (1519 թվական) արշավները սկիզբ դրեցին Մեքսիկայի գրավմանը և գաղութացմանը։
Մյուս եվրոպական կայսրությունները նույնպես սկսեծին ընդլայնվել դեպի արևմուտք, ուղարկելով նավեր Նոր աշխարհ։ Բրիտանական առաջին գաղութները առաջացել են Բերմուդյան կղզիներում (1612 թվական), Սենթ Քիթս կղզիներում (1623 թվական) և Բարբադոսում (1627 թվական), որոնք հետո օգտագործվեցին մյուս կղզիների գաղութացման համար։ Ֆրանսիական Վեստ Ինդիան ևս սկսվել է Սենթ Քիթս կղզուց (1624 թվական), այնուհետև բնակավայրեր հիմնվեցին Գվադելուպա և Մարտինիկա կղզիներում (1635 թվականին)։ Բրիտանիան և Ֆրանսիան հաջողությամբ կարողացան որոշ կղզիներ գրավել արդեն թուլացող Իսպանական կայսրությունից . 1655 թվականին անգլիացիների հսկողության տակ անցավ Ճամայկան, իսկ 1697 թվականին Ֆրանսիացիները գրավեցին Էսպանիոլայի արևմտյան մասը։ 17-րդ դարում Կյուրասաո, Սուրբ Մատին, Արուբա և միշարք այլ կղզիներում հայտնվեցին հոլոնդական գաղութներ, որոնք ավելի ուշ մմտան Նիդեռլանդական Անտիլյան կղզիների կազմի մեջ։ Այս տարածաշրջանում դանիական կալվածքներ առաջացան 1672 թվականին՝ Սենթ Ջոն և Սենթ Թոմաս կղզիներում։
Եվրոպական տերությունները ակտիվորեն այստեղ էին բերում աֆրիկացի ստրուկների և օգտագործելով հատուկ նպատակի ծառայող նավախումբ արտահանում էին գյուղատնտեսական ապրանքներ (ծխախոտ, շաքար, ներկանյութեր) և թանկարժեք մետաղներ (ոսկի, արծաթ)։ Կարբյան ծովի տարածաշրջանը վերածվեց Եվրոպայի համար նոր ապրանքների առևտրի հարթակի, որն իր հերթին նպաստեց ծովահենության զարգացմանը։
Ծովահենություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծովահենությունը Կարիբյան ծովում ծնվեց 17-րդ դարում, ծովահենների, ավազակների և այլ հանցագործների հավաքատեղին էր դարձել Տորտուգա կղզին և Պորտ Ռոյալ քաղաքը։ Մեծ Բրիտանիայի թագուհու մոտ ծառայող առաջին կապերներից (պետության հատուկ լիազորությամբ զավթիչ) մեկը Ֆրենսիս Դրեյկն էր, ով առավել հայտնի է 1572 թվականին իսպանական Արծաթյա քարավանի զավթումով, որը տեղի է ունեցել Նոմբրե դե Դիոս նավահանգստի մոտ։ Նրա գործը շարունակեց Հենրի Մորգանը, ով 1671 թվականին նախաձեռնեց հայտնի արշավը դեպի Պանամա և ավելի ուշ դարձավ Ճամայկայի փոխնահանգապետը։
Ծովահանությունը ծաղկում ապրեց 1700-1730 թվականներին, այս ժամանակաշրջանն անվանում են ծովահենության ոսկե դար։ Այս ժամանակահատվածում հեղինակութուն ձեռք բերեցին Սև մորուքը, և Ստիդ Բոննետը, ովքեր իրենց գործունեությունն էին ծավալում 1716-1718 թվականներին Կարիբյան ծովում։ Ինչպես նաև հայտնի դարձավ Չարլզ Վեյնը, ում կարիերան ձգվեց 1716-1719 թվականներին։ Հռչակավոր Սև Բարտը, ինչպես նաև Ջեկ Ռեկհեմը և նրա ընկերուհիներ՝ Էնն Բոննին և Մերի Ռիդը, մինչև 1720-ական թվականները տնորինում էին Վեստ Ինդիայում։ Այս և այլ ծովահենների կենսագրության կարևոր վկան է Չարլզ Ջոնսոնի «Ամենահայտնի ծովահենների կողմից կատարված սպանությունների և գողությունների համընդհանուր պատմություն» գիրքը, որը լույս է տեսել 1724 թվականին[12]։
Ավելի ուշ եղած ծովահեններից առավել հայտնի է Ռոբերտ Կոֆրեցին, ով Կարիբյան տարածաշրջանում տիրապատում էր 1818-1825 թվականներին։
Հետգաղութային շրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]19-րդ դարից սկսվում է գաղութների դուրս գալը կայսրությունների կազմից։ 1804 թվականին, Սան Դոմինգոն առաջինն էր, որ ապստամբության արդյունքում անկախություն ստացավ։
Էսպանիոլայի մնացած հատվածը 1821 թվականին գրավեցին հայեթիցիները, սակայն այս տարածքներում 1844 թվականին ձևավորվեց Դոմինիկյան Հանրապետությունը։ Հաջորդական պատերազմներից հետո, Ամն-ի միջամտությամբ՝ 1898 թվականին, Կուբան Իսպանիայից անկախացավ, իսկ Պուերտո Ռիկո կղզին անցավ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների տիրապետության տակ, ովքեր իշխող դեր սկսեցին խաղալ տարածաշրջանում։ Պանամայի Կոլումբիայից բաժանումից հետո, 1903 թվականին, ԱՄՆ-ի մասնակցությամբ կառուցվեց Պանամայի ջրանցքը, որը կապեց Կարիբյան ծովը Խաղաղ օվկիանոսին։ Պանամայի ջրանցքը բացվեց 1914 թվականի օգոստոսի 15-ին, և մինչև 1999 թվականի դեկտեմբերի 31-ը գտնվում էր ԱՄՆ-ի ղեկավարության տակ։ 1917 թվականին Դանիան իր կալվածքները վաճառեց ԱՄՆ-ին, և այդ տարածքները ստացան Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիներ անվանումը։ 1958-1962 թվականներին Մեծ Բրիտանիայի տիրապետության տակ գտնվող տարածքների մեծ մասը բաշանվեցին Վեստ Ինդիայի դաշնությանը, որը հետագայում բաժանվեց առանձին հանրապետությունների։
2001 թվականի դեկտեմբերի 12-ին Կարիբյան կղզիների պետությունների ասոցիացիայի անդամ երկրները Մարգարիտա կղզում (Վենեսուելա) ընդունեցին «Մարգարիտյան հռչակագիրը», որը Կարիբյան ծովը ճանաչում է, որպես ժառանգություն և անգին ակտիվ, ինչպես նաև ուղղություն է տալիս տարբեր երկրներին առևտրի, զբոսաշրջության, տրանսպորտի և բնական աղետների հետևանքների վերացման ոլորտներում[13]։ 2005 թվականի հուլիսի 29-ին Պանամայում տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ ասոցիացիայի անդամները հաստատեցին իրենց նպատակները։
Հետազոտության պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարածաշրջանի հիմնական աշխարհագրական առանձնահատկությունները ուսումնասիրվել են Քրիստափոր Կոլոմբոսի կողմից իր շրջագայությունների ժամանակ։ Առաջին երկու արշավների ժամանակ (1492 և 1493 թվականներ) նա հայտնաբերեց Բահամյան, Մեծ Անտիլյան և Փոքր Անտիլյան աղեղի հյուսիսային կղզիները։ Երրորդ արշավի ընթացքում հայտնաբերվեց Տրինիդադ կղզին և Պարիայի նեղուցը։ Չորրորդ արշավը, որը ձգվեց 1502-ից 1504 թվականները և Կոլոմբոսի համար վերջինը դարձավ, Հնդկական օվկիանոս ելք գտնելու նպատակով, ծովագնացը ուղղորդեց դեպի ավելի արևմուտք։ Այս ճանապարհորդության ընթացքում ուսումնասիրվեց Հոնդուրասի, Մոսկիթների, Կոստա Ռիկայի և Պանամայի վերջամասի ափերը, ինչպես նաև Մոսկիտոսի ծոցը և Դարենի ծոցի մի մասը[14][15]։ Առաջին արշավի նավերից մեկի հրամանատար Խուան դե լա Կոսան՝ Կոլոմբոսի, Ամերիգո Վեսպուչիի (1497, 1498 թվականներ), ինչպես նաև Ջոն և Սեբաստյան Կաբոտների (1497, 1498 թվականներ) շրջագայությունների արդյունքների հիմման վրա 1500 թվականին կազմեց Նոր Աշխարի քարտեզը[16]։
Իսպանացի կոնկիստադոր (ավազակաբարո զավթիչ) Ալոնսո դե Օխեդան` շարունակելով նոր տարածքների հայտնաբերումը, 1499 թվականին հայտնաբերում է Կյուրասաո կղզին և Մարակայբո լիճը[17], իսկ Ռոդրիգո դե Բաստիդասի և Վասկո Նունիես դե Բալբոայի ղեկավարած արշավախմբերը ուսումնասիրել են Մագդալենա գետի գետաբերանը և մոտավորապես 1000 կմ ափամերձ գոտին, ներառյալ Դարենյան և Ուրաբա ծովածոցերը[18]։ 1507 թվականին Մարտին Վարդեմյուլլերը, հետազոտությունների հիմման վրա, կազմեց աշխարհի քարտեզի իր տարբերակը, որտեղ առաջին անգամ հայտնվեց Ամերիկա անունը։ Ավելի ուշ՝ 1538 թվականին, ֆլամանդացի քարտեզագիր Գերհարդ Մերկատորը հրապարակեց քարտեզ, որտեղ ամբողջ նոր մայրցամաքը անվանված էր Ամերիկա[19]։
Կարիբյան ծովի բնության ուսումնասիրության գործում նշանակալի ավանդ ունի 17-րդ դարի անգլիացի ծովահեն և հետազոտող Ուիլյամ Դամպիրը[5]։ Գերմանացի ճանապարհորդ և հետազոտող Ալեքսանդր ֆոն Հումբոլտը մի քանի տարի նվիրեց (1799—1804) այս տարածաշրջանի աշխարհագրական, կլիմայական, երկրաբանական և կենսաբանական առանձնահատկությունների ուսումնասիրությանը։
1856 թվականին ֆրանսիական նավավարական ղեկավարությունում հայտնվեց Կարիբյան ծովի ճշգրիտ քարտեզը, որը ներառում էր գերակայող հոանքների սխեման[20]։ 1873 թվականին Կարիբյան ծովն ուսումնասիրվել է բրիտանական «Չելենջեր» արշավախմբի կողմից, որից հետո 1877-1889 թվականներին այս շրջանը ավելի մանրամասն ուսումնասիրվեց ամերիկացիների կողմից[5]։ 1972 թվականից մինչև 1978 թվականն ընկած հատվածում Օվկիանոսային և մթնոլորտային ուսումնասիրությունների ազգային վարչության աշխատակիցները ստույգ հետազոտություններ անցկացրեցին և կազմեցին Կարիբյան ծովի և Մեքսիկական ծոցի ընդերքի առաջին ժամանակակից քարտեզը[21]։
Դանիական և ամերիկյան արշավախմբերը 1913-ից մինչև 1930-ական թվականները իրենց կատարած հետազոտություններով (ներառած նաև Օվկիանոսագիտական ինստիտուտի կողմից 1934 թվականին Վուդս Հոլլեում «Ատլանտիս» (անգլ.՝ RV Atlantis) նավով կատարված հետազոտությունները) սկիզբ դրեցին Կարիբյան ծովի ավազանի պարբերական հետազոտություններին, որոնք շարունակվում են մինչ օրս։ 20-րդ դարում գիտնականների սպարազինության մեջ ջրասուզակների և սուզանավերի հայտնվելը բերեց գիտական ակտիվության[5]։
Երկրաբանական կառուցվածք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծովը տեղակայված է Կարիբյան լիտոսֆերային (քարոլորտ) սալի վրա և հանդիսանում է անցումային գոտու ամենախոշոր ծովերից մեկը։ Այն օվկիանոսից առանձնանում է մի քանի տարբեր տարիք ունեցող կղզային աղեղներով։ Դրանցից ամենաերիտասարդը անցնում է Փոքր Անտիլյան կղզիներով, Վիրջինյան կղզիներից մինչև հյուսիս-արևելք մինչև Վենեսուելայի ափեր, Տրինիդադ կղզի։ Այս աղեղն առաջացել է Կարիբյան սալի և Հարավամերիկյան սալի բախման հետևանքով, և ներառում է իր մեջ այնպիսի գործող և հանգած հրաբուխներ, ինչպիսիք են՝ Մոնտան Պելեն, Քիլը և Մորն Տրուա Պիթոն ազգային պարկի հրաբուխները։ Կարիբյան ծովի հյուսիսային մասում գտնվող կղզիները (Կուբա, Հաիթի, Յամայկա, Պուերտո Ռիկո) գտնվում են ավելի հին կղզային աղեղի վրա, որից հյուսիս արդեն ձևավորվել է մայրցամաքային և մերձմայրցամաքային երկրակեղևը։ Կուբայից հարավ գտնվող աղեղը, որն արտահայտվում է Սիերա Մաեստրայի լեռներով, Կայմանյան ստորգետնյա լեռնաշղթայով, և նույնանուն փողրակ, նույնպես համեմատաբար երիտասարդ է։ Կայմանի փողրակում գտնվում է Կարիբյան ծովի հայտնի խորություններից ամենախորը կետը, որն ունի ծովի մակարդակից ներքը 7686 մետր խորություն[9]։
Կարիբյան ծովի երկրաբանական տարիքը ճշգրտորեն որոշված չէ։ Ենթադրվում է, որ հին կարիբյան ավազանը գոյություն է ունեցել Դևոնի ժամանակաշրջանում[5]։ Վաղ Կարբոնում, Գոնդվանայի դեպի հյուսիս տեղաշարժվելուն և Եվրաամերիկային մոտենալուն համապատասխան, ավազանը գնալով չափսերով փոքրացել է և միջին Կարբոնում դադարել է գոյություն ունենալ։ Ներկայիս Կարիբյան ավազանի ձևավորման հաջորդ փուլը սկսվել է Տրիասի ժամանակաշրջանում։ Հզոր ռիֆտոգենեզի հետևանքով ձևավորվեցին նեղ ճկվածքներ, որոնք ձգվում էին ներկայիս Նյուֆաունդլենդից մինչև Մեքսիկական ծոցի արևմտյան ափը, որտեղ ձևավորվեցին ծովային նստվածքային ապարներ[22]։
Վաղ Յուրայի ժամանակաշրջանում, հզոր տրանսգրեսիայի հետևանքով Նեոթետիսի ջրերը լցվեցին ներկայիս Մեքսիկական ծոցի տարածք, որն այստեղ ստեղծեց ծանծաղ ավազան։ Խորը գոգահովիտների առաջացումը Կարիբյան ավազանում տեղի է ունեցել միջին Յուրայի ժամանակաշրջանի ռիֆտոգենեսի ժամանակ[23]։ Այս ավազանների առաջացումը ազդարարել է Ատլանտյան օվկիանոսի բացահայտման սկիզբը և նպաստել է՝ ուշ Յուրայի վերջում, Պանգեա 2-րդի ոչնչացմանը։ Կավճի ժամանակաշրջանի ընթացքում Կարիբյան ծովը ստանում է ներկայիս տեսքին մոտ կառուցվածք։ Վաղ Պալեոգենում, հզոր ռեգրեսիայի (ետընթաց) հետևանքով, Կարիբյան ծովը Կուբա և Հաիթի կղզիների ացամաքային տարածքով անջատվեց, առանձնացավ Մեքսիկական ծոցից և Ատլանտյան օվկիանոսից։ Այս՝ միջմայցամաքային կարգավիճակում Կարիբյան ծովը մնաց Կայնեզոյի մեծ մասի ընթացքում մինչև Գլեոցեն, երբ Համաշխարհայիի օվկիանոսի մակարդակի բարձրացման հետևանքով վերականգնվեց Կարիբյան ծովի և Ատլանտյան օվկիանոսի կապը[24]։
Կարիբյան ծովի հատակը կազմված է ստորջրյա կեղևից և նստվածքային ապարներից (առաջանում են քիմիական, կենսաբանական և ֆիզիկական գործընթացների հետևանքով)։ Մասնավորապես ստորջրյա անդունդներում և փողրակներում լցված խորջրյա կարմիր կավից, ուռուցիկ հատվածներին նստած կրաքարային տիղմից և ստորջրյա լեռնաշղթաներում ու մայրցամաքային լանջերին գտնվող թույլ մանգանակալիական բյուրեղներով կրաքարային տիղմից։ Կավային ապարները այստեղ են հայտնվել հավանաբար Օրինոկո և Մագդալենա գետերի գետաբերուկների արդյունքում։ Կարիբյան ծովի և Մեքսիկական ծոցի նստվածքաշերտի հաստությունը կազմում է մոտավորապես 1 կիլոմետր։ Վերին նստվածքաշերտերը պատականում են մեզոզոյից մինչև կայնոզոյ ընկած հատվածին (250 մլն տարի առաջ), իսկ ներքևի շերտերը՝ պալեոզոյի և մեզոզոյի ժամանակաշրջաններին։ Շերտերի ձևավորման գործընթացում առանձնացնում են երեք փուլեր, ընդ որում առաջին երկուսը առաջացել են առանց Կարիբյան սալի ձևախախտման (դեֆորմացիա)։ Առաջին փուլի ժամանակ Կենտրոնամերիկյան ծովը (Կարիբյան ծով և Մեքսիկական ծոց), հավանաբար առանձնացել է Ատլանտյան օվկիանոսից, երկրորդ փուլի վերջում ոչ մեծ ձևախախտումներն ու տեղաշարժումները բերեցին Ավես և Բեատա լեռնաշղթաների առաջացմանը։ Պանամայի պարանոցը և Անտիլյան կղզիների աղեղը ձևավորվել են ուղղաձիգ ուժերի ներգործության հետևանքով՝ առանց հորիզոնական տեղաշարժերի։ Գոգահովիտների կենտրոնից դեպի ցամաք շերտերի հաստությունը փոքրանում է, չնայած նրան որ կայնոզոյի ժամանակաշրջանում (վերջին 65 միլիոն տարիների ընթացքում) ձևավորված շերտերը մեծ հաշվով հարթ են, քանի որ ձևավորվել են ձևախախտումների ի հայտ գալուց հետո։ Խաղաղ օվկիանոս տանող նեղուցներն առաջացել են կավճի ժամանակաշրջանում (144-65 մլն տարի առաջ), բայց Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների միջև ցամաքային կապ է առաջացել միոցենի և պլիոցենի ընթացքում[5]։
Վեստ Ինդիայի կղզիները մտնում են Կորդիլիերյան գեոսինկլինալի Անտիլյա-Կարիբյան գոտու մեջ, որը պահպանել է բարձր տեկտոնական և հրաբխային ակտիվություն։ Վերջիններս առավել արտահատվում են Պուերտո Ռիկոյից և Վիրջինյան կղզիներից հյուսիս գտնվող Պուերտո Ռիկո փողրակում։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ 1670 թվականից սկսած այս տարածաշրջանում տեղի են ունեցել 7 մագնիտուդ հզորությամբ 13 երկրաշարժ, ընդ որում գիտնականները չեն բացառում ցունամիի առաջացումը[25]։
Ռելիեֆ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կարիբյան սալի մակերևույթը բաժանված է հինգ գոգահովիտների՝ Գրանադական (4120 մ խորությամբ), Վենեսուելական (5420 մ[9] կամ 5630 մ[5]), Կոլումբիական (4532 մ[9] կամ 4263[5]), Կայմանյան (Բարտլետ, 7686 մ) և Յուկատանյան (5055 մ[9] կամ 4352 մ[5])։ Իջվածքները առանձնացված են՝ Ավես, Բեատա ստորջրյա լեռնաշղթաներով (հավանական է՝ նախկին կղզային միացումներով) և Նիկարագուայի բարձրացումով։
Յուկատանյան գոգահովիտը՝ Յուկատանյան նեղուցով բաժանված է Մեքսիկական ծոցից։ Յուկատանյան նեղուցը ունի մոտավորապես 1600 մետր խորություն և գտնվում է Յուկատան թերակղզու և Կուբա կղզու արանքում։ Յուկատանյան գոգավորությունից հարավ, արևմուտքից արևելք ձգվում է Կայմանյան գոգավորությունը, որը Յուկատանյանից մասամբ առանձնացված է Կայմանյան լեռնաշղթայով։ Կայմանյան լեռնաշղթան, որոշ հատվածներում դուրս է գալիս ջրի մակերևույթ, ձևավորելով Կայմանյան կղզիները։ Նիկարագուայի բարձրացումը, որն ունի եռանկյան ձև և մոտավորապես 1200 մ խորություն, տարածվում է Հոնդուրասի և Նիկարագուայի ափերից մինչև Հայիթի կղզի։ Այս բարձրացման վրա է գտնվում Ճամայկա կղզին, ինչպես նաև այստեղով է անցնում Կայմանյան և Կոլումբիական գոգահովիտների սահմանը։ Իր հերթին կոլումբիական գոգահովիտը մասամբ բաժանված է Վենեսուելականից Բեատա լեռնաշղթայով, որը բարձրանում է մինչև 2121 մետր ծովի մակարդակից ցածր։ Կոլումբիական և Վենեսուելական գոգավորությունները միացված են Արուբյան խզվածքով, որի խորությունը հասնում է 4000 մետրի։ Ավես լեռնաշղթան բաժանում է Վենեսուելական գոգավորությունից ոչ մեծ Գրանադական գոգավորությունը, որը արևելյան մասում ընդհատվում է Փոքր Անտիլյան կղզիների աղեղով[5]։
Մեծ Անտիլյան կղզիների արանքում կան 2 խորը անցք՝ Անեգադա և Հողմակողմ նեղուցները։ Անեգադա նեղուցի խորությունը փոփոխվում է 1950-ից 2350 մ, իսկ Հողմակողմ նեղուցինը՝ 1600-ից 1630 մ[5][26]։
Կլիմա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարիբյան ծովը գտնվում է արևադարձային կլիմայական գոտում, որի վրա ազդեցություն է ունենում պասսատային օդափոխանակությունը։ Ձմռանը միջին ամսական ջերմաստիչանները, ծովի հարավային ափերում, տատանվում են +23 °C-ից մինչև +27 °C։ Ամռանը միջին ամսական ջերմաստիճանը ամենուր +28 °C է, իսկ ամպամածությունը 4-5 բալ[9]։
Տարածաշրջանում տեղումների միջին տարեկան քանակը տատանվում է 250 մմ-ից (Բոնեյրե կղզում) մինչև 9000 մմ (Դոմինիկայի հողմակողմ մասերում)։ Գերակշռում են հյուսիսարևելյան պասսատները, որոնք ունեն 16-32 կմ/ժ միջին արագություն, սակայն ծովի հյուսիսային շրջաններում պատահում են արևադարձային փոթորիկներ, որոնց արագությունը կարող է գերազանցել 120 կմ/ժ-ը։ Մեկ տարվա ընթացքում՝ հունիսից նոյեմբեր ընկած հատվածում, կարող է լինել նմանատիպ 8-9 փոթորիկ, ընդ որում՝ սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին դրանք առավել հաճախակի են դիտվում։ ԱՄՆ-ի Փոթորիկների դիտարկման ազգային կենտրոնի տվյալներով՝ 1494-ից 1900 թվականների ընթացքում, եղել է 385 փոթորիկ, իսկ 1900-ից 1991 թվականների ընթացքում դիտարկվել է 235 նմանատիպ բնական տարերք[27]։ Կարիբյան ծովի տարածաշրջանը ավելի քիչ է տուժել փոթորիկների ազդեցությունից, քան Մքսիկական ծոցը կամ Խաղաղ օվկիանոսի արևմտյան մասը (այստեղ մայիսից նոյեմբեր գերակշռում են թայֆունները)։ Փոթորիկների մեծ մասը ձևավորվում է Կաբո Վերդեի մոտ և պասսատների կողմից ուղղորդվում է Ամերիկայի ափերը, չնայած որ փոթորկի շարժման հետագիծը մեծ հաշվով հնարավոր չէ կանխատեսել[5]։
Հզոր փոթորիկները բերում են մարդկանց զոհեր, փլուզումներ և անբերքատվություն։ 1780 թվականի հոկտեմբերի 10-ից 16-ը տեղի ունեցած մեծ փոթորիկը հսկայական վնաս հասցրեց Փոքր Անտիլյան կղզիներին, Պուերտո Ռիկոյին, Դոմինիկյան Հանրապետությունը, հնարավոր է նաև Ֆլորիդա թերակղզուն, ինչպես նաև 22.000-ից 24.000 մարդկանց զոհվելու պատճառ դարձավ[28]։ 1998 թվականի հոկտեմբերի 22-ին, Կոլումբիայի ափերի մոտ առաջացած Միտչ փոթորիկը անցել է Կենտրոնական Ամերիկայով, Յուկատան և Ֆլորիդա կղզիներով, հասցնելով այս շրջաններին 40 մլն դոլարի վնաս և դառնալով 11-18 հազար մարդու զոհվելու պատճառ[29]։ Տարածաշրջանին զգալի վնաս են հասցրել նաև Գալվեսթոն (1900 թվական) և Ֆիֆի (1974 թվական) փոթորիկները։
Տնտեսություն և տնտեսական նշանակություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարիբյան խովի ափին (ափից 100 կիլոմետրի սահմաններում) ապրում են ավելի քան 116 մլն մարդ, որոնց հիմնական եկամուտի աղբյուրը զբոսաշրջությունն է (տարածաշրջանի աշխատատեղերի 15,5 %-ը)։ Ձկնորսությամբ զբաղվում են ավելի քան 300 հազար մարդ[30]։ Ձկնորսության ծավալները տարեկան կազմում են կես միլիոն տոննայից քիչ ծովամթերք։ Հիմնական արտադրատեսակներն են կարիբյան լանգուստը (լատին․՝ Panulirus argus, ծովային խոշոր ուտելի խեցգետին), հսկայական սրամբուսը (լատին․՝ Lobatus gigas), թագավորական թյունիկը (լատին․՝ Scomberomorus cavalla, ձուկ), շոշափուկավոր մանր ծովախեցգետինը, իսպանական թյունիկը (լատին․՝ Scomberomorus commerson), ոսկեփայլ թյունիկ (լատին․՝ Coryphaena hippurus) և այլն[31]։ Այստեղ իրականացվում է նաև մարգարիտի հավաքում։
Նավավարություն և առևտուր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տնտեսական-ռազմավարական տեսանկյունից Կարիբյան ծովը Ատլանտյան օվկիանոսը Պանամայի ջրանցքով Խաղաղ օվկիանոսի ավազանին միացնող կարճ ճանապարհի դեր է կատարում։ Կարիբյան ծովի հիմնական նավահանգիստներն են՝ Մարակայբո և Լա Գուեյրա (Վենեսուելա), Կարթագենա (Կոլումբիա), Լիմոն (Կոստա Ռիկա), Սանտո Դոմինգո (Դոմինիկյան Հանրապետություն) (իսպ.՝ Santo Domingo), Կոլոն (Պանամա), Սանտյագո դե Կուբա (Կուբա) և այլն[9]։
Կարիբյան տարածաշրջանի բարդ հաղորդակցության և առևտրի համակարգը ապահովում է բարձր շրջանառություն, սակայն դրա մեծ մասը բաժին է ընկնում այս տարածաշրջանից դուրս պետություններին։ Տարածաշրջանի ներսում առևտրի ապրանք և ռեսուրս հանդիսացող օբյեկտները շատ չեն. Գայանայից բրինձ, Բելիզից փայտամթերք, Տրինիդատից և Կյուրասաոյից բենզին, արևելյան կղզիներից՝ աղ, պարարտանյութեր, բուսական յուղեր և ճարպեր, ինչպես նաև փոքրաթիվ արդյունաբերական ապրանքներ։ Տարածաշրջանում արտադրված արդյունքի (բանան, շաքարավազ, սուրճ, ռոմ, բոքսիտ, նիկել և նավթ) մեծ մասը յուրացվում է ԱՄՆ-ի և Կանադայի կողմից[5]։
Զբոսաշրջություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տաք կլիմայական պայմանների և գեղեցիկ լողափերի շնորհիվ, Կարիբյան ծովի տարածաշրջանը հանդիսանում է աշխարհի հիմնական զբոսաշրջային գոտիներից մեկը։ Ծովային հարուստ կենդանական աշխարհը գրավում է սուզորդներին։ Բացի բնական տեսարժան վայրերից այս տարածաշրջանը հարուստ է նաև մինչ Կոլոմբոսյան և գաղութային ժամանակաշրջանների մշակութային կոթողներով։ Զբոսաշրջությունը կարիբյան երկրների տնտեսության կարևոր բաղկացուցիչներից է։ Այս ոլորտը հիմնականում սպասարկում է ԱՄՆ-ից, Կանադայից, Բրազիլիայից և Արգենտինայից եկած ճանապարհորդներին։ Հյուսիսային Ամերիկայի և Կարիբների միջև օդային հաղորդակցությունն ավելի զարգացած է քան տարածաշրջանի ներսում[5]։ Կարիբյան զբոսաշրջային կազմակերպության տվյալներով 2007 թվականին տարածաշրջան է այցելել 22,7 մլն զբոսաշրջիկ, ինչպես նաև 19,2 մլն զբոսաշրջիկ մասնակցել է շրջագայությունների։ Առավել նախընտրելի ուղղություններ են Դոմինիկյան Հանրապետությունը, Կուբան, Մեքսիկան (Կանկուն, Նիվերա Մայա), Յամայկան, Բահամները և Պուերտո Ռիկոն[32]։
Կարիբյան տարածաշրջանում, 2004 թվականի տվյալների համաձայն, Զբոսաշրջային գործի մեջ ներգրավված են եղել 2,4 մլն մարդ (2 անգամ ավելի քան միջերկրածովյան տարածաշրջանինն էր)։ Զբոսաշրջության ներդրումը տարածաշրջանի համախառն ներքին արդյունքում կազմել է 13 % կամ 28,4 միլիարդ դոլար։ Արտահանված ծառայությունների և ապրանքների գումարային արժեքը կազմել է 19 միլիարդ (16 %)։ Բոլոր կապիտալ ներդրումներից 21,7 %-ը բաժին է ընկել Զբոսաշրջությանը (սա 2 անգամ ավելին է միջերկրածովյան տարածաշրջանի արդյունքից)[30]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ https://www.spektrum.de/lexikon/geowissenschaften/amerikanisches-mittelmeer/610
- ↑ Հովհաննես Բարսեղյան (2006). «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում». Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու. Երևան: 9-րդ հրաշալիք. էջ 51. ISBN 99941-56-03-9.
- ↑ James C. F. Wang (1992). Handbook on ocean politics & law. Greenwood Publishing Group. էջեր 14–. ISBN 978-0-313-26434-4. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
- ↑ Sverdrup, H. U., M. W. Johnson and R. H. Fleming; The Oceans Their Physics, Chemistry, and General Biology, Prentis-Hall, 1942, pp. 15, 35 and 637—643 [1]
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 Robert James Menzies, John C. Ogden. «Caribbean Sea (sea, Atlantic Ocean)». Britannica Online Encyclopedia (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 1-ին.
- ↑ Dawicki, Shelley. «Tsunamis in the Caribbean? It's Possible». Oceanus. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
- ↑ Հ, Ղ Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987). Աշխարհագրական անունների բառարան. Երևան: «Լույս». էջ 248.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Bridget M. Brereton. «West Indies». Britannica Online Encyclopedia (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 1-ին.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Карибское море // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Бартоломе де Лас Касас. глава 19 // История Индий = Historia de las Indias. — Ленинград: Наука, 1968. — Т. II.
- ↑ «Antilles (islands, Atlantic Ocean)». Britannica Online Encyclopedia (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 1-ին.
- ↑ «Золотой век пиратства». Пираты морей и океанов. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 23-ին.
- ↑ «Declaration of Margarita» (անգլերեն). Association of Caribbean States. December 11—12, 2001. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 12-ին.
- ↑ Washington Irving. A History of the Life and Voyages of Christopher Columbus: In Four Volumes. — G. & C. Carvill, 1828. — 399 p.
- ↑ «Christopher Columbus (Italian explorer)». Britannica Online Encyclopedia. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ «First Map Showing the Gulf of Mexico, 1500» (անգլերեն). gulfbase.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ Охеда // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ «Бастидас Родриго». Большой энциклопедический словарь. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին.
- ↑ «Mexican Gulf Exploration History» (անգլերեն). gulfbase.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «Map by De Kerhallet, 1853» (անգլերեն). gulfbase.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ «History of NOAA Ocean Exploration» (անգլերեն). NOAA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 1-ին.
- ↑ В. Е. Хаин, Н. В. Короновский, Н. А. Ясаманов. Историческая геология. — Academia, 2008. — С. главы 12—20. — ISBN 5769555955
- ↑ Антони Хэллем. Юрский период. — Л.: Недра, 1978. — С. 165—166.
- ↑ Caribbean Geology: Into the Third Millennium: Transactions of the Fifteenth Caribbean Geological Conference / Trevor A. Jackson. — University of West Indies Press, 2002. — P. 3—5. — 279 p. — ISBN 9766401004
- ↑ Shelley Dawicki. (2005 թ․ մարտի 25). «Tsunamis in the Caribbean? It's Possible». Oceanus (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 10-ին.
- ↑ «International Bathymetric Chart of the Caribbean Sea and the Gulf of Mexico» (անգլերեն). NOAA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 23-ին.
- ↑ Philip Dickenson Peters. Caribbean Wow 2.0. — Zagada Markets, 2003. — С. 100—101. — 236 с. — ISBN 1929970048
- ↑ Orlando Férez. (1970). «Notas acerca de los Ciclones Tropicales de Puerto Rico» (PDF) (անգլերեն). NOAA, Atlantic Oceanographic and Meteorological Laboratory. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 11-ին.
- ↑ «Hurricane Mitch Tropical Cyclone Report» (անգլերեն). National Hurricane Center. 1998. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 11-ին.
- ↑ 30,0 30,1 John B. R. Agard, Angela Cropper; և այլք: (2007). «Caribbean Sea Ecosystem Assessment» (անգլերեն). UNEP. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 23-ին.
{{cite web}}: Explicit use of et al. in:|author=(օգնություն) - ↑ S. Heileman, R. Mahon. «Large Marine Ecosystems — Caribbean Sea» (անգլերեն). NOAA. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 23-ին.
- ↑ «Annual Tourism Overview» (անգլերեն). OneCaribbean.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 11-ին.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կարիբյան ծով» հոդվածին։ |
| ||||||||||
| ||||||||||||||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 322)։ 
|