Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն

Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն
Տեսակ	ուղղափառ պատրիարքություն
Առաջնորդի նստավայր	Ստամբուլ, Թուրքիա
Մայր եկեղեցի	ուղղափառություն
Կայք	ec-patr.org
	Patriarchate of Constantinople Վիքիպահեստում

Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն, Կոստանդնուպոլսի եկեղեցի, Կոստանդնուպոլսի աթոռ, Ընդհանրական եկեղեցու հինգ տիեզերական պատրիարքություններից կամ Աթոռներից։ VI դարից Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքության հիմնադրումը, այն առաքելական հայտարարելու մտահոգությամբ, վերագրվել է Անդրեաս առաքյալին։

Ստեղծումը

Կոստանդնուպոլսի եկեղեցու առաքելական լինելու հանգամանքը մերժել է Հռոմի եկեղեցին, որը պնդել է, թե Բյուզանդիոնը (հետագայում՝ Կոստանդնուպոլիս) միայն 3-րդ դարում է դարձել եպիսկոպոսանիստ քաղաք։ Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովի (381) ընդունած 3-րդ կանոնի (հայերեն թարգմանությունում՝ 2-րդ) համաձայն, Կոստանդնուպոլսի աթոռը ճանաչվել է երկրորդը՝ Հռոմի աթոռից հետո։ Քաղկեդոնի ժողովի (451) 28-րդ կանոնը ևս Կոստանդնուպոլսի աթոռը ճանաչել է երկրորդը Հռոմի աթոռից հետո՝ ընդունելով, սակայն, որ այն վայելում է Հռոմի աթոռի հետ ավագության հավասար պատիվ։ Երկու ժողովների որոշումներն էլ ուղղված էին Ալեքսանդրիայի աթոռի դեմ, որը գերիշխող դիրք և հեղինակություն էր ձեռք բերել քրիստոնյա Արևելքում։ 691 թվականի Կոստանդնուպոլսի ժողովի 36-րդ կանոնով հաստատվել են նախորդ երկու ժողովների ընդունած որոշումները։ Ըստ այդ կանոնի, քրիստոնյա աշխարհում հաստատվել է 5 տիեզերական աթոռների հետևյալ աստիճանակարգը՝ Հռոմ, Կոստանդնուպոլիս, Ալեքսանդրիա, Անտիոք և Երուսաղեմ։ Ձգտելով հասնել Կոստանդնուպոլոի պատրիարքության գերագահությանը՝ բյուզանդացի Հուստինիանոս Ա կայսրը (527 –565 թվականներ) Կոստանդնուպոլսի եկեղեցին անվանել է «Գլուխ համայն եկեղեցիների»։

Երբ 7-րդ դարից արաբներն ու իսլամը տիրել են Արևելքի երեք պատրիարքություններին (Ալեքսանդրիա, Անտիոքշ, Երուսաղեմ), Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքությունը Արևելքում մնացել է «ուղղափառության» միակ պատվար։ 9-րդ դարի կեսից Կոստանդնուպոլսի եկեղեցին ընդհարվել է Հռոմի եկեղեցու հետ։ Վերջինս ձգտել է իր գերագահությունը հաստատել բոլոր եկեղեցիների հանդեպ՝ պահանջելով ճանաչել իրեն Ընդհանրական եկեղեցու միակ ղեկավար։ Կոստանդնուպոլսի Փոտ պատրիարքը (858 –867 թվականներ, 877 –886 թվականներ) մերժել է այդ պահանջը, ինչը առաջ է բերել խզում, այսպես կոչված՝ «Սխիզման» Հռոմի և Կոստանդնուպոլսի եկեղեցիների միջև։ Երկու եկեղեցիները վերջնականապես առանձնացել են 1054 թվականին, երբ միմյանց նզովել են Կոստանդնուպոլսի պատրիարքն ու Հռոմի պապը։ Խզումն ավելի է խորացել դավանական վեճերի պատճառով։ Սուրբ Հոգու բխման (լատին․՝ Filioque) վարդապետությունը, որ 10-րդ դարում պաշտոնապես ընդունել էին Հռոմի եկեղեցին և ողջ Արևմուտքը, քաղաքականից զատ, դավանապես ևս բաժանել է երկու եկեղեցիները։

Գործունեությունը

Մինչև Կոստանդնուպոլսի անկումը (1453 թվական) ութ փորձ է կատարվել Հռոմի և Կոստանդնուպոլսի եկեղեցիների միջև առաջացած վիհը կամրջելու համար, բայց բոլորն էլ՝ անհաջող։ Երբ թուրքերը գրավել են Կոստանդնուպոլիսը և Սուրբ Սոֆիայի տաճարը վերածել մզկիթի (1453 թվական), պատրիարքարանը բազմիցս տեղափոխվել է, իսկ 1600 թվականից հաստատվել Ֆանար թաղամասի դարպասի մոտ՝ Սուրբ Գևորգ տաճարում, որտեղ գտնվում է մինչև օրս։ Թուրքական տիրապետության շրջանի առաջին պատրիարք Գեննադիոս Սքոլարիոսը ջանքեր է թափել շարունակելու Կոստանդնուպոլսի փիլիսոփայական դպրոցի գործունեությունը։ Թուրքիայի և Հունաստանի մի շարք քաղաքներում հիմնադրվել են բազմաթիվ դպրոցներ, որոնք վառ են պահել հույների մեջ քրիստոնեական կրոնը և ազգային նկարագիրը թուրքական երկարատև տիրապետության ժամանակ։

Պատրիարքի ընտրություն

Կոստանդնուպոլսի պատրիարքին ընտրել են նրա ենթակայության տակ գտնվող մետրոպոլիտությունների ղեկավարները, որոնց վերապահված էր նաև պատրիարքին գահընկեց անելու իրավունքը։ Գործնականում վերջին խոսքը պատկանել է կայսրին։ V դարից սկսած Կոստանդնուպոլսի պատրիարքը կարևոր դեր է խաղացել կայսրի թագադրության հանդեսին։ Մինչև 1453 թվականը (երբ թուրքերը գրավել են քաղաքը) Կոստանդնուպոլսի աթոռն ունեցել է 135 պատրիարք։ Թուրքական նվաճումից հետո Տիեզերական պատրիարքը համարվել է բարձր պաշտոնյա և հաստատվել սուլթանական բերատով։ Չնայած Լոզանի կոնֆերանսում (1923 թվական) թուրքական պատվիրակությունը չի կարողացել պատրիարքությունը հեռացնել քաղաքից, բայց այն զրկվել է մի շարք իրավասություններից։

Ներկայումս նրան է ենթակա հունական սփյուռքը, իսկ Հունաստանն ունի իր արքեպիսկոպոսը։ Այժմ Թուրքիայի տարածքում մնացել են Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքությանը ենթակա չորս մետրոպոլիտություններ, որոնք կրում են հին մետրոպոլիտությունների անվանումները՝ Քաղկեդոնի, Խալդիայի, Լաոդիկիայի, Սարդիսի և Փիլադելփիայի, բայց չունեն հոտ։ Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն իր շուրջ 1700-ամյա գոյության ընթացքում ունեցել է հարաբերություններ Հայոց կաթողիկոսության հետ։

Բյուզանդական կայսրության սահմաններից դուրս գտնվող քրիստոնեական եկեղեցիների հետ իր հարաբերություններում Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն գործել է քաղաքական իշխանությունների հետ ձեռք ձեռքի տված։ Կայսրերը դավանական հարցերն օգտագործել են քաղաքական խնդիրները սքողելու համար։ Դեռ 417 թվականին Սահակ Ա Պարթև Հայոց կաթողիկոսը գրագրություն է հաստատել Կոստանդնուպոլսի Ատտիկոս պատրիարքի (406 –425 թվականներ) հետ, խնդրելով նրա միջնորդությունը կայսրից թույլտվություն ստանալու՝ Հայաստանի բյուզանդական մասում հայկական դպրոցներ բացելու, ինչպես նաև իր իրավասություններն այստեղ ևս տարածելու համար։ Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովից (431 թվական) հետո Կոստանդնուպոլսի Պրոկղ (Պրոկլոս) պատրիարքը (434 –446 թվականներ), Հայաստանում նեստորականության տարածումը կանխելու նպատակով, նամակագրություն է ունեցել Սահակ Ա Պարթևի, Մեսրոպ Մաշտոցի հետ և զգուշացրել նեստորականության վտանգի մասին։

Միաժամանակ ուղարկել է Եփեսոսի ժողովի ընդունած վեց կանոնները և Սուրբ Գրոց ստուգված բնագրերը։ Քաղկեդոնի ժողովի հետևանքով, երբ տրոհվել է Ընդհանրական եկեղեցին, Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությունը, որն ընդունել էր Քաղկեդոնի հանգանակը, քրիստոնյա Արևելքում որոշ ժամանակ մնացել է առանձնացած։ Քաղկեդոնի երկաբնակ դավանությունը մերժել էին Ալեքսանդրիայի, Անտիոքի և Երուսաղեմի պատրիարքությունները։ Հայ եկեղեցին ևս, քիչ ավելի ուշ, իր հստակ հակաքաղկեդոնական դիրքորոշումն է հայտնել։ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությունը և բյուզանդական կայսրերը եկեղեցիների միջև առաջացած վիհը կամրջելու բազմաթիվ փորձեր են արել 5-7-րդ դարերում։

Պատրիարքությունը մեծ տեղ է հատկացրել Հայ եկեղեցուն՝ ձգտելով նրա միջոցով իր ազդեցությունը տարածել Քաղկեդոնի ժողովը մերժած հայերի, ասորիների, վրացիների վրա՝ ի հակակշիռ Պարսկաստանի։ Բյուզանդական Զենոն կայսրի 482 թվականի հրապարակած «Հենոտիկոնը» (Միության գիր), 6-րդ դար ի սկզբին Անաստաս կայսրի՝ Արևելքի ուղղափառներին սիրաշահելու և քաղկեդոնականներին հալածելու քաղաքականությունը, Կոստանդնուպոլսի Սերգիոս պատրիարքի (610 –638 թվականներ) և Հերակլիոս կայսրի առաջ քաշած միակամության վարդապետությունը, ինչպես նաև 553 թվականի Կոստանդնուպոլսի ժողովի (անվանված 5-րդ տիեզերական ժողով) որոշումները՝ ուղղված նեստորականության պարագլուխների (այսպես կոչված՝ «Երեք գլուխների» դատապարտումը) դեմ, կոչված էին Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության կողմը գրավել Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներին և ուժեղացնել կայսրության քաղաքական ազդեցությունն Արևելքի քրիստոնյա ժողովուրդների վրա։ Արաբական տիրապետության շրջանում (7-9-րդ դար երում) Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության և Հայ եկեղեցու փոխհարաբերությունները գրեթե ընդհատվել են։

Պյուրոսի գործունեությունը

Միայն մեկ անգամ Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Պյուրոսը (638 –641, 654 թվականներ) և Կոստանդ II կայսրը Հայոց Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսին և Հայոց սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունուն դիմել են երկու եկեղեցիների միություն հաստատելու կոչով։ Այն քննարկվել է Դվինի 648 թվականի ժողովում և մերժվել։ Հայ-հույն եկեղեցական հարաբերությունները վերսկսվել են IX դար, Կոստանդնուպոլսի Փոտ պատրիարքի և Հայոց կաթողիկոս Զաքարիա Ա Ձագեցու օրոք։ Այդ ժամանակ՝ Արաբական խալիֆայության թուլացման պայմաններում, բյուզանդական կայսրությունը ծրագրեր է նյութել ողջ Հայաստանը նվաճելու համար։ Ինչպես միշտ, այս անգամ էլ առաջ է քաշվել կայսրության քաղաքական նկրտումները շղարշող դավանական հարցը։ Հայկակական թարգմանությամբ և հունական բնագրերով պահպանված՝ Փոտ պատրիարքի բազմաթիվ նամակներն ու գրությունները (հատկապես ուղղված Զաքարիա Ա Ձագեցուն) վկայում են Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության՝ քաղկեդոնականությունը Հայաստանում տարածելու և երկրի պաշտոնական դավանանքը դարձնելու նոր փորձերի մասին։ 862 թվականին Հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունուն Փոտի գրած նամակից պարզվում է, որ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությունն այդ գործում որոշ հաջողությունների էր հասել Չորրորդ Հայքում և Տարոնում։

Նիկողայոս Միստիկոսի գործունեությունը

Այդ քաղաքականությունը շարունակել է Նիկողայոս Միստիկոս (901 –907 թվականներ, 912– 925 թվականներ) պատրիարքը, որը Հայաստանի համար քաղաքական դժվարին տարիներին Հայոց թագավոր Սմբատ Ա-ին և Հայոց կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցուն ուղարկել է նամակներ, որտեղ դատապարտել է Հայ եկեղեցու դավանությունը և հորդորել ընդունել քաղկեդոնականություն։ Բյուզանդական Հովհաննես Չմշկիկ կայսրի օրոք Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի հետ նամակագրություն է պահպանել Վահան Ա Սյունեցին, որը քաղկեդոնականությանը հարելու մեղադրանքով դատապարտվել է Անիի եկեղեցական ժողովում և կարգալույծ արվել։ Բագրատունյաց թագավորության անկումից (1045 թվական) հետո մայրաքաղաք Անին անցել է Բյուզանդիային, որը Խաչիկ Բ Անեցի Հայոց կաթողիկոսի մահից (1065 թվական) հետո արգելել է Հայոց կաթողիկոսական աթոռի գոյատևումը Անիում՝ պետական իշխանությունը կորցրած հայ ժողովըրդին նաև հոգևոր-եկեղեցական իշխանությունից զրկելու նպատակով։ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության և Հայոց կաթողիկոսության փոխհարաբերություններն աշխույժ են եղել հատկապես Կիլիկիայի Հայկական պետության գոյության ամբողջ ընթացքում։

Կիլիկիայում նստող առաջին Հայոց կաթողիկոսը, որը Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության հետ հարաբերություններ էր հաստատել, Գրիգոր Բ Վկայասերն էր։ Նրա այդ գործունեությունը շարունակել են Գրիգոր Գ Պահլավունի և Ներսես Դ Կլայեցի (Ներսես Շնորհալի) Հայոց կաթողիկոսները։ Բյուզանդական աղբյուրները հարուստ տեղեկություններ են հաղորդել Հռոմկլայի կաթողիկոսարանի, Սսի կաթողիկոսարանի և Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության ու բյուզանդական կայսրերի կապերի մասին։

Այդ շրջանում հայ-բյուզանդական եկեղեցական հարաբերությունները միշտ եղել են, մի կողմից՝ Հայոց կաթողիկոսների և թագավորների, մյուս կողմից՝ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքների ու բյուզանդական կայսրերի ուշադրության կենտրոնում։ Հայ և հույն վարդապետների, աստվածաբանների հաճախակի դավանաբանական վեճերը, որպես կանոն, տեղի են ունեցել Կոստանդնուպոլսում՝ Սուրբ Սոֆիայի ամբիոնից։ Դրանց մասնակցել են նաև աշխարհիկ տերերը։ Կոստանդնուպոլսում նման բանավեճեր են ունեցել Հակոբ Սանահնեցին, Գագիկ Բ Բագրատունին, Գագիկ Աբասյանը, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին, Բագրեվանդի իշխան Ատրներսեհը և ուրիշներ։ Հայ կաթողիկոսներից Բյուզանդիա է գնացել միայն Պետրոս Ա Գետադարձը, որին պատրիարքն ու կայսրը ընդունել են փառք ու պատվով։ Կաթողիկոսը, հավանաբար, առերես ստորագրել է եկեղեցիների միության գիրը՝ կանխելու համար բյուզանդացիների ներխուժումը Շիրակի Բագրատունիների թագավորություն։ Հայոց կաթողիկոսներից ոմանք էլ (Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի, Ներսես Շնորհալի), չնայած հրավերներին, չեն մեկնել Կոստանդնուպոլիս՝ խուսափելով քաղկեդոնականների հետ հաղորդակցվելուց և քաղկեդոնականությանը հարելու մեղադրանքներից։ 1700 տարվա ընթացքում Կոստանդնուպոլսի միայն մեկ Տիեզերական պատրիարք՝ Բարդուղիմեոս Ա է այցելել Հայաստան (1997 թվականին)՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա Սարգիսյանի հրավերով, ի պատասխան վերջինիս Կոստանդնուպոլսի աթոռ կատարած այցելության։ Թուրքական տիրապետության հենց սկզբում՝ 1461 թվականին Կոստանդնուպոլսում ստեղծվել է Հայ եկեղեցու Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությունը (տես Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն)։

Դրանից հայ-հունական եկեղեցական հարաբերությունները թեև չեն աշխուժացել, բայց քաղաքական դժնդակ պայմանների բերումով Կոստանդնուպոլսի հայոց և հունաց պատրիարքությունները շատ հարցերում համագործակցել են՝ մոռացության տալով դավանական տարաձայնությունները։ Մեծ եղեռնի ժամանակ, երբ ցեղասպանությանը զոհ են գնացել բազմաթիվ հայ հոգևորականներ, փրկված հայերը մնացել են առանց քահանաների։ 1919 թվականի մայիսի 29-ին Կոստանդնուպոլսի եկեղեցու Սինոդը Կոստանդնուպոլսի Տիեզերական աթոռին ենթակա մետրոպոլիտներին մի շրջաբերական գրությամբ հայտնել է, որ հայոց Զավեն պատրիարքը խնդրանքով դիմել է Կոստանդնուպոլսի պատրիարքություն, որպեսզի այն վայրերում, որտեղ չկան հայ քահանաներ, թույլատրվի օրթոդոքս քահանաներին ժամանակավորապես սպասարկել այդտեղի հայերի հոգևոր կարիքները։ Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն համաձայնել է և ընդառաջել։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո: