BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

TAJUK 1 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

SINOPSIS

Tajuk ini akan membolehkan anda mengetahui perkara-perkara berikut:

Konsep fonetik dan fonologi
Matlamat sebutan baku
Pelaksanaan Sebutan baku

Fonologi ialah kajian tentang sistem bunyi sesuatu bahasa yang terhasil melalui
mulut manusia. Fonologi lazimnya dibahagikan kepada dua bidang, iaitu fonetik
dan fonemik. Fonetik mengkaji bunyi bahasa dari segi cara pengeluarannya,
daerah pengeluarannya dan sifat fizikalnya. Fonemik ialah cabang fonologi
yang menitikberatkan analisis sistem bunyi sesuatu bahasa yang dikaji pada
masa tertentu khususnya untuk menghasilkan sistem tulisan. Pandangan yang
ini, digambarkan dalam rajah di bawah, menjadi pegangan kita.

FONETIK
FONETIK

FONOLOGI
FONOLOGI
FONEMIK
FONEM

Di Barat, kajian tentang fonologi telah bermula sejak awal tahun 1800
apabila para ahli bahasa memulakan kajian tentang perubahan bunyi bahasa
dengan cara membandingkan bunyi bahasa yang wujud dalam pelbagai bahasa
yang berkaitan. Namun demikian, penumpuan bidang fonologi moden lebih
menekankan aspek sebutan, dan seterusnya meneliti aspek fizikal artikulasi
sebutan yang sebenarnya.

1
BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

2
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

HASIL PEMBELAJARAN

Pada akhir unit ini, anda seharusnya dapat:

1. menjelaskan konsep fonetik dan fonologi;
2. membanding beza antara bidang kajian fonetik dan fonologi;
3. menerangkan matlamat sebutan baku bahasa Melayu;
4. menerangkan pelaksanaan sebutan bahasa baku bahasa Melayu.

KERANGKA TAJUK-TAJUK

Fonetik dan
Fonologi

Matlamat
Konsep fonetik dan Pelaksanaan
sebutan baku bahasa
fonologi serta sebutan baku bahasa
Melayu
perbezaannya Melayu

1.0 KANDUNGAN ISI

Kandungan isi untuk topik ini meliputi huraian tentang konsep fonetik dan
fonologi, matlamat sebutan baku bahasa Melayu dan pelaksanaan sebutan baku
bahasa Melayu.

1.1 Definisi

Apakah yang dimaksudkan dengan fonologi? Fonologi (daripada Greek: ,

phn, "suara, bunyi" dan , lgos, "perkataan, pertuturan, subjek
perbincangan") ialah kajian yang dilakukan mengenai pola bunyi bahasa iaitu

3
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

tentang bunyi-bunyi yang berfungsi dalam sesuatu bahasa. Mengikut Frank

Parker (1994), fonologi merupakan suatu bidang yang mengkaji sistem bunyi
sesuatu bahasa: iaitu rumus-rumus yang menentukan aspek sebutan. Dalam
tradisi barat, pengkajian tentang bidang fonologi ini telah bermula sejak 200
tahun yang lalu, iaitu bermula lebih kurang pada awal tahun 1800, apabila para
ahli bahasa memulakan pengkajian tentang perubahan bunyi bahasa dengan
cara membandingkan bunyi bahasa yang wujud dalam pelbagai bahasa yang
berkaitan. Sehubungan itu dengan kata lain, fonologi ialah ilmu tentang
perbendaharaan fonem sesebuah bahasa. Dalam pengkajian fonetik, ahli
bahasa mempelajari bagaimana bunyi-bunyi fonem sebuah bahasa
direalisasikan atau dilafazkan. Fonetik juga mempelajari cara kerja organ tuhuh
manusia, terutama yang berhubungan dengan penggunaan bahasa.

Fonetik (daripada perkataan Yunani (phon) "bunyi" atau "suara") ialah

kajian terhadap bunyi fizikal percakapan manusia. Ia berkaitan dengan sifat
fizikal bunyi (fon), serta proses penghasilan fisiologi, penerimaan auditori, dan
persepsi neurofizikal. Ilmu fonetik mula dikaji seawal 2,500 tahun lalu di India
purba, berikutan catatan Pini mengenai tempat dan kelakuan penghasilan
bunyi bagi bunyi konsonan di dalam buku bertarikh abad ke-5 SM dalam Bahasa
Sanskrit. Sistem huruf Indik utama hari ini menyusun huruf konsonan mengikut
klasifikasi Pini.

Menurut Rahimah Haji Sabran dan Rahim Sham (1985), bidang fonologi
mengkaji sistem bunyi- bunyi yang tertentu dalam pertuturan, khusus bagi
sesuatu bahasa. Ini jelas daripada pendapat Henderson yang menyatakan the
study of the systematic organization of selected speech sounds in the spoken
form of individual language has variously been called phonology.

Menurut Dal bor, salah seorang ahli linguistik Barat, phonology is the study of
the function and patterning of speech sounds yang bermaksud fonologi ialah
kajian tentang fungsi dan pencorakan dalam bunyi yang bermakna yang
diucapkan oleh manusia.

4
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Bagi Arbak Othman (1983), fonetik adalah kajian tentang bunyi-bunyi ujar.
Sebagai ilmu, fonetik berusaha menemukan kebenaran-kebenaran umum dan
memformulasikan hukum-hukum umum tentang bunyi-bunyi itu dan
pengucapannya, manakala sebagai kemahiran, fonetik memakai data deskriptif
dasar daripada fonetik ilmiah bagi memberi kemungkinan pengenalan dan
pengucapan bunyi-bunyi ujar itu.

Selain itu, fonetik boleh didefinisikan sebagai mempelajari segala bunyi yang
diucapkan melalui mulut manusia, baik bunyi manusia, bukan bunyi bahasa,
mahupun bunyi-bunyi marginal, dan memberikan simbol fonetik untuk setiap
bunyi, yakni menurut Dr. Lufti Abas (1985).

Menurut ahli linguistik Kenstowicz dan Kisserberth (1979) fonetik

ditafsirkannya sebagai the study of the sounds human beings employ when
speaking a language is phonetics yang bermaksud pengkajian tentang bunyi-
bunyi oleh manusia yang kita gunakan semasa bertutur ialah fonetik.

Para pengkaji fonologi menggunakan istilah-istilah teknikal ketika

menjelaskan sesuatu bunyi. Antaranya ialah, bunyi-bunyi itu dibahagikan kepada
bunyi-bunyi vokal, konsonan dan diftong. Bunyi-bunyi itu diberi lambang yang
diiktiraf pada peringkat antarabangsa. Satu unit bunyi fonetik dinamakan fon dan
diberi lambang tertentu dalam kurungan siku. Contohnya [o]. Satu unit bunyi
fonem diberi lambang hampir sama dengan huruf dan ditulis dalam garis miring.
Contohnya /o/. Huruf pula, seperti yang kita ketahui, tidak diapit oleh sebarang
tanda baca. (Fonem ialah unit bunyi yang lebih besar daripada fon dan
mempunyai fungsi tertentu dalam sesuatu bahasa.) Lazimnya fonetik dikaji
secara berasingan. Hal ini demikian kerana bidang fonetik amat rumit dan
bersifat teknikal. Fonetik ialah ilmu yang mengkaji bunyi bahasa, iaitu ujaran
atau pertuturan yang dihasilkan oleh manusia dengan mengecualikan bunyi
seperti berdengkur, batuk, berdeham, bersiul, sebagainya. Ruang lingkup fonetik

5
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

merangkumi antara lain proses pertuturan atau penghasilan bunyi dan

pengelasan. Kajian fonetik terbahagi kepada tiga cabang, iaitu fonetik artikulasi,
fonetik akustik dan fonetik auditori.

1.1.1 Fonetik Artikulasi

Cabang ini mengkaji tentang cara penghasilan bunyi bahasa dan bahagian-
bahagian (artikulator) yang terlibat dalam penghasilan bunyi. Selain itu, cabang
ini juga melakukan pengelasan terhadap bunyi bahasa berdasarkan cara bunyi
itu dikeluarkan oleh alat tutur (artikulator), seperti lidah, bibir, lelangit keras,
lelangit lembut, anak tekak, dan sebagainya.

1.1.2 Fonetik Akustik

Cabang ini mengkaji sifat-sifat bunyi bahasa. Sifat fizikal yang dimaksudkan di
sini ialah gelombang bunyi ujaran yang dihasilkan oleh pita suara. Gelombang
bunyi ini dapat diukur dengan menggunakan alat seperti spektrogram dan
osiloskop. Antara sifat yang diberi perhatian dalam kajian fonetik akustik
termasuklah nada, frekuensi dan amplitud.

1.1.3 Fonetik Auditori

Cabang ini mengkaji tentang cara bunyi bahasa ditanggapi oleh pendengar
melalui pendengaran dan diterjemahkan (persepsi) oleh otak. Proses ini adalah
proses yang paling kompleks dalam kajian fonetik kerana proses ini melibatkan
kajian yang bersifat mujarad.Dari ketiga-tiga cabang ini, fonetik artikulasi adalah
cabang yang paling diberi tumpuan dalam pengajaran dan pembelajaran fonetik
di Malaysia. Dua cabang lagi, iaitu fonetik akustik dan fonetik auditori agak
kurang diberi perhatian kerana tiadanya peralatan dan kepakaran yang
menyebabkan kesukaran untuk pengajaran.

6
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

1.2 Perbezaan Fonetik dan Fonologi

Fonologi ialah satu cabang ilmu yang mengkaji tentang sistem bunyi yang
diucapkan oleh manusia yang berfungsi atau dalam bahasa yang lebih mudah
difahami bahasa yang difahami oleh kedua-dua belah pihak. Fonetik pula
bermaksud bidang yang mengkaji segala bunyi bahasa yang dihasilkan oleh
alat-alat artikulasi manusia dan ia memberi lambang kepada bunyi-bunyi
tersebut. Perbezaan antara kedua-dua bidang kajian ini dapat dijelaskan
menerusi jadual berikut:

Fonetik Fonologi

Fenomena bunyi atau pertuturan Mengkaji sistem bunyi-bunyi tertentu

manusia seluruhnya. dalam pertuturan bagi sesuatu
bahasa.
Input kepada kajian linguistik tinggi,
Asas kepada kajian fonologi. iaitu morfologi dan sintaksis.
Tidak dapat memerikan seluruh Dapat merumuskan, menghuraikan
bunyi yang dihasilkan oleh manusia, dan menjelaskan segala bentuk bunyi
tidak dapat menghalusi segala dalam sesuatu bahasa secara teliti
variasi bunyi tersebut dan tidak dan terperinci dengan tujuan untuk
dapat menghuraikan sistem bunyi menentukan peraturan dan bentuk
semua bahasa yang dituturkan oleh bunyi secara spesifik.
manusia dengan sempurna.
(Siti Hajar Abd. Aziz, 2008: 90)

1. Secara individu anda dikehendaki melayari internet untuk

mendapat bahan tentang fonetik artikulasi, fonetik akustik,
dan fonetik auditori.
2. Banding beza bahan tersebut, kemudian bentangkan di
dalam kelas anda.

7
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

1.3 Matlamat Sebutan Baku Bahasa Melayu

Bahasa Melayu sekarang sudah berusia lebih 2000 tahun (Asmah,1999). Jika
dilihat dari sudut usianya bahasa Melayu sudah boleh dikelaskan sebagai
bahasa yang mantap dan kukuh. Ini boleh dilihat daripada peranannya sebagai
bahasa rasmi bagi negara kita, alat komunikasi dalam urusan rasmi dan tidak
rasmi. Peranan bahasa Melayu dalam bidang pendidikan pula tidak perlu
dipertikaikan lagi, ia merupakan bahasa ilmu dan asas kepada perpaduan
negara. Keyakinan negara dalam meletakkan bahasa Melayu sebagai bahasa
ilmu adalah kerana bahasa ini sudah ada sistemnya yang tersendiri seperti
ditulis oleh Rohizah Halim dan Sharifah Fazliyaton Shaik Ismail, 2008 bahawa:

Bahasa Melayu adalah bahasa yang mempunyai struktur dan bersistem,

dengan asas yang padu dan kukuh ini, bahasa Melayu jelas sekali telah
diperlengkapkan sebagai bahasa intelek dengan wibawa yang kukuh .

Namun sebagai bahasa yang hidup dan berkembang, bahasa Melayu

khususnya bahasa Melayu baku menempuh banyak proses sejak zaman
kesultanan Melayu lagi sehingga pada masa ini. Kini, bahasa Melayu baku
menghadapi cabaran dan tekanan ekoran arus pemodenan dan globalisasi.
Penggiat bahasa risau, pendidik bimbang apatah lagi pejuang bahasa yang
melihat kian hari bahasa Melayu kian tersisih. Kegagalan meletakkan bahasa
Melayu ditempat yang sewajarnya memberi kesan kepada perlaksanaan bahasa
Melayu baku dengan jayanya.

Bahasa baku ialah bahasa standard, mempunyai struktur yang lengkap dan
sempurna dari segi sistem ejaan, tatabahasa, dan kosa kata. Bahasa Melayu
baku mempunyai keseragaman dalam empat sistem yang utama iaitu fonologi,
morfologi, sintaksis dan semantik. Sebutan baku pula mencakup aspek fonologi
sahaja. Menurut Awang Sariyan (2004), sebutan baku di Malaysia telah
ditetapkan dalam Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu Kali Ke-3 (1956)

8
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

yang memutuskan bahawa sebutan baku ialah sebutan fonemik (berdasarkan

ejaan) bukan berdasarkan kelaziman sebutan menurut dialek Riau-Johor.
Pelaksanaan sebutan baku di institusi pendidikan khususnya sekolah berjalan
serentak dengan KBSM (1988). Tujuan pembakuan bahasa Melayu adalah
seperti yang berikut:

i. Untuk mewujudkan satu variasi sebutan baku dalam bahasa Melayu yang
dapat digunakan dalam situasi formal atau situasi rasmi.
ii. Untuk meningkatkan kecekapan berbahasa Melayu dalam kalangan
pengguna bahasa.
iii. Untuk memantapkan sistem dan struktur dalaman bahasa Melayu,
supaya sistem sebutannya menjadi mantap dan baku sejajar dengan
pemantapan dan pembakuan tatabahasa, kosa kata (perbendaharaan
kata umum dan istilah), sistem ejaan, dan laras bahasa.
iv. Secara khusus, untuk menyeragamkan cara berbahasa dan bertutur serta
mengurangkan penggunaan pelbagai variasi dan gaya sebutan serta
menghindarkan penggunaan dialek setempat di dalam pengajaran dan
pembelajaran Bahasa Melayu di peringkat sekolah

1.4 Pelaksanaan Sebutan Baku Bahasa Melayu

Menurut Awang Sariyan (1988:6), ahli- ahli bahasa telah bersependapat tentang
dasar sebutan baku Bahasa Melayu iaitu sebutan bagi kata bahasa Melayu
hendaklah berdasarkan sebutan fonemik atau sebutan berdasarkan ejaan.
Perkara ini adalah bertepatan dengan keterangan K.L pike dalam bukunya
Phonemics (1943:57) iaitu Kata-kata dieja sebagaimana diucapkan dan
diucapkan sebagaimana dieja, dan tidak ada huruf yang senyap.

Garis panduan dasar umum tentang sebutan baku bahasa Melayu adalah
seperti berikut :

9
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Sebutan Huruf: Pada umumnya, setiap huruf dalam ejaan Rumi atau Jawi
perlulah dilafazkan dengan jelas mengikut nilai bunyi bahasa Melayu yang
dilambangkan.

Sebutan Kata: Sebutan kata hendaklah berdasarkan ejaan secara keseluruhan

dan juga berdasarkan bentuk kata (pola pada suku kata) sama ada kata dasar
atau kata terbitan.

Intonasi: Intonasi ialah nada suara yang turun naik atau tinggi rendah sewaktu
bercakap dan hendaklah berdasarkan jenis dan bentuk ayat atau kalimat dalam
Bahasa Melayu serta keperihalan keadaan yang berkenaan.

Huruf dan fonem vokal a

Sebutan Baku

Vokal a dilafazkan dengan [ a ] pada bahagian mana pun ia terletak sama ada
terbuka, tertutup, di tengah atau di akhir kata.Ini bermakna vokal a disebut
seperti mana dieja dan dieja seperti mana dilafazkan.

Contoh:

Huruf Vokal Fonem/ bunyi Ejaan Sebutan

a [a] saya [sa ya]
berapa [be ra pa]
apa [a pa]

Fonem vokal yang dilambangkan dengan huruf i.

Mengikut sebutan baku fonem vokal i perlu dibunyikan dengan [ i ], sama ada
terletak pada suku kata akhir terbuka dan suku kata tertutup. Ini bermaksud
vokal i perlu dibunyikan seperti mana dieja. Sebutan Johor-Riau bagi fonem
vokal i pada suku kata tertutup dibunyikan dengan [e].
Contoh:

10
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Ejaan Sebutan baku Sebutan Johor Riau

Alih [a lih] [ a leh]
Mukim [mu kim] [mu kem]
Hasil [ha sil] [ha sil]

Fonem vokal yang dilambangkan dengan huruf u.

Mengikut sebutan baku fonem vokal u perlu dibunyikan dengan [ u ], sama ada
terletak pada suku kata akhir terbuka dan suku kata tertutup. Ini bermaksud
vokal u perlu dibunyikan seperti mana dieja. Sebutan Johor-Riau bagi fonem
vokal u pada suku kata tertutup dibunyikan dengan [o].
Contohnya:
Ejaan Sebutan baku Sebutan Johor-Riau
Betul [be tul] [ be tol]
Lanun [la nun] [la non]
tutup [tu tup] [tu top)

Penyebutan Kata Terbitan

Kata terbitan mengikut garis panduan dasar umum tentang sebutan baku
Bahasa Melayu hendaklah dilafazkan berdasarkan pola ejaan KV , KV + KV ,
KVK , KVK + KVK.

Kata terbitan dengan imbuhan awalan

Ejaan Sebutan baku Sebutan Johor-Riau

Pengajar [pe nga jar] [pe nga ja]
Pengedar [pe nge dar] [pe nge da]
Terasa [te ra sa] [te ra s]
Berlari [ber la ri] [ber la ri]
terangkat [ter ang kat] [ter ang kat]

11
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Kata terbitan bahasa Arab, Indonesia dan Inggeris

Kata serapan Bahasa Arab , Indonesia dan Inggeris yang sudah sebati dengan
bahasa Melayu dibunyikan seperti sebutan baku Bahasa Melayu.

Ejaan Standard Sebutan baku Sebutan Johor-Riau

i) Bahasa Indonesia
Sama bunyi
Anda [an da] [an da]
Merdeka [mer de ka] [mer de ka]

Berbeza bunyi
Bangsa [bang sa] [bang s]

ii) Bahasa Arab

Sama bunyi
Fatwa [fat wa] [fat wa]
Takwa [tak wa] [tak wa]
Beza bunyi
Makna [mak na] [mak n]

iii) Bahasa Inggeris

[fra sa] [fra sa]
Frasa [dra ma] [dra ma]
drama

12
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

1.5 Intonasi dalam Bahasa Melayu

Intonasi ialah nada suara yang turun naik atau tinggi rendah sewaktu bercakap
dan hendaklah berdasarkan jenis dan bentuk ayat atau kalimat dalam bahasa
Melayu, sama ada ayat penyata biasa, ayat tanya, ayat perintah, ayat terbalik
atau songsang atau ayat pasif dan seumpamanya. Intonasi bahasa Melayu
dapat dikenali dan digayakan dengan empat tingkat nada yang biasa ditandai
dengan angka 1, 2, 3 dan 4. Angka 1 menandai nada yang paling rendah dan
angka 4 menandai nada yang paling tinggi. Nada 2 memulakan ujaran dan nada
3 merupakan nada tekanan. Intonasi bahasa Melayu mempunyai hubungan
yang rapat dengan sintaksis, iaitu dapat membezakan jenis dan bentuk ayat.
Intonasi wujud dalam bahasa Melayu bagi menandai dan memisahkan frasa
yang pelbagai jenis dan bentuknya.

Ada beberapa fungsi intonasi. Antaranya:

i. Fungsi emosional: Untuk menyatakan pelbagai makna sikap, seperti

kegembiraan, kebosanan, kemarahan, kekejutan, keakraban,
kekecualian, ketakutan dan ratusan sikap yang lain.
ii. Fungsi gramatis: Untuk menandakan kontras dari segi tatabahasa
terhadap sesuatu ujaran, sama ada sesebuah klausa atau ayat itu berupa
pertanyaan atau pernyataan, positif atau negatif dan seumpamanya.
iii. Fungsi struktur informasi: Untuk memberikan sesuatu yang baru
berbanding dengan yang telah dimaklumi dalam makna sesebuah ujaran
iaitu dengan menekankan kata yang membawa makna tersebut.
iv. Fungsi tekstual: Untuk membentuk nada dan gaya suara yang turun naik
bagi wacana yang lebih luas seperti pembacaan teks berita yang
membezakan satu berita dengan berita yang lain.
v. Fungsi psikologi: Untuk membantu menggubah bahasa menjadi unit-unit
ujaran yang mudah dilihat dan diingat, seperti belajar urutan nombor yang
panjang atau ungkapan dalam ucapan.

13
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

vi. Fungsi indexical: Untuk menandai identiti seseorang, iaitu membantu

mengenali seseorang sama ada tergolong dalam kumpulan sosial atau
pekerjaan yang berbeza, seperti khatib, penjual ubat atau sarjan tentera.

Sebutan bagi Nama Khas

Nama orang di Malaysia atau di luar Malaysia dilafazkan menurut kebiasaan

orang yang empunya nama atau kebiasaan setempat atau kebiasaan
antarabangsa. Contohnya:

Ejaan Sebutan

Muhammad Hatta [mu.ham.mad hat.ta]

James Bond [jms bnd]

Nelson Mandela [nl.sen man.d.la]

Lim Keng Yaik [lim kng yk]

Boutros Boutros-Ghali [but.ros but.ros gha.li]

Nama tempat di Malaysia atau di luar Malaysia dilafazkan menurut kebiasaan

sebutan setempat atau kebiasaan antarabangsa. Contohnya:

Ejaan Sebutan

Selangor Darul Ehsan [se.la.ngor da.rul h.san]

Bosnia-Herzegovina [bos.nia her.ze.go.vi.na]

Pyongyang [pyong.yang]

New Zealand [niu zi.lnd]

Sunway Lagoon [sun.wi le.gun]

14
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Nama Khas yang lain yang mengandungi atau tidak mengandungi nama orang
atau nama tempat dilafazkan menurut sistem sebutan baku bahasa Melayu.
Contohnya:

Ejaan Sebutan

Bank Bumiputera [bangk bu.mi.pu.te.ra]

Radio Televisyen Malaysia [ra.dio t.l.vi.syen me.l.sia]

Universiti Teknologi Malaysia [u.ni.ver.si.ti tk.no.lo.gi me.l.sia]

Agensi Pengiklanan Multimedia [a.gn.si pe.ngi.la.nan mul.ti.m.dia] atau

[a.gn.si peng. ik.la.nan mul.ti.m.dia]

Akronim atau singkatan yang terbentuk sebagai kata (dalam bahasa Melayu
atau bukan bahasa Melayu) dilafazkan dengan dua cara iaitu (i) cara sebutan
akronim menurut cara pemenggalan suku kata ejaan, atau (ii) cara sebutan
ungkapan atau nama yang penuh. Contohnya:

Ejaan Sebutan

Felda [fl.da] atau (Federal Land Development Authority)

(Lembaga Kemajuan Tanah Persekutuan)

UNESCO [yu.ns.ko] atau (United Nations Educational, Scientific and

Cultural Organization)

UMNO [am.no] atau (United Malays National Organization) (Pertubuhan

Kebangsaan Melayu Bersatu)

tadika [ta.di.ka] atau (taman didikan kanak-kanak)

ADUN [a.dun] atau (Ahli Dewan Undangan Negeri)

Plus [plus] atau (Projek Lebuh Raya Utara-Selatan)

Akronim yang tidak berbentuk kata dan singkatan jenis inisialisme dalam ejaan
Rumi dilafazkan dengan dua cara, iaitu (i) cara sebutan singkatan menurut bunyi
huruf Rumi, atau (ii) cara sebutan ungkapan atau nama yang penuh. Contohnya:

15
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Ejaan Sebutan

DBP [di.bi.pi] atau (Dewan Bahasa dan Pustaka)

TLDM [ti.l.di.m] atau (Tentera Laut Diraja Malaysia)

JKKK [j.k.k.k] atau (Jawatankuasa Keselamatan dan Kemajuan

Kampung)

RTM [ar.ti.m] atau (Radio Televisyen Malaysia)

PLO [pi.l.o] atau (Palestinian Liberation Organization)

(Pertubuhan Pembebasan Palestin)

BACAAN TAMBAHAN

Asmah Hj Omar. (1977). Kepelbagaian Fonologi Dialek-dialek Melayu. Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka.

Awang Sariyan. (1988). Sebutan Baku Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka.

Raja Mukhtaruddin Raja Dain. (1982). Ilmu Fonetik dan Linguistik. Petaling Jaya:
Agensi Penerbitan Nusantara.

Mengapakah bahasa baku diperkenalkan di dalam sebuah negara

majmuk seperti Malaysia? Apakah halangan yang akan timbul
sekiranya setiap ahli di dalam masyarakat menggunakan dialek atau
loghat masing-masing?

16
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

TAJUK 2 ARTIKULASI DAN ARTIKULATOR

SINOPSIS

Tajuk ini membincangkan definisi dan jenis alat-alat artikulasi yang terlibat untuk
menghasilkan ujaran. Tumpuan khusus diberi kepada alat-alat artikulasi vokal
yang digunakan untuk menghasilkan bunyi vokal.

HASIL PEMBELAJARAN

(i) Mengenal pasti definisi artikulasi dan artikulator.

(ii) Mengenal pasti alat-alat artikulasi dan artikulasi vokal
(iii) Menghuraikan jenis-jenis alat-alat artikulasi dan artikulasi vokal

KERANGKA TAJUK-TAJUK

ARTIKULASI
DAN ARTIKULATOR

DEFINISI
ARTIKULASI ALAT-ALAT ALAT-ALAT
DAN ARTIKULATOR ARTIKULASI ARTIKULASI VOKAL

Rajah 2.1: Kerangka Tajuk 1

17
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

2.0 KANDUNGAN ISI

Kandungan isi untuk topik ini meliputi huraian tentang definisi dan jenis-jenis
alat-alat artikulasi dan artikulasi vokal.

2.1 Definisi Artikulasi dan Artikulator

Untuk pengetahuan anda, artikulasi atau alat pertuturan merupakan alat-alat

yang terlibat dalam proses pengeluaran bunyi-bunyi bahasa. Alat-alat ini
sebenarnya mempunyai tugas-tugas asas, iaitu mengunyah makanan, menelan
dan menghembus nafas. Oleh itu, tugas alat-alat ini saling bertindih termasuklah
tugas menghasilkan bunyi-bunyi bahasa.

Alat artikulasi terbahagi kepada dua bahagian, iaitu artikulator dan daerah
artikulasi. Artikulator adalah bahagian alat pertuturan yang boleh digerak-
gerakkan seperti lidah, bibir dan gigi bawah yang terletak di bahagian bawah
rongga mulut. Daerah artikulasi termasuklah gigi atas, gusi, lelangit keras dan
lelangit lembut. Bahagian alat pertuturan ini terletak di atas rongga mulut yang
tidak boleh digerak-gerakkan dan hanya dapat didekati atau disentuh dalam
proses pengeluaran bunyi-bunyi bahasa.

2.2 Alat-Alat Artikulasi

Tahulah anda bahawa, alat-alat artikulasi meliputi artikulator dan daerah

artikulasi?. Artikulator merupakan bahagian alat pertuturan yang boleh digerak-
gerakkan, iaitu lidah, bibir dan gigi bawah yang terletak di bahagian bawah
rongga mulut, manakala daerah artikulasi ialah gigi atas, gusi, lelangit keras dan
lelangit lembut. Daerah artikulasi ialah bahagian alat pertuturan di atas rongga
mulut yang tidak boleh digerak-gerakkan dan hanya dapat didekati atau disentuh
dalam proses pengeluaran bunyi-bunyi bahasa. Rajah 1 menunjukkan
kedudukan alat-alat artikulasi manusia seperti bibir (atas dan bawah), gigi,

18
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

lelangit, anak tekak, lidah, dan rongga hidung (Nor Hashimah Jalaluddin,
1998:16-17)

Kedudukan Artikulator Daerah Artikulasi

1. Bibir atas 2. Bibir bawah 3. Gigi atas

4. Gigi bawah 5. Gusi 6. Lelangit keras
7. Lelangit lembut 8. Anak tekak 9. Lidah
10. Epiglotis 11. Pita suara 12. Rongga tekak
13. Rongga hidung 14. Rongga mulut 15. Tenggorok

Rajah 2.2: Alat-Alat Artikulasi

2.3 Alat-Alat Artikulasi Vokal

Anda perlu mengetahui bahawa, Sistem Ejaan Rumi mempunyai lima huruf
vokal yang digunakan untuk melambangkan enam fonem vokal atau bunyi vokal
baku. Huruf-huruf tersebut ialah a, e, i, o, dan u. Alat-alat artikulasi vokal
meliputi rongga mulut, iaitu bahagian lidah dan keadaan bibir.

Bunyi vokal terhasil apabila udara yang dikeluarkan dari paru-paru melalui
rongga mulut tanpa mengalami sebarang sekatan. Jenis-jenis bunyi vokal dapat
ditentukan berdasarkan kedudukan bahagian lidah, ruang udara antara
bahagian lidah yang berkenaan dan keadaan bibir. Kedudukan lidah dapat
dibahagikan kepada empat peringkat, iaitu tinggi, separuh tinggi, separuh
rendah dan rendah. Selaras dengan kedudukan bahagian lidah itu, ruang udara
19
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

dapat dibahagikan kepada empat juga, iaitu sempit, separuh sempit, separuh
luas dan luas. Bahagian lidah yang terlibat pula terbahagi kepada tiga bahagian,
iaitu depan, tengah dan belakang lidah seperti yang ditunjukkan dalam
linguagram (gambar lidah) yang berikut:

Depan Tengah Belakang

hampar neutral bundar
Tinggi (sempit) i u

Separuh tinggi
e o
(separuh sempit)
Separuh rendah
(separuh luas)
Rendah (luas) a

Rajah 2.3: Bahagian Lidah

Seterusnya, keadaan bibir terbahagi kepada tiga bahagian, iaitu neutral,

hampar dan bundar. Dalam Bahasa Melayu standard terdapat enam jenis vokal
yang dapat dihasilkan, iaitu [i, e, a, o, u, ] dan dua vokal tambahan dalam dialek
Melayu, iaitu [] dan []. Bunyi-bunyi [] dan [] merupakan bentuk sebutan
harian dan juga perkataan yang dipinjam daripada bahasa Inggeris, seperti beg
dan bos. Layari internet untuk melihat pergerakan bibir ketika menyebut bunyi
vokal Bahasa Melayu.

Keadaan Bibir semasa Keadaan bibir semasa

menghasilkan vokal menghasilkan vokal
hadapan, bibir terhampar. belakang, bibir bundar
Rajah 2.4: Keadaan Bibir

20
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

AKTIVITI

Secara berpasangan, berdasarkan rajah di bawah, labelkan alat-alat artikulasi

yang digunakan untuk menghasilkan bunyi bahasa.

i._______________________________ vii.__________________________

ii._______________________________ viii.__________________________

iii.______________________________ ix.___________________________

iv.______________________________ x.___________________________

v._______________________________ xi.___________________________

vi.______________________________ xii.___________________________

21
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

LATIHAN

1. Nyatakan perbezaan antara artikulasi dan artikulator.

2. Nyatakan alat-alat artikulasi yang terdapat untuk kedudukan artikulator dan

daerah artikulasi.

BAHAN BACAAN

Abdullah Hassan. (1980). Linguistik Am untuk Guru Bahasa Malaysia.

Petaling Jaya: Penerbit Fajar Bakti.

Abdullah Hassan, Indirawati Zahid, Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan
Fonologi Siri Pengajaran dan Pembelajaran Bahasa Melayu. Kuala Lumpur:
Penerbitan PTS
Abdullah Hassan (penyunting) (1983). Rencana Linguistik. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.
Nor Hashimah Jalaluddin (1998). Asas Fonetik. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan
Pustaka.

Raja Mukhtaruddin Raja Dain. (1982). Ilmu Fonetik dan Linguistik. Petaling Jaya:
Agensi Penerbitan Nusantara.

22
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

TAJUK 3 ARTIKULASI DAN ARTIKULATOR

SINOPSIS

Tajuk ini membincangkan artikulasi diftong dan konsonan yang berfungsi untuk
menghasilkan bunyi diftong dan konsonan. Perbincangan turut ditumpukan
kepada definisi dan jenis diftong serta konsonan dalam Bahasa Melayu.

HASIL PEMBELAJARAN

(i) Mengenal pasti definisi diftong dan konsonan

(ii) Mengenal pasti jenis-jenis diftong dan konsonan Bahasa Melayu
(iii) Menghuraikan artikulasi diftong dan konsonan Bahasa Melayu

KERANGKA TAJUK-TAJUK

DIFTONG
DAN
KONSONAN

DEFINISI DAN JENIS

DIFTONG ARTIKULASI
ARTIKULASI KONSONAN
SERTA KONSONAN DIFTONG

Rajah 3.1: Kerangka Tajuk 3

23
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

3.0 KANDUNGAN ISI

Kandungan isi untuk topik ini meliputi huraian tentang definisi, jenis-jenis diftong
dan konsonan serta artikulasi diftong dan konsonan Bahasa Melayu.

3.1 Definisi Diftong dan Konsonan

Tahukah anda, menurut Kamus Tatabahasa Bahasa Melayu (Marzukhi Nyak

Abdullah,1997:63), diftong (diphthong) ialah gabungan dua bunyi vokal yang
disebut sebagai satu suku kata akibat perubahan kedudukan lidah contohnya,
[ai] dalam [pandai] pandai, dan [au] dalam [pulau] pulau?. Konsonan pula ialah
semua bunyi selain vokal yang dihasilkan dengan melakukan sekatan terhadap
arus udara yang dilepaskan melalui paru-paru. Sekatan itu dapat dilakukan
dalam bentuk hentian sepenuhnya, hentian sebahagian atau hentian sekejap-
sekejap (Abdullah Hassan,2006:44).

3.2 Jenis-Jenis Diftong dan Konsonan Bahasa Melayu

Anda perlu mengetahui bahawa, Bahasa Melayu mempunyai tiga bunyi diftong,
iaitu [ai], [au] dan [oi]. Diftong boleh membentuk suku kata seperti dalam
perkataan [# tupai #], [# panau #] dan [# amboi #]. Keadaan sebegini
membezakan diftong daripada deretan vokal contohnya, mengenai (Abdullah
Hassan, 2006:42).

Bunyi konsonan pula dapat dihuraikan berdasarkan cara penghasilannya,

sama ada letupan, letusan, sengauan, geseran dan sebagainya, serta titik
artikulasi atau daerah sebutannya, seperti dua bibir, gigi-gusi, lelangit keras,
lelangit lembut, anak tekak dan lain-lain.

24
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

3.3 Artikulasi Diftong dan Konsonan Bahasa Melayu

Tahukah anda bahawa, bunyi diftong bersifat satu suku kata yang melibatkan
alat artikulasi lidah?. Diftong Bahasa Melayu terdiri (i) diftong biasa, iaitu
gabungan dua bunyi vokal yang disebut dalam satu suku kata akibat perubahan
kedudukan lidah contohnya, [ai] dalam [pandai] pandai, dan [a] dalam [pula]
pulau, (ii) diftong lebar yang melibatkan perubahan yang luas pada kedudukan
lidah contohnya, [ai] dalam [pantai], (iii) diftong menurun, iaitu diftong yang
puncak kenyaringannya jatuh pada vokal pertama contohnya, [ai] dalam [pandai]
pandai dan (iv) diftong sempit, iaitu diftong yang melibatkan perubahan yang
sempit pada kedudukan lidah contohnya, [oi] dalam [sepoi] sepoi. Kedudukan
alat artikulasi lidah ketika menyebut bunyi diftong adalah seperti berikut:

Rajah 3.2: Kedudukan Lidah Untuk Bunyi Diftong

Seterusnya, anda juga perlu mengetahui bahawa, konsonan Bahasa

Melayu meliputi bunyi letupan, letusan, sengauan, sisian, geseran, malaran dan
getaran. Hentian sepenuhnya dapat menghasilkan bunyi letupan (plosif). Udara
yang dilepaskan daripada paru-paru akan mengalami sekatan sepenuhnya
sama ada di bahagian bibir, lelangit keras, lelangit lembut atau pita suara.
Kemudian udara akan dilepaskan serta-merta dan akan terhasillah bunyi
letupan.

25
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Bunyi Letupan

Fon Awal Akhir

[p] [pulau] [atap]
[b] [bumi] [rbab]
[t] [talam] [liat]
[d] [datu] [kad]
[k] [kata] *
[g] [garau] [bg]
[] ** [ana]

*bunyi [k] tidak dapat hadir pada akhir suku kata dalam bahasa Melayu.
**bunyi [] adalah variasi kepada bunyi [k] dan hadir pada akhir suku kata dalam Bahasa Melayu.

Sekatan sepenuhnya dapat menghasilkan bunyi letusan (afrikat). Bunyi ini

dihasilkan dengan cara menyekat arus udara sepenuhnya yang dilepaskan oleh
paru-paru. Kemudian arus udara itu dilepaskan perlahan-lahan. Ada juga
pendapat yang menyatakan bunyi afrikat ini adalah hasil gabungan dua bunyi,
iaitu bunyi [t] digabungkan dengan bunyi [] untuk menghasilkan bunyi [],
manakala bunyi [d] pula digabungkan dengan bunyi [] untuk mendapatkan
bunyi [j].

Satu lagi bentuk sekatan yang dilakukan sepenuhnya akan mengeluarkan

bunyi sengauan (nasal) yang dihasilkan dengan cara menurunkan anak tekak
(uvula) untuk menutup rongga mulut (oral). Ini menyebabkan udara yang
dilepaskan dari paru-paru akan melalui rongga hidung dan terhasillah bunyi
nasal [m], [n], [], dan [].

Hentian sebahagian pula akan menghasilkan bunyi sisian, geseran

(frikatif) dan malaran. Bunyi sisian dalam bahasa Melayu dihasilkan dengan
melakukan penyekatan terhadap arus udara yang dilepaskan oleh paru-paru di
bahagian lelangit keras oleh hujung lidah menyebabkan udara hanya melalui
kawasan sisi di kiri dan kanan rongga mulut. Ini menghasilkan bunyi [l].
26
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Bunyi geseran dihasilkan dengan menyempitkan saluran udara supaya

udara yang melaluinya bergeser dan kedengaran bunyi berdesis. Bunyi geseran
dalam bahasa Melayu ialah [f], [v], [s], [z], [], dan [h].

Untuk menghasilkan bunyi malaran, kedudukan artikulator adalah seperti

menghasilkan bunyi geseran tetapi geseran yang dihasilkan adalah terlalu
lemah. Bunyi malaran juga sama seperti untuk menghasilkan bunyi vokal, dan
sesetengah ahli fonetik menamakannya bunyi separuh vokal. Bunyi malaran
dalam bahasa Melayu ialah [w] dan [y].

Bentuk sekatan udara yang ketiga ialah hentian sekejap-sekejap. Bentuk

ini menghasilkan bunyi getaran. Udara yang dilepaskan oleh paru-paru disekat
dengan menggetarkan hujung lidah di lelangit keras. Dalam bahasa Melayu
hanya terdapat satu bunyi getaran, iaitu [r].

Bunyi Letusan
[] [cawan] [ma]
[j] [jam] [caj]

Bunyi Sengauan
[m] [muda] [cium]
[n] [niat] [jalan]
[] [aa] [buja]
[] [ai] *

*Bunyi [] tidak dapat hadir pada akhir suku kata

Bunyi Sisian
[l] [lalu] [awal]

Bunyi Geseran
[f] [faseh] [alaf]

27
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

[v] [vn] *
[s] [sarat] [awas]
[z] [zat] [lafaz]
[] [arat] [skua]
[h] [harta] [sah]

Bunyi Getaran
[r] [rasa] [siar]

Bunyi konsonan terbahagi kepada bunyi bersuara dan bunyi tidak

bersuara. Bunyi bersuara dihasilkan dengan menggetarkan pita suara, seperti
bunyi [b], [d], [g], [m], [n], [r], [l], [w], dan [y]. Sebaliknya pita suara tidak
digetarkan untuk menghasilkan bunyi tidak bersuara, seperti bunyi [p], [t], [k], [f],
[s], dan [h].

Konsonan pinjaman Bahasa Melayu terdiri daripada (i) Geseran bibir-

gigi tak bersuara, (ii) Geseran bibir-gusi bersuara, (iii) Geseran gigi tak
bersuara, (iv) Geseran gigi bersuara, (v) Geseran lelangit lembut tak
bersuara dan (vi) Geseran lelangit lembut bersuara.

Ketika mengeluarkan geseran bibir-gigi tak bersuara, bibir bawah

dirapatkan kepada gigi atas supaya membuat sempitan untuk udara keluar.
Lelangit lembut dinaikkan rapat kepada belakang rongga tekak. Udara
dikeluarkan dari paru-paru melalui rongga mulut dan dibiarkan bergeser keluar di
daerah rapatan bibir bawah dan gigi atas itu tanpa menggetarkan pita suara.
Contoh sebutan: [fiker] fikir, [hafal] hafal, dan [maaf] maaf. Cara
mengeluarkan geseran bibir-gusi bersuara pula sama dengan cara
mengeluarkan geseran [f]. Perbezaannya ialah, pita suara tidak digetarkan.
Contoh sebutan: [vkal] vokal, [vrsi] versi, dan [univrsiti] universiti.

28
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Penghasilan geseran gigi tak bersuara ini menunjukkan daun lidah berada
di antara gigi atas dengan gigi bawah. Lelangit lembut dinaikkan rapat kepada
belakang rongga tekak. Udara dikeluarkan dari paru-paru melalui rongga mulut
dan dibiarkan bergeser keluar di daerah gigi itu tanpa menggetarkan pita suara.
Contoh sebutan: [alaa] Selasa (thalatha), [inen] Isnin (Ithnin), dan [hade]
hadis (hadith). Cara mengeluarkan geseran gigi bersuara pula, sama dengan
cara mengeluarkan geseran gigi tak bersuara. Perbezaannya ialah, ketika
mengeluarkan bunyi [] pita suara digetarkan. Contoh sebutan: [alem] zalim
(dzalim), dan [haer] hadir (hadzir).

Ketika menghasilkan geseran lelangit lembut tak bersuara, belakang lidah

dirapatkan ke lelangit lembut supaya membuat satu sempitan. Lelangit itu sendiri
dinaikkan rapat kepada belakang rongga tekak. Udara dikeluarkan dari paru-
paru dan dibiarkan bergeser pada sempitan di daerah lelangit itu tanpa
menggetarkan pita suara. Contoh sebutan: [xabar] khabar, [axbar] akhbar, dan
[axer] akhir.

Akhirnya, penghasilan geseran lelangit lembut bersuara menunjukkan

persamaan dengan cara menghasilkan geseran lelangit lembut tak bersuara.
Perbezaannya ialah, ketika mengeluarkan bunyi [] pita suara digetarkan.
Contoh sebutan: [aeb] ghaib, [loat] loghat, dan [bale] baligh. Menurut Raja
Mukhtaruddin (1965:44), bunyi ini sebenarnya terdapat dalam pertuturan orang
Melayu ketika menyebut perkataan-perkataan Melayu seperti orang [a] dan
[baa] sebagai kelainan kepada getaran gusi [r].

29
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

AKTIVITI

Secara berkumpulan, berikan lima contoh perkataan yang mengandungi setiap

jenis diftong Bahasa Melayu seperti yang telah anda pelajari. Pastikan contoh
perkataan tersebut berada pada posisi yang berbeza. Berikan juga sepuluh
contoh perkataan yang mengandungi diftong dialek Melayu yang berbeza. (Beri
contoh daripada beberapa dialek yang berbeza.

LATIHAN

1. Nyatakan jenis bunyi konsonan dan diftong untuk perkataan yang bergaris
berikut:

(i) ghairah (vi) balai

(ii) cabar (vii) laut
(iii) masyhur (viii) sepoi
(iv) dekad (ix) tekukur
(v) pulau (x) sarat

2. Beri satu contoh perkataan untuk keenam-enam jenis konsonan pinjaman

yang telah anda pelajari.

30
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

BAHAN BACAAN

Abdullah Hassan. (1980). Linguistik Am untuk Guru Bahasa Malaysia.

Petaling Jaya: Penerbit Fajar Bakti.

Abdullah Hassan, Indirawati Zahid, Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan
Fonologi Siri Pengajaran dan Pembelajaran Bahasa Melayu. Kuala
Lumpur: Penerbitan PTS

Abdullah Hassan. (2006). Linguistik Am Siri Pengajaran dan Pembelajaran

Bahasa Melayu. Kuala Lumpur:PTS Professional Publishing Sdn.Bhd.
Asmah Hj Omar. (1977). Kepelbagaian Fonologi Dialek-dialek Melayu. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Lutfi Abas. (1975). Linguistik Deskriptif dan Nahu Bahasa Melayu. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Marzukhi Nyak Abdullah. (1997). Kamus Tatabahasa Bahasa Melayu. Shah

Alam:Penerbit Fajar Bakti Sdn.Bhd.

Raminah Sabran dan Rahim Syam. (1985). Kajian Bahasa untuk Pelatih Maktab
Perguruan. Petaling Jaya: Penerbit Fajar Bakti.

31
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

TAJUK 4 HURUF-HURUF DALAM BAHASA MELAYU

SINOPSIS

Tajuk ini membincangkan definisi dan jenis-jenis huruf yang terdapat dalam
Bahasa Melayu. Huruf-huruf tersebut meliputi huruf vokal, konsonan dan diftong.
Huruf konsonan pula diperincikan kepada konsonan asal, pinjaman, gandingan
dan rangkap.

HASIL PEMBELAJARAN

(i) Mengenal pasti definisi dan jenis huruf dalam Bahasa Melayu
(ii) Menghuraikan jenis-jenis huruf vokal, konsonan dan diftong dalam
Bahasa Melayu
(iii) Membandingkan jenis-jenis huruf konsonan dalam bahasa Melayu, iaitu
konsonan asal, pinjaman, gandingan dan rangkap.

KERANGKA TAJUK-TAJUK

HURUF-HURUF DALAM
BAHASA MELAYU

KONSONAN ASAL, PINJAMAN,

DEFINISI HURUF VOKAL, JENIS-JENIS HURUF VOKAL, GANDINGAN DAN RANGKAP
KONSONAN DAN DIFTONG KONSONAN DAN DIFTONG BAHASA MELAYU
DALAM BAHASA MELAYU BAHASA MELAYU

Rajah 4.1: Kerangka Tajuk 4

32
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

4.0 KANDUNGAN ISI

Kandungan isi untuk topik ini meliputi huraian tentang definisi, jenis-jenis huruf
vokal, konsonan dan diftong dalam Bahasa Melayu. Perbincangan juga turut
ditumpukan kepada jenis-jenis konsonan dalam Bahasa Melayu, iaitu konsonan
asal, pinjaman, gandingan dan rangkap serta artikulasi diftong dan konsonan
Bahasa Melayu.

4.1 Definisi Huruf Vokal, Konsonan dan Diftong Bahasa Melayu

Tahukah anda bahawa huruf ialah lambang dalam sistem bunyi bahasa yang
daripadanya sesuatu perkataan dalam tulisan dibentuk? (Marzukhi Nyak
Abdullah, 1977:42).

Seperti yang telah dipelajari, bunyi vokal terhasil apabila udara keluar
daripada rongga mulut tidak mengalami sekatan atau himpitan. Bunyi vokal juga
dipengaruhi oleh pengaruh lidah, keadaan rongga mulut dan bentuk bibir.
Konsonan pula ialah bunyi yang dihasilkan dengan melakukan sekatan
terhadap arus udara yang dilepaskan melalui paru-paru. Sekatan itu dapat
dilakukan dalam bentuk hentian sepenuhnya, hentian sebahagian atau hentian
sekejap-sekejap. Diftong pula terhasil daripada gabungan bunyi vokal. Dengan
perkataan lain, diftong terbentuk apabila berlaku pengeluncuran bunyi-bunyi
vokal, iaitu satu vokal mengeluncur dari satu vokal kepada vokal yang lain
(Abdullah Hassan,2006:44).

4.2 Jenis-Jenis Huruf Vokal, Konsonan dan Diftong Bahasa Melayu

Anda perlu mengetahui bahawa dalam Bahasa Melayu terdapat enam huruf
vokal, iaitu huruf a, i, u, e pepet, e taling dan o. Rajah 4.2 di bawah menunjukkan
huruf dan fonem (bunyi bahasa) dalam Bahasa Melayu.

33
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Huruf Vokal Fonem / Bunyi Ejaan Sebutan

a [a] ada [a.da]
e taling [] semak [s.mak]
e pepet [e] selak [se.lak]
i [i] bilik [bi.lik]
o [o] botol [bo.tol]
u [u] duduk [du.duk]

Rajah 4.2: Huruf dan Fonem Vokal Bahasa Melayu

Seterusnya dalam Bahasa Melayu juga, terdapat 27 fonem atau bunyi

konsonan yang ditunjukkan dalam rajah 4.3 di bawah.

Huruf Konsonan Fonem / Bunyi Ejaan Sebutan

b [b] bola [bo.la]
c [c] catat [ca.tat]
d [d] dada [da.da]
f [f] fakir [fa.kir]
g [g] gabus [ga.bus]
gh [gh] ghazal [gha.zal]
h [h] harga [har.ga]
j [j] jaga [ja.ga]
k (1)[k] kala [ka.la]
(2) ? kapak [ka.pa?]
(3) nikmat [nimat]
(4)[q] kadi [qa.di]
kh [kh] khairat [khai.rat]
l [l] lalai [la.lai]
m [m] madah [ma.dah]
n [n] nafkah [naf.kah]
ng [ng] ngeri [nge.ri]
ny [ny] nyala [nya.la]
p [p] papar [pa.par]
q [q] qari [qa.ri]
r [r] rapat [ra.pat]
s [s] saham [sa.ham]
sy [sy] syirik [syi.rik]
t [t] tajam [ta.jam]
v [v] virus [vi.rus]
w [w] wajah [wa.jah]
x [z] xylem [zi..lem]

34
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

y [y] yuran [yu.ran]

z [z] zapin [za.pin]

Rajah 4.3: Huruf dan Fonem Konsonan Bahasa Melayu

Bahasa Melayu juga menunjukkan tiga bunyi diftong, iaitu ai, au dan oi
yang ditunjukkan dalam Rajah 4.4 di bawah.

Huruf Diftong Fonem / Bunyi Ejaan Sebutan

ai [ai] pantai [pan.tai]
au [au] pulau [pu.lau]
oi [oi] sepoi [se.poi]

Rajah 4.4: Huruf dan Fonem Diftong Bahasa Melayu

4.3 Konsonan Asal, Pinjaman, Gandingan dan Rangkap Bahasa Melayu

Tahukah anda bahawa terdapat tiga jenis konsonan yang berbeza dalam
Bahasa Melayu? Konsonan tersebut ialah konsonan asal, pinjaman, gandingan
dan rangkap. Konsonan gandingan dan rangkap turut dikenali sebagai huruf
gabung dan konsonan gabungan (Nik Safiah Karim et.al. 2006). Bacalah modul
ini seterusnya untuk memahami ketiga-tiga jenis konsonan tersebut.

Terdapat 18 fonem konsonan asal Bahasa Melayu. Sebenarnya terdapat

19 bunyi (fon) tetapi bunyi [?] dianggap variasi kepada bunyi [k] di akhir suku
kata. Daripada segi cara sebutan, seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 4.5 di
bawah, konsonan asal Bahasa Melayu terbahagi kepada tujuh, iaitu letupan,
letusan, geseran, getaran, sisian, sengauan dan separuh vokal.

35
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Daerah Sebutan

Cara

Pita Suara
Sebutan

Lelangit

Lelangit
Lembut
Gusi-L
Keras

Keras
Gusi
Bibir
1 2 3 4 5 6
t
Letupan p t k
b
b b d g
t
Letusan
b
b j
Sengauan b m n
t
Geseran f s x
b h
b v z
Getaran b r
Sisian b l
Separuh
Vokal b w y

Rajah 4.5: Konsonan Asal Bahasa Melayu Berdasarkan Sebutan

Terdapat sepuluh konsonan pinjaman dalam Bahasa Melayu yang

berasal daripada Bahasa Arab melainkan konsonan v. Konsonan v dipinjam
daripada Bahasa Inggeris. Konsonan sy pula yang dipinjam lebih awal daripada
Bahasa Arab, digunakan untuk mengeja perkataan pinjaman daripada Bahasa
Inggeris contohnya, skuasy. Huruf ain seperti dalam perkataan mana,
digantikan dengan huruf k menjadi makna. Pada tempat lain, huruf i (ilmu), a
(alam), u (umur) digugurkan. Ejaan nama seperti Abdullah, Saodah, Nor Aini
sudah ditiadakan. Selain itu, huruf hamzah digugurkan tetapi masih terdapat
dalam perkataan seperti Dato, sebagai darjah kebesaran yang dikurniakan oleh
Sultan atau Yang Dipertuan Negeri.

36
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Seterusnya, dalam sistem ejaan lama Bahasa Melayu, terdapat sembilan

konsonan gandingan dan rangkap yang digunakan, iaitu kh, gh, ny, ng, sh, ch,
dz, dh dan th. Empat daripadanya dikekalkan penggunaannya hingga kini, iaitu
kh, gh, ny dan ng. Akan tetapi, konsonan gandingan dan rangkap sh diubah suai
menjadi sy. Selain itu, empat konsonan gandingan dan rangkap ditukar menjadi
konsonan tunggal, iaitu ch menjadi c, dz menjadi z, dh menjadi d dan th menjadi
s. (Abdullah Hassan, 2006:95-96).

Sebenarnya jika anda peka, tidak banyak huruf dipinda dalam Sistem
Ejaan Rumi Baharu. Hanya konsonan gandingan dan rangkap dikurangkan
daripada sembilan kepada lima, iaitu empat kekal, manakala satu berubah satu
huruf. Empat lagi konsonan gandingan dan rangkap dijadikan konsonan tunggal
untuk memudahkan ejaan. Namun, walaupun huruf berubah, bunyi sebutannya
tetap sama.

AKTIVITI

Secara berpasangan, teliti kedudukan vokal dalam Bahasa Melayu berdasarkan

rajah di bawah. Kemudian senaraikan lima perkataan untuk setiap jenis vokal
yang ditunjukkan.

37
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

LATIHAN

1. Teliti kedudukan konsonan Bahasa Melayu berdasarkan rajah di bawah.

Kemudian isikan konsonan yang dikosongkan untuk melengkapkan rajah
tersebut.

Daerah Sebutan
Cara

Lelangit

Lelangit
Lembut
Gusi-L

Suara
Keras

Keras
Sebutan
Gusi
Bibir

Pita
1 2 3 4 5 6
Letupan t

d G
Letusan
b j
Sengauan b
Geseran h
Getaran
Sisian l
Separuh
Vokal b w

38
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

BAHAN BACAAN

Abdullah Hassan. (1980). Linguistik Am untuk Guru Bahasa Malaysia.

Petaling Jaya: Penerbit Fajar Bakti.

Abdullah Hassan, Indirawati Zahid, Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan
Fonologi Siri Pengajaran dan Pembelajaran Bahasa Melayu. Kuala
Lumpur: Penerbitan PTS

Abdullah Hassan. (2006). Linguistik Am Siri Pengajaran dan Pembelajaran

Bahasa Melayu. Kuala Lumpur:PTS Professional Publishing Sdn.Bhd.

Lutfi Abas. (1975). Linguistik Deskriptif dan Nahu Bahasa Melayu. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Marzukhi Nyak Abdullah. (1997). Kamus Tatabahasa Bahasa Melayu. Shah

Alam:Penerbit Fajar Bakti Sdn.Bhd.

Nik Safiah Karim et.al. (2006). Tatabahasa Dewan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka.
Raminah Sabran dan Rahim Syam. (1985). Kajian Bahasa untuk Pelatih Maktab
Perguruan. Petaling Jaya: Penerbit Fajar Bakti.

39
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

TAJUK 5 SIMBOL FONETIK DALAM BAHASA MELAYU

SINOPSIS

Tajuk ini akan membolehkan anda mengetahui simbol fonologi dalam bahasa
Melayu. Simbol-simbol yang dimaksudkan ialah simbol vokal, simbol konsonan,
simbol konsonan rangkap dan simbol diftong.

HASIL PEMBELAJARAN

Pada akhir unit ini, anda seharusnya dapat:

1. Mengenal simbol-simbol fonologi bahasa Melayu.
2. Menggunakan simbol-simbol fonologi untuk mentranskripsikan bahan yang
diperdengarkan oleh rakan mahupun pensyarah.

KERANGKA TAJUK-TAJUK

Simbol Fonologi

Vokal Konsonan Diftong

5.0 KANDUNGAN ISI

40
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Kandungan isi untuk topik ini meliputi huraian tentang simbol fonologi yang
meliputi simbol vokal, simbol konsonan, simbol konsonan rangkap, dan simbol
diftong.

5.1 Simbol Vokal Bahasa Melayu

Sistem ejaan bertujuan untuk mewakili bunyi yang digunakan oleh penutur
sesuatu bahasa. Untuk mencapai tujuan tersebut, berikut disenaraikan bunyi dalam
bahasa bahasa Melayu untuk dipadankan dengan simbol ejaan (huruf). Dalam hal ini
tumpukan hanya kepada ejaan Rumi sahaja.

Huruf Simbol bunyi

a [a]
e (pepet) [e]
e taling []
i [i]
o [i]
u [u]

Jadual 5.1: Simbol Vokal Bahasa Melayu

41
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

5.2 Simbol Konsonan

Huruf Simbol bunyi

b [b]
c []
d [d]
g [g]
h [h]
j [j]
k [k], [/], [Q]
l [l]
m [m]
n [n]
p [P]
q [q]
r [r]
s [s] []
t [t]
v [v]
w [w]
x [z]
y [Y]
z [z]

Jadual 5.2: Simbol Konsonan

42
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

Huruf Gabungan Vokal Simbol bunyi

ai [ai]

au [au]

oi [oi]

Jadual 5.3: Simbol Diftong

Berdasarkan senarai dalam jadual 1, 2, dan 3, kita dapati ada simbol-simbol

bunyi yang diwakili oleh satu huruf dan ada juga yang mewakili dua huruf dalam
bahasa Melayu.

5.4 Simbol Konsonan Gandingan dan Rangkap

Konsonan Rangkap Simbol bunyi

gh []
ny []
ng []
sy []
th []
dz []
akh [x]

Rajah 5. 4: Konsonan Gandingan dan Rangkap

43
 BMM3108 FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU

BACAAN TAMBAHAN

Radiah Yussoff dan Nor Aini Ismail. 2005. Linguistik Pengenalan. Selangor: Prentice
Hall Pearson Malaysia Sdn Bhd.

Raja Mukhtaruddin Raja Dain. (1982). Ilmu Fonetik dan Linguistik. Petaling Jaya:
Agensi Penerbitan Nusantara.

Secara individu, anda dikehendaki mencari sebuah petikan pendek

yang panjangnya antara 30 perkataan hingga 50 patah perkataan,
kemudian transkripsikan petikan tersebut dengan menggunakan
simbol-simbol fonologi yang telah anda pelajari?

44