Aġviq

Aġviq (sg)/ Aġvak (dual) / Aġviġit (pl) (Balaena mysticetus) una sauniġluktuq, maŋaqtuq suluiḷaq. Aniqsaaġuuruq suppuqtaġviŋmigun. Aŋiniqsraq aktigiliġumiñaqtuq piŋasukipiaq itchaksrat isigaktutilaatun, uqumaisigiliqhuniḷu tallimakipiaq ton-tun. Uqumaiññiqsraŋat tugliuruq aġviġit aŋiniqsraŋiññun, aŋiniqtaŋat niġrutit nunami suli immami. Aŋigaluaqtut, aġviġit iqsiñaitchut, piñiġliraummata sikum ataanun annaksaġuurut. Qaaŋiqsaaqtuat aaġlut pisaġuummigait aŋirualuit suqqalgich aġviġich aġvipianuraglaan. Paŋmami iḷisimammaġiksiŋarugut aġviġnik atakkiataŋ aippaaniñ qaŋa aŋusuugait iñuqaaguruat aġvaŋniaqtiŋisa suli allat maniññaŋnianiġmik pisiqaqłutiŋ aġvaŋniaqtauruat. Ukiutuaġman, aġviġit iglausuurut qiiyanaġniqsraqtigiruatigun taġiutigun Ataramik itchuurut irrituruam taġiuŋiññi. Uvlisuurut ataani sikum.

Uqumaisigisuurut malġukipiaq qulit ton-tun, atautchimuktittuni iñugnik iñuiññakipiaq tallmakipiatun suli niġiñiaġuurut mikiruanik igliġanik aktitigiruanik raaqtun. Ivaqłiqtuksrausuurut katirviŋiññik niqiŋisa Ivaqłiam igliqtitkait aġviġit ataramik. Aġviġum sakimaŋa niqillautaq, uqaŋata kaŋiani.

Taġiuġm siñaaniituat nunaaqqit sumiitilaaŋit tamarra qaninaaġuugait upinġaksrami iglaullaġmiŋ. Isagutiŋaruq 2006-mi savaqatigivḷugit aġvaŋniaqtit pituksiḷḷasivḷuta siḷakkuaġugauranik siḷakun tuyuqtaġuuruanik nipinik igliġniŋit naipiqtullasivḷugit sumupayaaqpata. Pituksiñiġum taaptuma iḷitchuġipkavsaaŋagaatigut sumi taġiumi ukiisuutilaaŋiññik, upinġaksrami qanutun qilaminaaqtigisuutilaaŋiññik aullaqimmata, suli sumi nutqaġuutilaaŋiññik ukiami iglaukamiŋ. Iḷitchuġiŋammiugut suli atausiullaatilaaŋiññik.

Tiŋŋutiniñ qimilġuirit naipiqtuġuugait aġviġit irrusiŋit, niġiñiaġniŋit, inaniŋit suli iglauniŋit. Atiŋitchuk malġuuk aġviik. Iglaullaġmiŋ sikuulaami taġiumi, qilġuniktuġuurut. Qimilġuirit qilġut atuġuugait nalunaiqługu aġvillaa, miksrautchaqługu iñugiaktilaaŋit, sivuniqsiutigivlugit qanutun sivisutigiruakun ittuaġuutilaaŋit sumi, suli aktilaaġutigivlugit.

Piŋasuŋŋuġlugu avguġuptigu taktilaaŋa aġviġum tasamma atautchim piŋasuŋuġniŋatun niaqua taktilaaqaqtuq. Niaquŋata sauniniqłuata aġviġum navillagaa taġiumi siku aniqsaaqllasivḷuniasii. Pisuktisuŋaiññaqqayat niqiqaqtut mikiłhaaqtuanik iliŋiññiñ, aglaan makua aġviġit niġisuurut niġrugaurakuluŋnik mikiqpaktuanik.

Iñuuniaġniŋa

Aġviġit sivisuruakun iñuusuurut. Taamna iḷitchuġigaat iŋiḷġaġnisanik paqitchivḷutiŋ satkunik uqsruŋani aġvaktaat qaŋaqqammiq. Iñupiat aġvaŋniaqtit atuŋaiŋagait tainnasit satkut 1880s-ni.

Qimilġuirit miksrautchaġuugait ukiuqtutilaaŋit aġviġit iraqumaŋit iriŋisa qimilġuuqługit. Alluŋŋuġuurut nalunaitchuakun. Utuqqaġniqtaq ukiuqtutilaaqtaŋat tainna ukiuqtutilaaqaqtuq qulikipiatun. Aġviq niġrutini ukiuqtutilaaniqsraqtauvalliqsuq allaniñ nirutiniñ.

Upinġaksraq

Upinġaksraġmi, Aġviġit iglauniŋit anniqsuutigisuugait saġvaġniġit uiñġiḷḷu. Tamarra savaiḷḷu uiñġiḷḷu apqutiŋit taġium. Umiaqqaviŋmi payaŋasiŋaiñŋaan siku aġviġit iglausaġuurut malġivlugit saġvaġniġit tuŋaaġivlugu Utqiaġvik aasiiñ kivanmun sikukun taġiumi iglaummivḷutiŋ suli. Amundsen Gulfmuksaġiaġmatun qiññaqaqtut niġiñiaqsaġiaqłutiŋ igliqqatun ittuanik inniaqtuanik upinġaami.

Iñupiaguruat aŋuniaqtit aippaapak qiñiġait aġviġvit qaaŋiġmarruŋ Nuvuk. Avani qaŋapak Qulgit qiñiŋagait malġuuk aġviġit iglauniŋik qaaŋiġmatigiŋ qikiqtaŋat Sivuŋaġmiullu Sivuqaġmiullu. Iglauruat Kiyalighakun qaisuurut taġiumiñ nalautkavsakługu Sivuqaq. Pughughililliasiiñ iglausuurut ualiñaŋagun qikiqtam Qulliġmugianmun. Pituksiñiġum siḷakkuaugauranik tuyuqtaġguuruanik nipinik suli tiŋŋutikun qimilġuiñiġum taŋŋiġaa iḷisimaaniktaŋat aġvaŋniaqtit. Qinniqługit qimilġuiñiġuvlu ikayuqsiqłutiŋ savalġutinik tamakkuniŋa iḷitchuġipkaġait qimilġuirit igliġniŋisa allaŋŋuqtaġniŋiññik ukiuqiḷḷaamman suli qavsiiqsuaqhutiŋ apqusaaqtilaaŋiññik uqsriqiriñik.

Aġviġit apqutiŋit allaŋuvigruayuitchut ukiutqigaġimman, iḷaŋit saumiñmun iḷaŋit taliqpiñmun qaaŋiġmatigiŋ qikiqtaak Imaqłiġlu Iŋaliġlu, iluġaġmigaglaan niqiksraqsiuqtut – niqisaktanik. Aŋirualupiagurut niġrutit taġiuq suli qiiyanaġmivḷuni. Uunnaksimaniaqpata niġiriksraurut. Niqi siqpatauruq suli niqaukkaqtuq iḷisimaruni sumuŋnaqtilaamik.

Aġviġit kisitchuugait upinġaksrami qaaŋiġmarruŋ Utqiaġvik. Iluġaġmiŋ qiñiġnaŋitchut. Iḷaŋit iglausuurut unnuakun, naagga taktuŋmi, sikum ataagun naagga satchiñaaqhutiŋ. Aglaan iñugiaktuat kisitauyumiñaġmiut iglaullaġmiŋ uiñiqtigun. Ikayuqsiġuummiut suli imaġmiutanik naalaktuutinik kiamitchivḷutiŋ kisitautqugaluaqługit qiñiġnaġaluaġnatiŋ iglauruat. Nalaiñ kisitchiñiq nuimapiaġataqtuq nalunaitquvlugu aġviġum piaġiŋñiŋa suli iñugianmuktuġniŋa, sunakkiñiaqtaullalutiŋ, suli aktuqtinŋisilaaŋa uqsriqirit suraġaġniŋiññun.

Upinġaaq

Aġviġit, niqiksraqsiuġniaġmata siaminŋarut Qulliġmi suli Beaufort taġiuŋiŋñi. Iḷaŋit utiqtaġuurut Beaufort taiuŋani. Iḷaŋit satchiksiiññaqġuurut. Iñugiaŋniqtaŋit qavuŋanmun iglausuurut Kanatami taġiuŋannun irrituruaŋanullu.

Niqaukkaqtuq tamaani upinġaksrami, upinġaami ukiaġmi, tainnamik aġviġit niġiñiaġaqtut. Asulu igliqqat mikiłhaallu niġrugaurat uqsruqaqpat. Nalunaitchuq aġviġit uqsraguurut atqunaq sipiłługu qanutun uqsruqaqtuksrautilaaŋat uunnakkutiksramik. Uqsruqaqtilaaŋat nuimayuŋnaqtut ukiumi iñuuniaġniŋannun.

Upinġaami iñuuniaġniq nakuuruq. Saġvait saġvaŋagait igliqqat Utqiaġviŋun, aglaan iñugiakitchuat igliqqat iñuusuurut Utqiaġviŋñiñ Qaaktuvigmun. Aġviġvit kivaliñaaŋani Alaaskaġmi suli Kanatami iñugiakitchut imalgit aqiaqqumigni igliqqanik imaqaġlutiŋ. Aglaan, kaaksiuŋitchut.

Aġviġit upinġisuurut Beafort taġiuŋani paqitchiyumiñaqhutiŋ copepod-nik upinġaatuaġman. Ataramik niiŋitkaluaqtut aglaan piviqaman tavra.

Ukiaq

Ukiaguruq. Qaninaaqługu Beaufort taġium siñaa iglausuurut aasiiñ siamiłutiŋ uanmun iglaummata Qulliq taġiuŋagun tuvraqługu Uruusit nunaata siñaa niqaukkaqtuaq. Iglauvlutiŋ ataramiqqayaq aġviġit iglausuurut ukiuq qanuq iḷillaamman niġinniaġviŋmiñ atautchimiñ allamun.

Ukiam aqulliagun aġviġit iglausuurut uanmun. Aġviġit iglaullaisa niġiñiaġviŋiññiñ Bering Strait-kun sivuuġasaaqłiqtausuurut aaġluniñ. Qimilġuirit qiñiŋaitkaluaqtut pisaġiñialammatigiŋ Iñupiat Qulliġmiḷu Sivuqaġmiḷu qiñiŋagait. Nutaat aġviġit pisaġipkaġuurut aasiiñ aŋipayaat qilġuqaqtaqhutiŋ.

Suqqaŋa

Aġviġit niġisuurut iglaullaġmiŋ. Nutqalaitchurunnii tamuqsiñiaqhutiŋ. Tamuġumiñaitchut. Kigutaitchut. Kigutiqaġaluaġnatiŋ suqqaqaqtut akimiakipiaq iḷagiññatun atarut agliqquata qulaaniñ. Suqqait nuyaqaqtut savaguurut mitiŋiutitun.

Aġviġich suqqaŋich takiniqtautigirut aġvipayaurani, takisitigivḷutiŋ qulit piŋasutun isigaktutilaatun. Qaniqaqtigiłhaaqtut niġrutipayauraniñ iggiamiguallagiññaqhuni kisian ayuktaq anauraġaun. Aġviq iglausuuruq taġiukun qanġa aŋmavlugu qalusivḷutiŋ immamiglu niqiŋiññiglu. Imaq anitchuugaa qaniġmiñ suqqaŋisa nuyaŋisigun aasii taima niġrugaurat niqitiŋ kiamiłługit iggiamigun utchiŋata.

Niġiñiaġniq

Qanutun iglauyumiñaġaluaqtut qanitik aŋmalugit niqiksraqsiuġlutiŋ, aġviġit niqitiŋ atautchimisuŋaiññaq ittuksraurut niġiḷḷuataġniaqpata.

Tiŋŋutikun qimilġuirit qiñiŋarut aġviġnik niġiñiaqtuanik atautchikun qavsiuvlutiŋ. Atautchikuaġniġum ikayuġuugait aġviġit kiniqtuakun igliġaukkaqtuakuaqłutiŋ atautchikun. Iliŋisigullaa iglausuugumiŋ siamititkayaġait igliqqat.

Aqiaġua aġviġum imaqaqtigiyumiñaqtuq sipillugu ikkaurat tallimat. Sivinŋaraq aġviġum aqiaġua niqiqaqpaiłłuni suaŋŋatiqaqtilaaŋa atiruq 4500 nuŋuraatun. Niġiñiaġniq nakumman aġviġit immitqigaaġumiñaġait aqiaġutik tallamaiqsuaġlutiŋ uvlumi. Sipillugu 22 thousand chocolate kisses uvlumi. Quiññakkumiñaqłutiŋ uvva piut.

Tainnatun niġitilaaŋisa upinġaami ukiaġmiḷu aglipkaġuugait aġviġit qanutun suli uqsruqaqtiłługit 20 inches-tun aglaan, 30%-tun uqumaisilaaŋata. Uqsrum uunnaaktitchuugait, suaŋŋatiqaqtiłługiḷḷu niqikiñman suli miluktuanun anniqsuutauvluni.

Nalunaġumiñaġaluaqtuq niġiñiaġniq Utqiaġvium qaniŋani suliaglaan niġiñiaġvigikpakkumiñaġmiuq:

Igliqqat surruiḷaakun tikitchumiñaqpata Chukchi taġiuŋagun.
Nigiqpaum qurvaqtitpauŋ itiłhaaq imaq saagaġlugit igliqqat ikkapayaamun.
Suli anuġakłikpan Alaska Coastal Current saġvaġniŋata qallipkaġlugu ikkapayaaqtuaq igliqqat itiruamuktinŋiḷḷugit aasii.

Kiniqsiŋarat aasii taima igliqqat ikkattuamiitillugit niqigiaqsivḷugit aġviġit.

Aġviġit kiliktuutisuurut avanmun iglaullaġmiŋ sikuulaakun irrituruam taġiuŋagun niqiksraqsiuqhutiŋ. Qimilġuirit kiamitchivḷutiŋ naalaktuutinik arriḷiuġuugait nipiŋit.

Iḷisimanapiaġataŋitkaluaqtuq aglaan ukpiqtugut niġiñiaġasugilugit niġrugauranik Bering taġiuŋani. Niqit ayuġnaġaluaqtuq aglaan aġviġit niġiqpauraŋarut upinġaami ukiaġmiḷu itqanaiŋasuurut.

Aġvaaqaqtaliġñiq

Aġviġit aġvaaqaqtaliġuurut ukiuqtutilaaniŋmata iñuiññaq tallimatun. Siŋaiyausuurut qulit piŋasuniñ akimiaġutaiḷanuraglaan tatqinni aasiiñ aġvaaqallaavlutiŋ piŋasulluunnii sisamalluunnii ukiut qaaŋiġmata.

Aġvaat anisuurut Suvluġviŋmi. Animman, aġvaaq uqumaisigiyumiñaqtuq one ton-tun suli taktilaaqaqtigiluni qulit piŋasut isigaktutilaatun. Aġvaat miluguurut itchaksraniñ quliŋŋuġutaiḷanuraglaan tatqiñi. Atautchisun ukiuqtutilaaniŋman uqumaisilaaqaġumiñaqtuq 12 ton-tun suli taktilaaqaġluni iñuiñnnaq qulit isigaktutilaatun.

Aġviġit

'Aġvaalik' (Tanŋ. female bowhead whale with a calf)
'Aġvaaq' (pl: aġvarrak) (Tanŋ. baby whale; whale calf )
'Aġvalutauraq' (Tanŋ. weaned female whale (young and fat))
Aŋirualuk (Ti) suli Aapsavak (Ti) (Tanŋ. very large whale)
Aapsavaaluk (Tanŋ. very old male whale (often in last group of whales to migrate northward in spring))
Iŋutuq (Tanŋ. young female whale (choice eating); young whale)
Iŋutualuk (Tanŋ. old female whale)
Iŋutugrauraq (Ti) (Tanŋ. baby female whale)
Iŋutuvak (Tanŋ. large whale with rolled blubber on back; (Ti) fat mature female with curved nose)
Naalunŋiaġiik (Tanŋ. mother whale with baby)
Qaġliḷik (Ti) (Tanŋ. mature male whale with white section at base of flukes)
Qairaliq (Ti) (Tanŋ. young whale which comes north for first time)
Qairalliq (Tanŋ. two-year-old bowhead whale)
Usiŋŋuaq (Tanŋ. large whale)
Usiŋŋuaġaaluk (Ti) (Tanŋ. mature male whale)
Usiŋŋuaġrauraq (Ti) (Tanŋ. baby male whale)
Usiŋautchiaq (Ti) (Tanŋ. usiŋŋuatchiaq medium sized male whale; (Ti) young male whale)
Usiŋŋuatchauraq (Tanŋ. male whale)
Utchik (Tanŋ. whale’s tongue)

Aġviqsiuqtit

Aġviqsiuqtit naakka aġvaŋniaqtit

Iñupiaguruat aġvaŋniaqtit aippaaniñ qaŋa iḷisimagait igliġniŋit upinġaksramiḷlu ukiaġmiḷu aġviġit.

Aġviġit pisaġipkaŋaiñŋaisa maniñnnaŋniaqtuanun pisigivlugit uqsruŋa suqqaŋiḷḷu, iñugiaktilaaqaqtut tallimaagliaq tallimaqpak atauqsiqpaktun. Aġvaŋniaġniq pisigivlugu maniññaŋniaġniq qanutun sivisutigiruakun iglauŋaruq aullaġniisaaqhutiŋimma qaŋa 1500s-ni North Atlantic-mi aasiiñ aġiulġataqhutiŋ imma North Pacific-mi qitiŋŋuġmagit 1900s.

Iñupiaguruallu Sivuqaġmiuguruallu aippaapak aġvaŋniaqtaurut. 1946-mi tasamma allaqpaaġruŋmiut atanniqsuqsaŋagaat aġvaŋniaġniq. Alaaskaġmi tannapta kavamaŋata Alaska Eskimo Whaling Commission-giḷḷu atautchikun aŋalatkaat aġvaŋniaġniq 1981-miñ qaŋa. Qavsiñik samma aġvaktaaksranik aitchuġuugait Uruusit aasiiñ aġvaktaaksriaŋit International Whaling Commission-git naayuqtaaġuugait qulit atausiñun nunaaqqiñun aġvaŋniaġuuruanun Alaaskaġmi.

Nauligaun (Taniktun: darting gun)
Tukaqti (Taniktun: rope attached to the float)
Akłunaaq (Taniktun: rope)
Qialġun (Taniktun: detachable harpoon head, which goes in whale when bomb is expended, attached with rope to a float; “ head of whale harpoon”)
Qalugiaq (Taniktun: whaling harpoon with flint or iron spearhead in foreshaft)
Qaġruq (Taniktun: bullet / cartridge/ any projectile)
Iksaqtitaun (Taniktun: trigger rod of darting gun)
Nuvua iksaqtitautim (Taniktun: tip of trigger rod of darting gun)
Aaqtitaun (Taniktun: rod that sets the trigger of a darting gun back for firing)
Sivu (Taniktun: front of boat)
Aqu (Taniktun: back of boat)
Qiglu (Taniktun: bow deck)
Avataqpak (Taniktun: float)
Umiapiaq (Taniktun: skin boat)
Umiirautit (Taniktun: sled to haul a boat)
Uniat (Taniktun: sled)
Aġviqsiuqtit (Taniktun: whaling crew)
Takuyaq (Taniktun: flag)
Aġviqsiuġniq (Taniktun: whaling)
Maktak (Taniktun: whale skin & blubber)
Uunaalik (Taniktun: fresh boiled maktak)
Niqitchiaq (Taniktun: meat)
Uumman (Taniktun: heart)
Utchik (Taniktun: whale tongue)
Taqtu (Taniktun: kidney)
Iŋaluaq (Taniktun: intestine)
Aqikkaak (Taniktun: flukes)
Suqqaq (Taniktun: baleen)
Kapuqti (Taniktun: harpooner)
Nauligaqti (Taniktun: harpooner)
Satkut (Taniktun: weapons)
Aġviliqun (Taniktun: whaling gun)