Dinastia a Han
Dinastia a Han 漢朝 | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 206 BC–220 AD | |||||||||||||
 Ti Dinastia a Han idi 87 BC (dagiti bugas a probinsia iti kayumanggi), dagiti enkomienda (dagiti nalabbasit a tulnek) ken dagiti protektorado (dagiti berde a tulnek) a nipakpakita | |||||||||||||
| Kapitolio | Chang'an (206 BC – 9 CE, 190–195 AD) Luoyang (25–190 AD, 196 AD) Xuchang (196–220 AD) | ||||||||||||
| Sapasap a sasao | Daan nga Insik | ||||||||||||
| Relihion | Taoismo, Confucianismo, Insik a folk a relihion | ||||||||||||
| Gobierno | Monarkia | ||||||||||||
| Emperador | |||||||||||||
• 202–195 BC | Emperador Gaozu | ||||||||||||
• 184-180 BC | Empeador Wen | ||||||||||||
• 157-141 BC | Emperador Wu | ||||||||||||
• 5 BC-57 AD | Emperador Guangwu | ||||||||||||
• 189–220 AD | Emperador Xian | ||||||||||||
| Kanselor | |||||||||||||
• 206–193 BC | Xiao He | ||||||||||||
• 193–190 BC | Cao Can | ||||||||||||
• 189–192 AD | Dong Zhuo | ||||||||||||
• 208–220 AD | Cao Cao | ||||||||||||
• 220 AD | Cao Pi | ||||||||||||
| Pakasaritaan | |||||||||||||
• Pannakabangon | 206 BC | ||||||||||||
• Gubat ti Gaixia;nangrugi ti Han a panagturay ti Tsina | 202 BC | ||||||||||||
| 9–23 | |||||||||||||
• Panagikkat kenni Cao Wei | 220 AD | ||||||||||||
| Kalawa | |||||||||||||
| 50 BC kar.[1] | 6,000,000 km2 (2,300,000 sq mi) | ||||||||||||
| Populasion | |||||||||||||
• 2 CE[2] | 57,671,400 | ||||||||||||
| Kuarta | Dagiti Ban liang a sensilio ken dagiti wu zhu a sensilio | ||||||||||||
| |||||||||||||
Ti Dinastia a Han (napalaka nga Insik: 汉朝; tradisional nga Insik: 漢朝; pinyin: Hàn Cháo; Wade–Giles: Han Ch'ao; IPA: [xân tʂʰɑ̌ʊ̯]) (206 BC – 220 AD) ket maysa idi nga imperial a dinastia ti Tsina, a simmaruno babaen iti Qin a Dinastia (221–207 BC) ken sinarunuan babaen ti Tallo a Pagpagarian (220–280 AD). Daytoy ket binangon idi babaen ti rebelde a daulo a ni Liu Bang, naamammuan kalpasan idi natay a kas ni Emperador Gaozu of Han. Daytoy ket nabiit a napasardeng babaen ti Xin a Dinastia (9–23 AD) ken ti dati a nagturturay a ni Wang Mang. Daytpy a panagsardeng ket nangisinsina ti Han kadagiti dua a paset ti panawen: ti Lumaud a Han (206 BC – 9 AD) ken ti Dumaya a Han (25–220 AD). Daytoy ket gimmayat kadagiti uppat a siglo, ti paset ti panawen ti Dinastia a Han ket naipanpanunotan a kas ti nabalitokan apanawen iti Insik a pakasaritaan.[3] Aginggan itan ng aaldaw, ti kaaduan kadagit etnikoa grupo ti Tsina ket nangibagbagada kaniada ti "tattao a Han" ken ti Insik a sinuratan ket naibagbaga a kas dagiti "Han a karakter".[4]
Ti Han nga Imperio ket nabingbingay idi kadagiti lugar a dagus a tinengtengngel baaen ti sentro a gobierno, a naamammuan a kas dagiti komanderia, ket dagiti nadumaduma a semi-autonomo a pagarian. Dagitoy a pagarian ket nain-inutda a napukaw kadagitipakakitaan ti kinawayada, a naipangpangruna idi kalpasan ti Rebelion dagiti Pito nga Estado. Ti Xiongnu, timomadiko a konpederasion a nangiturturay ti dumaya nga Eurasiano nga Estepa,[5] ket inabakda ti gubat ti Han a buyot idi 200 BC. Kalpasan ti pannaka-abak, ti politikal a pannakiasawa a kumadduaan ket tinulagan idi a daytoy ti nagbanagan ti Han a nagbalin nga isu ti de facto a nakapkapsut a kadua. Idi, nupay ti tulagan, ti Xiongnu ket nagtultuly a nagraraut kadagiti Han a pagbeddengan, ni Emperador Wu iti Han (r. 141–87 BC) ket nangirugi kadagiti nadumaduma akampania ti milisia a mangsuppiat kaniada. Ti nagpatinggan ti han a panagballigi Han kadagitoy a gubat ket dimtengan ti pannakapilit ti Xiongnu a mangawat ti basalo a kasasaad a kas dagiti tributario ti Han. Dagitoy a kampania ket nangpadakkel ti kinaturay ti Han sovereignty idiay Labneng Tarim iti Tengnga nga Asia ken nagtulong a nangipatakder ti nawatiwat a network ti pagtagilakuan a tinawtawagan ti Seda a Kalsada, nga immabut ti kaadayo a kas idiay Mediteraneo a lubong. Dagiti puersa ti Han ket nakabaelda a nangbingay ti Xiongnu kadagiti dua nga agsupsupiat a pagilian, ti Akin abagatanken Akin amianan a Xiongnu, ken pinilitda ti Akin amianan a Xiongnu a bimmallasiw ti Karayan Ili . Uray dagitoy a panagballigi, dagiti teritorio ti amianan a pagbeddengan ti Han ket napardasda a naraut babaen ti nomadiko a Konpederasion ti Xianbei.
Kalpasan ti 92 AD, dagiti eunuko ket immad-aduda a nakibibinags kadagiti politiko ti korte, nakibingbinglayda kadagiti yaalsa ti bileg a nagbaetan dagiti nadunmaduma a konsorte a sangkaputotan dagiti empresa ken dagiti nagina nga empresa, a nagtaudan ti dimtengan a pannakatnag ti Han. Ti imperiala turay ket nakaro pay a kinarkarit babaen dagiti dakkel a reliohiosao a kagimongan Daoista a nangirugrugi ti Rebelion ti Duyaw a Turbante ken dagiti Rebelion dagiti Lima a Sippit ti Bagas. Kalpasan ti ipupusay ni Emperador Ling (r. 168–189 AD), dagidi eunuko ti palasio ket nakasagabada ti nadawek a panagpapatay babaen kagiti opisal ti milisia, a nangpalubos kadagiti kameng ti aristokrasia ken dagiti gobernador ti milisia nga agbalin kadagiti appo ti gubatan ken nagbingbingay ti imperio. Idi ni Cao Pi, Ari iti Wei, ket pinagtitiponna ti trono manipud kenni Emperador Xian, ti Dinastia a Han ket nalpasen a napukaw.
Ti Han aDinastia ket maysa idi a panawen ti narang-ay nga ekonomia ken nakakita kadagiti adu nga idadakkel iti kuarta nga ekonomia nga immuna a nabangon idi las-ud ti Zhou a Dinastia (c. 1050–256 BC). Ti sensili a naitited babaen ti menta ti sentro a gobierno idi 119 BC ket agtultuloy nga isu ti pagalagadan a sensilio iti Tsina aginggana iti Tang a Dinastia (618–907 AD). Tapno mabayadanna dagiti bukodna a kampania ti milisia ken ti pannakataeng kadagiti kabarbaro a a anparukma a teritorio ti prontera , ti gobierno ket inpaumilina dagiti pribado nga asin ken landok nga industri aidi 117 BC. Dagitoy a monopolio ti gobierno ket naikkat idi las-ud ti panawen ti Dumaya a Han, ken ti pannkapukaw kadagiti rentas babaen ti nakaro a panagbuis dagitipribado nga agtagtagilako. Ti emperador ket adda idi ti kangatuan iti [Kagimongan ken kultura ti Han a Dianstia|Han a kagimongan]]. Isu ti nangimatmaton ti Han a gobierno ngem nakibingbingay ti bileg kadagiti nobilidad ken dagiti naidutok a ministro a kaaduan a nagtaud manipud ti naeskolar nga edukado a klase. Manipud ti panagturay ni Emperador Wu ken ti sumakbay, ti Insik a korte ket opisial anangitaltalged ti Confucianismo iti edukasion ken dagiti politika ti korte, nagsintesado iti kosmolohia kadagiti kinaudi nga eskolar a kas ni Dong Zhongshu. Daytoy nga annuroten ket nagpaut aginggana ti pannakatnag iti Qing a Dianstia idi 1911 AD. Ti Siensia ken teknolohia ti Han a Dianstiasiensia ken teknolohia iti las-ud ti Han a panawen ket nakakita kadagiti adu a panagrang-ay, a mairamaan ti panagaramid ti papael, ti mapipapan ti taaw a panangiturong a [[timon], ti panag-usar kadagiti negatibo a numero iti matematika, ti naiparabaw a mapa, ti napataray ti hidrauliko a armilar a timbukel para iti astronomia, ken ti maysa a seismometro a nagus-usar iti naibaliktad a pendulo.
Dagiti nota
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (Disiembre 2006). "Daya-Laud nga Orientasion ti Pakasaritaan dagiti Imperio" (PDF). Warnakan dagiti sitema ti lubong a panagsukisokh. 12 (2): 219–229. ISSN 1076–156x. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2007-02-22. Naala idi 12 Agosto 2010.
{{cite journal}}: Kitaen ti pateg ti|issn=(tulong) - ^ Nishijima (1986), 595–596.
- ^ Zhou (2003), 34.
- ^ Schaefer (2008), 279.
- ^ Bailey (1985), pp. 25–26
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- Adshead, Samuel Adrian Miles. (2000). Tsina iti Pakasaritaan ti Lubong. Londres: MacMillan Press Ltd. New York: Pagmalditan ti San Martin. ISBN 0-312-22565-2.
- Akira, Hirakawa. (1998). Ti Pakasaritaan ti Indiano a Budismo: Manipud ti Sakyamani aginggana ti Nasapa Mahayana. Inpatarus babaen ni Paul Groner. New Delhi: Jainendra Prakash Jain Iti Shri Jainendra a Pagmalditan. ISBN 81-208-0955-6.
- An, Jiayao. (2002). "Idi ti Sarming ket PInatpateg idiay Tsina," iti Dagiti Pnagadadal ti Seda a Kalsada VII: Dagiti nomado, dagiti Agtagtagilako, ken dagiti Nasantuan a Lallaki iti Igid ti Seda a Kalsada ti Tsina, 79–94. Inurnos babaen ni Annette L. Juliano ken ni Judith A. Lerner. Turnhout: Brepols Publishers. ISBN 2-503-52178-9
Dagiti akinruar a silpo
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti midia a mainaig iti Dinastia a Han iti Wikimedia Commons
- Dinastia a Han babaen ti Estado nga Unibersidad ti ti Minnesota Naiyarkibo 2009-07-10 iti Wayback Machine
- Arte ti Dinastia a Han nga adda dagiti video a komentario, Instituto dagiti Arte ti Minneapolis Naiyarkibo 2007-09-27 iti Wayback Machine
- Nasapa nga Imperial a Tsina: Ti Pagob-obraan nga Urnong dagiti Rekurso Naiyarkibo 2010-06-25 iti Wayback Machine
- "Han Culture," WEbsite ti Museo ti Hanyangling Naiyarkibo 2011-10-10 iti Wayback Machine
Nagsasabtan: 34°09′21″N 108°56′47″E / 34.15583°N 108.94639°E