Bolesław Szewc

Mimo upływu 20 lat od otwarcia archiwów dawnej SB, historycy nie wypracowali zasad krytyki teczek SB jako źródeł historycznych, co sprzyja tzw. grze teczkami, a w konsekwencji destrukcji narracji historycznej i życia społecznego. Wśród badaczy i publicystów wytworzył się afirmacyjny stosunek do akt SB powodujący pomijanie ich krytyki.
Akta operacyjne SB jako źródła adresowane wymagają oddzielenia warstwy teoretyczno- ideologicznej i retorycznej za pomocą odpowiednich kwestionariuszy pytań. Jako źródła pośrednie wymagają zbadania wiarygodności ich autorów za pomocą innych kwestionariuszy pytań. Obydwa wymogi z reguły są pomijane przez badaczy.
Rafał Łatka podał uzasadnienie afirmacyjnego stosunku do akt SB. Wykazano, że uzasadnienie to jest logicznie błędne, a afirmacyjny stosunek do akt esbeckich jest sprzeczny z dynamiczną koncepcją źródła historycznego J. Topolskiego i z przykładami braku wiarygodności tych akt.
Zaproponowano kilka dróg tworzenia kwestionariuszy do badania wiarygodności autorów akt SB. Pytania muszą dotyczyć konkretnych autorów i wybranej dziedziny badań określonej przez badacza. Jako pierwsze zaproponowano pytanie: Czy praca funkcjonariuszy i ich przełożonych w interesującej badacza dziedzinie była nastawiona na efektywność czy na statystykę wyników? Kolejne propozycje sugerują pytania o wewnętrzną kontrolę badanej sprawy, która powinna być potwierdzona notatkami pokontrolnymi. Ich brak należy interpretować jako brak kontroli i zmniejszoną wiarygodność niekontrolowanych autorów.
Następne propozycje pytań dotyczą sytuacji, gdy stawia się źródłom pytania  o czyjąś współpracę      z SB. Uzasadniono, że nie wystarczy stwierdzenie faktu rejestracji danej osoby przez SB w charakterze współpracownika, bo trzeba wykazać konkretną współpracę. Trzeba też uwzględnić informacje pozaźródłowe i na przykład postawić pytanie: Czy usytuowanie badanej osoby pozwalało jej pozyskać przypisane jej przez SB informacje?
Uzasadniono prawidłowość, że wiarygodność notatki maleje w sposób wykładniczy w funkcji liczby pośredników pomiędzy nią a faktami.
Wskazano na potrzebę pytania o intencje funkcjonariuszy sporządzających notatki, które mogły być związane z karierą zawodową, oczekiwaniami przełożonych, potrzebą wykazania się rezultatami itp. Wskazano też potrzebę zbadania odstępstw badanej sprawy od idealnego instrukcyjnego wzorca.
Badania wiarygodności teczek mają swój aspekt etyczny. Badania mogące zagrozić dobrej sławie osób, których one dotyczą, powinny spełniać najwyższe standardy metodologiczne, kierować się zasadą in dubio pro reo i w razie braku dostatecznego potwierdzenia hipotez powinny kończyć się konkluzją o braku podstaw do rozstrzygnięcia obciążającego te osoby.

Autorzy opublikowanych dotąd trzech prac odwołujących się do akt operacyjnych bezpieki, które dotyczą ks. prof. Tadeusza Dajczera, sugerują - bez zbadania ich wiarygodności - jego współpracę z tą instytucją. Artykuł zawiera analizę wiarygodności wszystkich znanych zapisów SB mogących świadczyć o takiej współpracy. Z punktu widzenia metodologii historii dokumenty te są źródłami pośrednimi adresowanymi, wymagającymi badania ich wiarygodności oraz wskazania zawartych w nich elementów perswazyjnych. Kierując się tymi założeniami, dokumentację bezpieki skonfrontowano z innymi źródłami, w tym z relacjami świadków życia ks. Dajczera czy jego notatkami, a także z materiałem pozaźródłowym (np. ekspertyzą grafologiczną, instrukcjami operacyjnymi SB). Wskazano na perswazyjność zapisów, która nie może być mylona z opisem faktów. Stwierdzono, że wszystkie znane notatki i raporty SB, które mogą sugerować współpracę ks. Dajczera z aparatem bezpieczeństwa, są obciążone poważnymi wątpliwościami i nie mogą być uznane za jej dowód. Przemawiają za tym: brak podpisów kapłana i notatek jego autorstwa, niewytłumaczalne braki w dokumentacji organów represji, niezgodności z instrukcjami operacyjnymi, przypadek sfałszowania podpisu ks. Dajczera przez funkcjonariusza bezpieki, niezgodności z usytuowaniem życiowym kapłana, sposobem życia i postrzeganiem przez niego rzeczywistości itp. Ponadto w materiałach SB istnieje bardzo wyraźny element perswazji. Funkcjonariusze kreowali swój pozytywny wizerunek w oczach przełożonych, aby umożliwić sobie niezakłócony przebieg kariery. Wykazano, że nie ma dostatecznie wiarygodnych dokumentów, które pozwalałyby mówić o świadomej czy też nieświadomej współpracy ks. Dajczera z organami represji.

Despite the passage of 20 years since the opening of the archives of the former SB, historians have not developed the principles of criticism of SB files as historical sources, which is conducive to the so-called playing with folders, and consequently the destruction of historical narrative and social life. Among researchers and publicists, an affirmative attitude towards the SB files has been created, causing their criticism to be ignored.

Researchers ignore the requirement to separate the theoretical-ideological and rhetorical layers of SB operational files. They also neglect to study the credibility of their authors.

Rafał Łatka gave a justification for the affirmative attitude to the SB files. It has been shown that this justification is logically erroneous, and the affirmative attitude to the SB files is contrary to the rational concept of the historical source and to the examples of the lack of credibility of these files.

Several ways of creating questionnaires to examine the credibility of SB files were proposed. The first question that was proposed: Was the work of officers and their superiors in the field of interest to the researcher focused on efficiency or on the statistics of results? Further proposals suggest questions about the internal control of the case under investigation.

It was justified that it is not enough to state the fact of registration of a given person by SB as a collaborator, because it is necessary to demonstrate specific cooperation.

It was justified that the reliability of a note decreases exponentially as a function of the number of intermediaries between it and the facts.

The need to ask about the intentions of the officers doing reports, which could be related to their professional careers, the expectations of superiors, the need to demonstrate results, etc., was indicated. The need to investigate deviations of the examined case from the ideal instructional pattern was also indicated.

Studies of the reliability of files have their ethical aspect. Studies that may threaten good name of the persons concerned should meet the highest methodological standards and be guided by the principle of in dubio pro reo.

Despite the passage of 20 years since the opening of the archives of the former SB, historians have not developed the principles of criticism of SB files as historical sources, which is conducive to the so-called playing with folders, and consequently the destruction of historical narrative and social life. Among researchers and publicists, an affirmative attitude towards the SB files has been created, causing their criticism to be ignored. Researchers ignore the requirement to separate the theoretical-ideological and rhetorical layers of SB operational files. They also neglect to study the credibility of their authors. Rafał Łatka gave a justification for the affirmative attitude to the SB files. It has been shown that this justification is logically erroneous, and the affirmative attitude to the SB files is contrary to the rational concept of the historical source and to the examples of the lack of credibility of these files. Several ways of creating questionnaires to examine the ...