أستاذ مساعد في جامعة إزمير كاتب جلبي/ كلية العلوم الإسلامية/ قسم اللغة العربية وبلاغتها Dr. Öğr. Üyesi. Katip Çelebi Üniversitesi. İlahiyat Fakületesi. Temel İslam Bilimleri Bölümü. Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı. Assistant Professor at Izmir University Kateb Celebi. College of Islamic Sciences. Department of Arabic Language and Rhetoric. E-Posta: eboubes@gmail.com ORCID ID: 0000-0001-9358-7186 Phone: 0095511702166
Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2023
İslamiyet geldiğinde Arap yarımadasına inanç, fikir ve ahlak noktasında köklü değişiklikler meyda... more İslamiyet geldiğinde Arap yarımadasına inanç, fikir ve ahlak noktasında köklü değişiklikler meydana getirmiştir. Bu değişikliklerin neticesinde daha sağlam ahlaka sahip bir nesil ortaya çıkmıştır. Zira “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” sözü de bunun bir yansıması olarak görülebilir. İslam ile insanlara bir misyon yüklenmiş ve onların hayatın anlamına ilişkin sorgulamaları değişmiştir. Değişim hem insan davranışlarında hem de insanın bilgiyi eyleme dönüştürmesi noktasında etkili olmuştur. Böylelikle hayata etki eden bir fonksiyona sahip olmuştur. İslamiyet’in etkilerinin görüldüğü yerlerden biri de Arap şiiridir. Çünkü şiir Araplarda özellikle o dönemde oldukça önemli bir yere sahiptir. Şairler, şiirlerinde Kur’an’ın belagatinden yararlanmışlardır. Gerek Kur’an’ın anlamı gerekse üslubu noktasında çeşitli etkiler şiirlerine yansımıştır. Özellikle Kur’an’daki zengin kavram içeriği, kıssa anlatımları bu etkinin nedenlerindendir. İslam’dan önce cahiliyeden gelen edebi miras, tarih ve efsaneler şiirin kaynaklarını oluşturur iken, İslam ile birlikte şiir yeni ve beliğ bir kaynağa daha sahip olmuştur. Ayrıca İslam’ın da etkisiyle cihad, medh, ibadet gibi konular da şiirlere girmiş böylelikle zenginleşen alan daha da önemli bir konuma yerleşmiştir. İffetli aşkı ifade eden “Uzrî aşk” şiirleri, İslam’ın ahlaka dair söylediklerinin en açık, en güzel şekilde görüldüğü yerlerdendir. Adını bu tarz şiirlerin çokça yazıldığı bir çöl kabilesinden almaktadır. Konusunu günahlardan kaçınma, iffeti koruma gibi erdemlere dayanan aşkı içermektedir. Bu makalede de “Leyla ile Mecnûn” hikâyesi bu tarz şiirin en önemli örneklerinden olduğu için tercih edilmiştir. Zira “Leyla ile Mecnûn” divanının şairi olan Kays b. Mülevvah, uzrî şiirler yazan bir şairdir. Bu şairin yaşadığı aşktan ötürü aklını yitirdiği ya da aklı karışık/yarım akıllı olduğu için ona “Mecnûn” lakabı verilmiştir. Döneminin en iyi ve etkili şairlerinden biri olmasından ötürü ona ait olmayan pek çok şiir kendisine atfedilmiştir. Söz konusu divan onun, Leyla’ya olan aşkının anlatımıdır. Yer yer bu aşkı, aşktan çektiği acıları, hissettiklerini; İslam’ın koyduğu ilkeler ve getirdiği ya da dönüştürdüğü kavramlarla anlatmıştır. Çalışmanın konusu Kays b. Mülevvah’ın divanının Kur’an ve İslam anlatımları üzerinden incelenmesidir. Şairin “Leyla ile Mecnûn” divanındaki İslam’ın ve Kur’an’ın etkilerini ortaya koymak ise bu çalışmayla amaçlanmıştır. İslam’dan önce de zaten ahlaki unsurlar içeren bu şiirin, İslam etkisiyle nasıl bir dönüşüm geçirdiğini göstermek adına bu şiir türü seçilmiştir. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. İçerik analizi tekniği ile şiir baştan sonra taranmış ve bulgular tasnif edilmiştir. Bu bağlamda uzrî şiir örneği olan Kays’ın divanında İslam’dan etkilendiği bazı fikir ve lafızlar ortaya konmuştur. Söz konusu lafızlar anlam ve üslup olmak üzere iki ayrı başlıkta incelenmiştir. Anlam ile ilgili olarak namaz, oruç, hac gibi ibadetlerin, zikir ve ahlak gibi konuların; üslup olarak ise “şairin Kur’an’ın anlamını çevirerek alıntı yapması” anlamına gelen tazmin, “Kur’an’daki bir ifadeyi şiirine yerleştirmesi” anlamında iktibas ve “kelime grupları anlamına gelen Kur’an ifadeleri”’ni anlatmak için kullanılan terkiplerin şiirinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu doğrultuda akide ile ilgili olarak kaza ve kader, öldükten sona dirilme, kıyamet, Allah’a ve meleklere iman konuların yanı sıra, hac, dua, salat gibi kavramlara yer vermiştir. Ayrıca farklı sosyal meseleler ve tövbe, yemin gibi Kur’an terkipleri de bu divanda ele alınmıştır. Beyitlerinde kullandığı ifadelerden hareketle şairin Kur’an ilkelerini benimsediği ve İslam’ın konularına hakim olduğu görülmektedir. Her ne kadar durum böyle olsa da söz konusu konuları zaman zaman aşkının ve çektiği acının büyüklüğünü göstermek için İslam’ın ilkelerine ters bir biçimde kullanmıştır. Çalışmaya göre şairin sadece Kur’an’dan etkilenmekle kalmayıp Kur’an’a dair kıssa, kavram, üslup kullanımıyla İslam’a dair bilgisinin ve yetkinliğinin olduğu da görülmüştür.
نُلقي الضَّوءَ في هذا البحثِ على أهمِّ الظَّواهر الأسلوبيَّة التي رسمت ملامحَ المرأةِ في مجموعة (... more نُلقي الضَّوءَ في هذا البحثِ على أهمِّ الظَّواهر الأسلوبيَّة التي رسمت ملامحَ المرأةِ في مجموعة (أفاعي الفردوس) الشِّعريّة للشَّاعر إلياس أبي شبكة، وقد اخترتُ هذه المجموعة الشِّعريَّة لأنها تحمل في طَيَّاتها رسماً للمرأة التي حطَّمت صورة المرأة المثال في فكر أبي شبكة، وصورة المرأة التي أنّبها وأدّبها بِكَشفِ الغِطاء عن مَثالِبِها. وسبب مقاربة هذه المجموعة الشِّعرية مقاربةً أُسلوبيَّة هو أنَّ أحداً لم يدرس تفصيل الظَّواهر الأسلوبيَّة فيها باستقراء تامّ أو مُوسَّع، وهذا ما عمدت إليه في دراستي، إذ استقرأت بعض الظَّواهر الأسلوبيَّة في المجموعة استقراء تامّاً كالتّكرار والمفارقة، واستقرأتُ بعضها استقراءً موسَّعًا لأنَّ البحث يضيق عن استيعابها باستقراءٍ تامّ كالانزياح. وخَلُصَ البحثُ إلى نتائج عدّة، وأثبتُّ في ختامه إحصائيّة للألفاظ التي كَثُرت في المجموعة كَثْرَةً تُمَيِّزُها مِن غيرها، وبيّنتُ ما لذلك من دلالاتٍ نفسيّة خطَّتها الظَّواهر الأسلوبيَّة بأدواتٍ فنِّيّة وعبقريّة فذّة.
يهدف النَّقد الثَّقافيّ إلى الكشف عن الرسائل المختفية في النَّصّ الشّعريّ، أي الرّسائل التي يريد ... more يهدف النَّقد الثَّقافيّ إلى الكشف عن الرسائل المختفية في النَّصّ الشّعريّ، أي الرّسائل التي يريد الشّاعر أن يوصلها للمُتلقّين بطريقة غير مباشرة، وتختفي هذه الرّسائل وراء الكلمات وبين السّطور، ويُغطّيها الشّاعر بالتّقنيات الأسلوبيّة والبلاغيّة، ويعتمد الشّاعر على الانزياحات اللّغوية والترّكيبية والدّلالية، أي الانزياحات اللّغوية التي تمثّل جمال النَّصّ الشعري. يهتمّ النَّقد الثَّقافيّ بقراءة الرسائل المختفية في النَّصّ الأدبيّ، سواء أكان نثراً أم شعراً، ويبحث عن إيديولوجية مُؤلِّف النَّصّ ومَقاصده الخَفيّة، ويستخرج المعاني العميقة من النَّصّ، ويتعاون النَّقد الثَّقافيّ مع الدّراسات الأسلوبيّة والبلاغيّة والتّحليل النّفسيّ للأدب، ويقرأ الخلفيّة الاجتماعيّة والسّياسيّة للمؤلِّف والنَّصّ أيضاً، ويحاول أن يستنطق الإشاراتِ اللّغوية الموجودة في النَّصّ الشّعري أو النثري المدروس، قد تكون إشارات دينيّة أو أخلاقيّة وقد تكون سياسيّة أو ثقافيّة، ثم يُحلّلُ هذه الإشارات ويشير إلى وظيفتها التّأثيريّة في المتلقّين. وفي هذا البحث ركّزت على دراسة الإشارات الثَّقافِيَّة في شعر الخوارج في العصر الأموي...
يُعَدُّ التّطوُّرُ الدّلاليّ من القَضايا اللُّغويّة المُهِمّة في عِلمِ اللّسانيّاتِ الحَديثة، إذ ... more يُعَدُّ التّطوُّرُ الدّلاليّ من القَضايا اللُّغويّة المُهِمّة في عِلمِ اللّسانيّاتِ الحَديثة، إذ يتطرّق للبحث في جوانب حياة اللّغة، ومرورها بالزّمن، وما يطرأ عليها من تغيّرات كفيلة بتغيير مسار بعض ألفاظها أو هجرها بالمطلق، فبعض الألفاظ تتغير معانيها بمحض انتقالها من سياق إلى آخر، وتُعرفُ بـالمشترك اللفظي، وبعض الألفاظ تُترَك وَفقًا لتغيُّرِ البيئة الثّقافية والعوامِلِ الاجتماعية والحضارية المحيطة بمجتمع النّاطقين الأصليِّين بها، وبعض الألفاظ يلحق بمفاهيمها تطوّرٌ جَذريٌّ يُبعِدُها عن المعنى الأوَّل الذي وُضِعت له، وغالبًا ما يكون بسبب كثرة استعمالِها وتوظيفها في لغة الحياةِ اليوميّة، فالألفاظُ تتطوّرُ بانتقالها بين المفاهيم المحسوسة أحيانًا، وبانتقالها من الحسّيّ إلى المُجرّد في أحيان أخرى، وكثيرًا ما يكون التّطوّر ناتجًا عن الاستعمال المجازيّ لها. أمّا سبب اختيار هذه الثنائية الضدية -الأنس والوحش- التي يجمع بين لفظيها الطباق المعنوي فيعود إلى كثرة ورودها في الشعر العربي القديم من جهة، وفي فنون النثر جمعاء من جهة أخرى، والقارئ في كتب العربيّةِ يتبين بجلاء اهتمام العرب بالمتضادات واع...
Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2023
İslamiyet geldiğinde Arap yarımadasına inanç, fikir ve ahlak noktasında köklü değişiklikler meyda... more İslamiyet geldiğinde Arap yarımadasına inanç, fikir ve ahlak noktasında köklü değişiklikler meydana getirmiştir. Bu değişikliklerin neticesinde daha sağlam ahlaka sahip bir nesil ortaya çıkmıştır. Zira “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” sözü de bunun bir yansıması olarak görülebilir. İslam ile insanlara bir misyon yüklenmiş ve onların hayatın anlamına ilişkin sorgulamaları değişmiştir. Değişim hem insan davranışlarında hem de insanın bilgiyi eyleme dönüştürmesi noktasında etkili olmuştur. Böylelikle hayata etki eden bir fonksiyona sahip olmuştur. İslamiyet’in etkilerinin görüldüğü yerlerden biri de Arap şiiridir. Çünkü şiir Araplarda özellikle o dönemde oldukça önemli bir yere sahiptir. Şairler, şiirlerinde Kur’an’ın belagatinden yararlanmışlardır. Gerek Kur’an’ın anlamı gerekse üslubu noktasında çeşitli etkiler şiirlerine yansımıştır. Özellikle Kur’an’daki zengin kavram içeriği, kıssa anlatımları bu etkinin nedenlerindendir. İslam’dan önce cahiliyeden gelen edebi miras, tarih ve efsaneler şiirin kaynaklarını oluşturur iken, İslam ile birlikte şiir yeni ve beliğ bir kaynağa daha sahip olmuştur. Ayrıca İslam’ın da etkisiyle cihad, medh, ibadet gibi konular da şiirlere girmiş böylelikle zenginleşen alan daha da önemli bir konuma yerleşmiştir. İffetli aşkı ifade eden “Uzrî aşk” şiirleri, İslam’ın ahlaka dair söylediklerinin en açık, en güzel şekilde görüldüğü yerlerdendir. Adını bu tarz şiirlerin çokça yazıldığı bir çöl kabilesinden almaktadır. Konusunu günahlardan kaçınma, iffeti koruma gibi erdemlere dayanan aşkı içermektedir. Bu makalede de “Leyla ile Mecnûn” hikâyesi bu tarz şiirin en önemli örneklerinden olduğu için tercih edilmiştir. Zira “Leyla ile Mecnûn” divanının şairi olan Kays b. Mülevvah, uzrî şiirler yazan bir şairdir. Bu şairin yaşadığı aşktan ötürü aklını yitirdiği ya da aklı karışık/yarım akıllı olduğu için ona “Mecnûn” lakabı verilmiştir. Döneminin en iyi ve etkili şairlerinden biri olmasından ötürü ona ait olmayan pek çok şiir kendisine atfedilmiştir. Söz konusu divan onun, Leyla’ya olan aşkının anlatımıdır. Yer yer bu aşkı, aşktan çektiği acıları, hissettiklerini; İslam’ın koyduğu ilkeler ve getirdiği ya da dönüştürdüğü kavramlarla anlatmıştır. Çalışmanın konusu Kays b. Mülevvah’ın divanının Kur’an ve İslam anlatımları üzerinden incelenmesidir. Şairin “Leyla ile Mecnûn” divanındaki İslam’ın ve Kur’an’ın etkilerini ortaya koymak ise bu çalışmayla amaçlanmıştır. İslam’dan önce de zaten ahlaki unsurlar içeren bu şiirin, İslam etkisiyle nasıl bir dönüşüm geçirdiğini göstermek adına bu şiir türü seçilmiştir. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. İçerik analizi tekniği ile şiir baştan sonra taranmış ve bulgular tasnif edilmiştir. Bu bağlamda uzrî şiir örneği olan Kays’ın divanında İslam’dan etkilendiği bazı fikir ve lafızlar ortaya konmuştur. Söz konusu lafızlar anlam ve üslup olmak üzere iki ayrı başlıkta incelenmiştir. Anlam ile ilgili olarak namaz, oruç, hac gibi ibadetlerin, zikir ve ahlak gibi konuların; üslup olarak ise “şairin Kur’an’ın anlamını çevirerek alıntı yapması” anlamına gelen tazmin, “Kur’an’daki bir ifadeyi şiirine yerleştirmesi” anlamında iktibas ve “kelime grupları anlamına gelen Kur’an ifadeleri”’ni anlatmak için kullanılan terkiplerin şiirinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu doğrultuda akide ile ilgili olarak kaza ve kader, öldükten sona dirilme, kıyamet, Allah’a ve meleklere iman konuların yanı sıra, hac, dua, salat gibi kavramlara yer vermiştir. Ayrıca farklı sosyal meseleler ve tövbe, yemin gibi Kur’an terkipleri de bu divanda ele alınmıştır. Beyitlerinde kullandığı ifadelerden hareketle şairin Kur’an ilkelerini benimsediği ve İslam’ın konularına hakim olduğu görülmektedir. Her ne kadar durum böyle olsa da söz konusu konuları zaman zaman aşkının ve çektiği acının büyüklüğünü göstermek için İslam’ın ilkelerine ters bir biçimde kullanmıştır. Çalışmaya göre şairin sadece Kur’an’dan etkilenmekle kalmayıp Kur’an’a dair kıssa, kavram, üslup kullanımıyla İslam’a dair bilgisinin ve yetkinliğinin olduğu da görülmüştür.
نُلقي الضَّوءَ في هذا البحثِ على أهمِّ الظَّواهر الأسلوبيَّة التي رسمت ملامحَ المرأةِ في مجموعة (... more نُلقي الضَّوءَ في هذا البحثِ على أهمِّ الظَّواهر الأسلوبيَّة التي رسمت ملامحَ المرأةِ في مجموعة (أفاعي الفردوس) الشِّعريّة للشَّاعر إلياس أبي شبكة، وقد اخترتُ هذه المجموعة الشِّعريَّة لأنها تحمل في طَيَّاتها رسماً للمرأة التي حطَّمت صورة المرأة المثال في فكر أبي شبكة، وصورة المرأة التي أنّبها وأدّبها بِكَشفِ الغِطاء عن مَثالِبِها. وسبب مقاربة هذه المجموعة الشِّعرية مقاربةً أُسلوبيَّة هو أنَّ أحداً لم يدرس تفصيل الظَّواهر الأسلوبيَّة فيها باستقراء تامّ أو مُوسَّع، وهذا ما عمدت إليه في دراستي، إذ استقرأت بعض الظَّواهر الأسلوبيَّة في المجموعة استقراء تامّاً كالتّكرار والمفارقة، واستقرأتُ بعضها استقراءً موسَّعًا لأنَّ البحث يضيق عن استيعابها باستقراءٍ تامّ كالانزياح. وخَلُصَ البحثُ إلى نتائج عدّة، وأثبتُّ في ختامه إحصائيّة للألفاظ التي كَثُرت في المجموعة كَثْرَةً تُمَيِّزُها مِن غيرها، وبيّنتُ ما لذلك من دلالاتٍ نفسيّة خطَّتها الظَّواهر الأسلوبيَّة بأدواتٍ فنِّيّة وعبقريّة فذّة.
يهدف النَّقد الثَّقافيّ إلى الكشف عن الرسائل المختفية في النَّصّ الشّعريّ، أي الرّسائل التي يريد ... more يهدف النَّقد الثَّقافيّ إلى الكشف عن الرسائل المختفية في النَّصّ الشّعريّ، أي الرّسائل التي يريد الشّاعر أن يوصلها للمُتلقّين بطريقة غير مباشرة، وتختفي هذه الرّسائل وراء الكلمات وبين السّطور، ويُغطّيها الشّاعر بالتّقنيات الأسلوبيّة والبلاغيّة، ويعتمد الشّاعر على الانزياحات اللّغوية والترّكيبية والدّلالية، أي الانزياحات اللّغوية التي تمثّل جمال النَّصّ الشعري. يهتمّ النَّقد الثَّقافيّ بقراءة الرسائل المختفية في النَّصّ الأدبيّ، سواء أكان نثراً أم شعراً، ويبحث عن إيديولوجية مُؤلِّف النَّصّ ومَقاصده الخَفيّة، ويستخرج المعاني العميقة من النَّصّ، ويتعاون النَّقد الثَّقافيّ مع الدّراسات الأسلوبيّة والبلاغيّة والتّحليل النّفسيّ للأدب، ويقرأ الخلفيّة الاجتماعيّة والسّياسيّة للمؤلِّف والنَّصّ أيضاً، ويحاول أن يستنطق الإشاراتِ اللّغوية الموجودة في النَّصّ الشّعري أو النثري المدروس، قد تكون إشارات دينيّة أو أخلاقيّة وقد تكون سياسيّة أو ثقافيّة، ثم يُحلّلُ هذه الإشارات ويشير إلى وظيفتها التّأثيريّة في المتلقّين. وفي هذا البحث ركّزت على دراسة الإشارات الثَّقافِيَّة في شعر الخوارج في العصر الأموي...
يُعَدُّ التّطوُّرُ الدّلاليّ من القَضايا اللُّغويّة المُهِمّة في عِلمِ اللّسانيّاتِ الحَديثة، إذ ... more يُعَدُّ التّطوُّرُ الدّلاليّ من القَضايا اللُّغويّة المُهِمّة في عِلمِ اللّسانيّاتِ الحَديثة، إذ يتطرّق للبحث في جوانب حياة اللّغة، ومرورها بالزّمن، وما يطرأ عليها من تغيّرات كفيلة بتغيير مسار بعض ألفاظها أو هجرها بالمطلق، فبعض الألفاظ تتغير معانيها بمحض انتقالها من سياق إلى آخر، وتُعرفُ بـالمشترك اللفظي، وبعض الألفاظ تُترَك وَفقًا لتغيُّرِ البيئة الثّقافية والعوامِلِ الاجتماعية والحضارية المحيطة بمجتمع النّاطقين الأصليِّين بها، وبعض الألفاظ يلحق بمفاهيمها تطوّرٌ جَذريٌّ يُبعِدُها عن المعنى الأوَّل الذي وُضِعت له، وغالبًا ما يكون بسبب كثرة استعمالِها وتوظيفها في لغة الحياةِ اليوميّة، فالألفاظُ تتطوّرُ بانتقالها بين المفاهيم المحسوسة أحيانًا، وبانتقالها من الحسّيّ إلى المُجرّد في أحيان أخرى، وكثيرًا ما يكون التّطوّر ناتجًا عن الاستعمال المجازيّ لها. أمّا سبب اختيار هذه الثنائية الضدية -الأنس والوحش- التي يجمع بين لفظيها الطباق المعنوي فيعود إلى كثرة ورودها في الشعر العربي القديم من جهة، وفي فنون النثر جمعاء من جهة أخرى، والقارئ في كتب العربيّةِ يتبين بجلاء اهتمام العرب بالمتضادات واع...
Uploads
Papers by Dr. Enas Boubes