Ercan Alan

DOI: 10.26650/TurkJHist.2018.372290 Osmanli ilmiye ve tasra teskilati acisindan cok onemli bir kurum olan kadilik muessesesinin yapisini ve isleyisini aciklayan alternatif kaynaklardan biri; bizzat gorev basindaki kadilar tarafindan tutulmus notlardir. Kisaca “mecmua” diye adlandirilan bu kayitlar, kadilik meslegi ve kazalar hakkinda, baska kaynaklarda bulunamayacak cok onemli ve ayrintili bilgiler sunmaktadir. Incelememize konu olan bu mecmuada hem Anadolu hem de Rumeli kadiliklarinin XVII. yuzyila ait rutbeleri yer almaktadir. Rumeli kadiliklarinin XVII. yuzyila ait rutbeleri hakkinda bazi kayitlar yayinlanmis olmasina ragmen; ayni donemde Anadolu kadilik rutbelerinin ne oldugu bilinmemektedir. Elimizdeki bu belge ise XVII. yuzyil Anadolu kadilik rutbelerini de icermesi hasebiyle, Anadolu kadilik rutbeleri hakkinda tespit edilen ilk ve en erken tarihli belgedir. Burada; hem Anadolu kadilik rutbelerinin XVII. yuzyildaki durumu ve ileriki donemlerde gosterecegi degisim hem de ilmiye teskilati arastirmalari icin alternatif bir kaynak grubunu teskil eden kadi mecmularinin degeri incelenecektir.

Kadiasker ruznamce defterleri atanma yetkisi, kadiaskerlerin elinde olan kadi ve muderrislerin tayin, terfi, azil ve yer degistirme gibi her turlu islemlerinin kaydedildigi kaynaklar olma acisindan buyuk bir oneme sahiptir. Bu kaynaklarin verdigi bilgiler isiginda Osmanli tasra idaresindeki en onemli birimlerden biri olan kaza teskilatinin ve bu birimin basinda olan kadilarin incelenmesi; hem Osmanli tasra orgutlenmesinin ve hem de ilmiye teskilatinin anlasilmasini saglayacaktir. Burada, XVII. Yuzyil Rumeli kadiaskerligi ruznamcelerinin verilerinden hareketle Rumeli'deki kazalarin teskili, statusu, bu statudeki degisiklikler ve kadilarin gorevlendirme bicimlerinin kazalarin statusu uzerindeki etkisi incelenecektir.

DOI: 10.26650/TurkJHist.2018.372290 Osmanli ilmiye ve tasra teskilati acisindan cok onemli bir kurum olan kadilik muessesesinin yapisini ve isleyisini aciklayan alternatif kaynaklardan biri; bizzat gorev basindaki kadilar tarafindan tutulmus notlardir. Kisaca “mecmua” diye adlandirilan bu kayitlar, kadilik meslegi ve kazalar hakkinda, baska kaynaklarda bulunamayacak cok onemli ve ayrintili bilgiler sunmaktadir. Incelememize konu olan bu mecmuada hem Anadolu hem de Rumeli kadiliklarinin XVII. yuzyila ait rutbeleri yer almaktadir. Rumeli kadiliklarinin XVII. yuzyila ait rutbeleri hakkinda bazi kayitlar yayinlanmis olmasina ragmen; ayni donemde Anadolu kadilik rutbelerinin ne oldugu bilinmemektedir. Elimizdeki bu belge ise XVII. yuzyil Anadolu kadilik rutbelerini de icermesi hasebiyle, Anadolu kadilik rutbeleri hakkinda tespit edilen ilk ve en erken tarihli belgedir. Burada; hem Anadolu kadilik rutbelerinin XVII. yuzyildaki durumu ve ileriki donemlerde gosterecegi degisim hem de ilmiye...

Öz Osmanlı ilmiye ve taşra teşkilatı açısından çok önemli bir kurum olan kadılık müessesesinin yapısını ve işleyişini açıklayan alternatif kaynaklardan biri; bizzat görev başındaki kadılar tarafından tutulmuş notlardır. Kısaca " mecmua " diye adlandırılan bu kayıtlar, kadılık mesleği ve kazalar hak-kında, başka kaynaklarda bulunamayacak çok önemli ve ayrıntılı bilgiler sunmaktadır. İncelememize konu olan bu mecmuada hem Anadolu hem de Rumeli kadılıklarının XVII. yüzyıla ait rütbeleri yer almaktadır. Rumeli kadılıklarının XVII. yüzyıla ait rütbeleri hakkında bazı kayıtlar yayınlanmış ol-masına rağmen; aynı dönemde Anadolu kadılık rütbelerinin ne olduğu bilinmemektedir. Elimizdeki bu belge ise XVII. yüzyıl Anadolu kadılık rütbelerini de içermesi hasebiyle, Anadolu kadılık rütbeleri hakkında tespit edilen ilk ve en erken tarihli belgedir. Burada; hem Anadolu kadılık rütbelerinin XVII. yüzyıldaki durumu ve ileriki dönemlerde göstereceği değişim hem de ilmiye teşkilatı araştırmaları için alternatif bir kaynak grubunu teşkil eden kadı mecmularının değeri incelenecektir. Abstract ANATOLIAN JUDGESHIPS AND THEIR TITLES IN 17 th CENTURY Notes held by qâdis (magistrates) on duty are alternative historical sources explaining the structure and functioning of the judgeship institution, which, in turn, was a very important establishment in terms of the Ottoman ilmiye (learned group) and its provincial organization. These records, called mecmua, provide important and detailed information about the judgeship profession and towns, called qadâ that cannot be found in other sources. In this manuscript from the 17 th century, which is the subject of our study here, there are both Anatolian and Rumelian judgeships. Although some records have been published earlier regarding the titles of the Rumelian judges, it has remained unknown what the titles of the Anatolian judges were in the same time period. Thus, this document is the first and earliest document regarding these titles, because it also includes the titles of the Anatolian judges of the 17 th century. This study examines both, the situation of the titles of the Anatolian judges, and the changes to be made in the future, as well as the value of qâdi manuscripts , which constitute alternative historical sources for researchers interested in the ilmiye organization.

Özet Kadıasker ruznamçeleri; Anadolu ve Rumeli diye iki kısma ayrılan kadıaskerlik dairelerinde, atanma yetkisi kadıaskerlerin elinde olan kadı ve müderrislerin tayin kayıtlarının tutuldukları arşiv belgeleridir. Rumeli kadıaskerliği ruznamçelerinden elde edilen bilgiler ışığında Rumeli'deki kazaların teşkili, statüsü, bu statüdeki değişiklikler, kazaların dönemler arasındaki sayısal değişimi, kadılık kurumu, Rumeli coğrafyasında görev yapan kadıların kısa grup biyografisi, kadıların görevlendirme biçimleri ve bunun kazaların statüsü üzerindeki etkisi anlaşılabilmektedir. Bundan başka Rumeli coğrafyasındaki medreseler, bunların statüsü ve burada görev yapan müderrisler ile tabi oldukları sistem de bu defterlerden ayrıntıları ile takip edilebilmektedir. Burada; bu bilgilerden hareketle, Rumeli kadıaskerliği ruznamçelerinin Balkan tarihi açısından taşıdığı değer ve Balkanlar'ın Osmanlı düzeni içindeki yerini anlama açısından bu defterlerin değeri incelenecektir. Abstract Kadıasker ruznamce registers are kept in the offices of kadiasker which is divided into two parts as Anatolia and Rumelia. Kadıasker ruznamçe registers are archival records in which appointment records of kadi and muderrises (proffesors) within the responsbility of kadiaskers. In the light of the information obtained from ruznamce registers of kadiasker of Rumelia formation of towns (kaza) in Rumelia, their status, changes in this status, numerical changes of the towns between periods, institution of judgeship, short biographies of the kadis who worked in Rumelia, the kadis' assignment types and their impacts on the status of the towns can be understood. Furthermore the madrasas in the region of Rumelia, their status and professors who work in these madrasas and their system can be followed with details from these registers. Here; considering this information, importance of Rumelia kadıasker registers in terms of Balkan history and the value of these registers in terms of understanding place of Balkan in the order of Ottoman Empire will be examined.

ÖZET Osmanlı İmparatorluğu'nda çok önemli görevleri ifa eden ilmiye sınıfı ve özellikle medrese teşkilatı ve müderrisler hakkındaki arşiv belgeleri daha çok XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren görülmeye başlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'na kendinden önceki Türk-İslam devletlerinden tevarüs eden ve daha kuruluş yıllarından itibaren varlığına rastladığımız medrese kurumu ve müderrislik mesleğine ilişkin ilk bilgiler kroniklere, vakfiyelere, birtakım arşiv belgelerine ve bazı ulema biyografilerine dayanmaktadır. Medreseler ve müderrisleri hakkında temel kaynak olan kadıasker ruznamçeleri ve ruus defterleri XVI. yüzyılın ortalarından itibaren seri halde tutulmaya başlanmıştır. İncelememize konu olan defter ise Kanuni Sultan Süleyman döneminin başlarına ait olup 933 (1527) tarihlidir. Bu defter; dönemin Rumeli kadıaskeri olan Fenarizade Muhyiddin Çelebi zamanında kaleme alınmıştır. İki bölümden oluşan defterin ilk bölümünde; çoğu İstanbul'da olmak üzere Rumeli'deki medreseler ve burada görev yapan müderrislerin kısa biyografileri verilmiş; ikinci bölümde ise Rumeli medreselerinden münfasıl olan müderrislerin kim oldukları kaydedilmiştir. Defterin içerisindeki bilgiler ile başka bazı arşiv kayıtları bu defterin, bir kadıasker ruznamçesi olabileceğini akla getirmektedir. Bu haliyle bu defter; Rumeli kadıaskerliğinin medrese ve müderris kayıtlarını içeren ilk ruznamçesi olma özelliğini taşımaktadır. Sonuçta, defterin türü her ne olursa olsun, içerdiği bilgiler hem ulema biyografileri hem de Osmanlı ilmiye teşkilatı hakkında çok ayrıntılı veriler sunmaktadır. Bu bakımdan bu defter, konuya ilişkin erken dönemlere ait kaynak eksikliğini de telafi etmektedir.

Öz Kadıasker ruznamçe defterleri atanma yetkisi, kadıaskerlerin elinde olan kadı ve mü-derrislerin tayin, terfi, azil ve yer değiştirme gibi her türlü işlemlerinin kaydedildiği kay-naklar olma açısından büyük bir öneme sahiptir. Bu kaynakların verdiği bilgiler ışığında Osmanlı taşra idaresindeki en önemli birimlerden biri olan kaza teşkilatının ve bu birimin başında olan kadıların incelenmesi; hem Osmanlı taşra örgütlenmesinin ve hem de ilmiye teşkilatının anlaşılmasını sağlayacaktır. Burada, XVII. Yüzyıl Rumeli kadıaskerliği ruz-namçelerinin verilerinden hareketle Rumeli'deki kazaların teşkili, statüsü, bu statüdeki değişiklikler ve kadıların görevlendirme biçimlerinin kazaların statüsü üzerindeki etkisi incelenecektir. Abstract THE SYSTEM OF TOWN (KAZA) IN RUMELIA IN 17th CENTURY AND KADIS ACCORDING TO RUZNAMCE REGISTERS OF KADIASKER Kadiasker ruznamçe registers are very important sources in which all kind of procedures of kadis and professors (müderris) whose appointments are in the hands of kadiask-ers, such as appointment, promotion, dismissal, transfer and personal rights are recorded. In the light of information provided by these sources, the analysis of the Ottoman provincial organization and its administrators, kadis that are one of the most important units of the Ottoman provincial organization help us to understand both organization of the Ottoman provincial and Ottoman learned (ilmiye). Here, considering data obtained from ruznamçe registers of kadiasker in the 17th century, formation and status of the towns in the Rumenlia, changes in their status and the effect of kadis' appointment on the status of towns are examined.

Öz Bu çalışmada, muhtevasındaki kayıtlardan XVII. yüzyılın sonuna ait olduğunu düşündüğümüz bir belgeden hareketle Rumeli kadılıklarının rütbeleri ve Rumeli'deki 379 kazanın statüsü incelenecektir. Ayrıca bu döneme en yakın tarihli Rumeli kadılık rütbeleri düzenlemesini içeren Hicrî 1078 (1667-1668) tarihli belge ile kıyaslanmak suretiyle, rütbelerin kadılıklara göre dağılımı, kadılıkların devamlılık gösteren veya değişen rütbeleri ve bunların nedenleri değerlendirilecektir. Uygulanan rütbe sisteminin kadıların tayin ve terfi işlemlerinde önemli bir yere sahip olması, kadıların bu rütbelerde kademe kademe ilerleyerek mesleki kariyerlerine devam etmeleri ve XVII. yüzyıla ait bu iki kayıttan başka kadılık rütbelerini içeren belgenin olmaması, hem belgenin önemini artırmakta ve hem de kadılık rütbelerinin sonraki dönemlerde geçireceği değişimin anlaşılmasını sağlamaktadır. Abstract In this study, considering a new document that from its contents records which we think it belonged to the end of the 17 th century, titles of judgeships in Rumelia and distribution of these titles to 379 towns that recorded here will be examined. Besides, compared with the arrangement of titles of judeships in Rumelia dated 1078 Hijri (1667-1668) that the most recent time to this period, showing the continuity of judgeships or changed titles and their causes will be evaluated. That system of titles have an important place in procedures of appointment and promotion of kadis and kadis continue their professional career gradually in these titles and finally there is no document except these two documents which contained titles of judgeshipin Rumelia dated 17 th century both the importance and value of the document increases and the change provides an understanding of that will be spent in the next period. Giriş Osmanlı İmparatorluğu'nda çok önemli ve karmaşık görevleri ifa eden kadılar, adlî ve idarî açıdan kendi yetki ve sorumluluk alanını ifade eden " kazâ " larda görev yaparlardı. Bu kazalar yerleşim birimlerinin konumu, nüfusu ve büyüklüğü dikkate alınarak oluşturulurdu. Bu yönüyle kadılıklar temel olarak ikiye ayrılmıştı. Önemli ve büyük kent merkezleri " mevleviyet " olarak nitelendirilmiş ve buraya yüksek rütbeli ulema atanmıştır. Osmanlı taşrasındaki asıl idari ve adli organizasyonu teşkil eden ve atanma yetkisi kadıaskerlerin uhdesinde olan kadılıklar ise " kasabât " kadılıkları olarak adlandırılmışlardır. 1 Kazaların konum, büyüklük ve nüfus açısından eşit olamayacağı noktasından hareketle bu şekilde bir ayrımın yapılması kadılık derecelendirmesi açısından ilk temel düzenlemedir. Hem mevleviyet hem de kasabat kadılıkları kendi içinde de derecelere ayrılmıştı. Bizim burada incele konumuzu teşkil eden asıl husus da Rumeli'deki kasabât (kaza) kadılıklarının rütbeleridir. Hem mevleviyet hem de kaza kadılıklarının rütbeleri ve zaman içindeki değişimi bazı araştırmalara konu olmuştur. Bu konu hakkındaki ilk çalışma İsmail Hakkı Uzunçarşılı tarafından yapılmıştır. İlk baskısı 1965'te yapılan ve halen ilmiye çalışmaları için önemli bir kaynak teşkil eden kitabında " Kadıların Dereceleri " başlığı altında hem mevleviyetlerin hem de kaza kadılıklarının dereceleri hakkında bilgiler vermiştir. Özellikle Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Kitaplığında yer alan 2066 numaralı eser hem Uzunçarşılı'nın hem de sonraki araştırmacıların temel kaynağı olmuştur. Uzunçarşılı bu kaynağa göre Rumeli'deki pek çok kazanın isim ve rütbesini tespit etmiş; ancak belge hakkında bir tarih ve ayrıntı vermemiştir. 2 Kadılıkların rütbeleri ile alakalı ikinci çalışma M. Kemal Özergin tarafından yapılmıştır. Özergin içinde muhtelif bilgilerin yer aldığı mecmuanın kadılıklar kısmından hareketle 1078 (1667-1668) tarihinde şeyhülislam Minkari-zade Yahya Efendi'nin emri üzerine Rumeli kadıaskeri Abdülkadir Efendi'nin " eşrâf-ı kuzât " denen yüksek rütbeli kadılar ile birlikte hazırladıkları Rumeli kadılıkları listesini yayınlamıştır. Bu

Öz Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluş sürecinden beri var olduğunu bildiğimiz kadılık müessesesi hakkında, kaynaklarda XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar fazla bilgi yoktur. Müessese hakkındaki temel kaynaklar olan kadıasker ruznamçe defterlerinin ve ruus defterlerinin ilk örnekleri XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren görülmektedir. Ancak bu dönemden öncesine ait bazı küçük defterler hem kadılık ve kazalar ve hem de müderrislik hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Burada 934 (1528) tarihli bazı Rumeli kazalarına yapılan kadı tayinini içeren bir defter incelenecektir. Buradaki kayıtlardan elde edilen bilgiler, XVI. yüzyılın ikinci yarısındaki ve XVII. yüzyıl Rumeli kadıaskerliği ruznamçelerindeki bilgilerle kıyaslanarak, hem kadılık sistemindeki hem de Rumeli kazalarındaki değişim değerlendirilecektir. Abstract There is not much information at sources until the second half of the 16 th century about institution of judgeship that we know since the foundation of the Ottoman Empire. The first examples of the basic resources about the institution of judgeship, Kadiasker ruznamce registers and ruus registers have been recorded since the second half of the 16 th century. However, some short registers belonging before this period provide important information about both judgeships, towns (kaza) and müderris (professor). Here, a register, dated 934 Hijri (1528) and containing information about the kadis who were appointed to some Rumelia towns, will be investigated. The information obtained from the register will be compared with information from Rumelia kadiasker ruznamce registers belonging the second half of 16 th century and 17 th century and change in system of judgeship and towns of Rumelia will be evaluated. Giriş Osmanlı Devleti'nin kuruluş döneminden itibaren var olduğunu bildiğimiz kadılık müessesesi hakkında, erken dönem kroniklerindeki bilgi kırıntılarını istisna tutarsak, günümüze ulaşan ilk belgeler XVI. yüzyılın ilk yarısına aittir. Bu dönemde Anadolu'daki sancak ve bu sancaklara bağlı kazalar, bu kazaların başındaki kadılar, bunların yevmiyeleri ve görev süreleri ile Anadolu'daki medrese ve müderrislerin listesini içeren bazı defterler yayınlanmasına rağmen 1 Rumeli ile alakalı kayıtlar; bir tanesi hariç, bulunamamış ve yayınlanmamıştır. 2 Osmanlı ilmiye teşkilatı için temel kaynak olan kadıasker ruznamçe defterleri ile ruus defterlerinin XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tutulmaya başlandığı düşünülürse bu belgenin Rumeli'deki kadılık müessesesi için ne kadar değerli bir kaynak olduğu anlaşılır. İncelememize konu olan defter, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi'nde (TSMA) 5604 numara ile kayıtlıdır. Defterin ilk kısmında müderrislere ilişkin kayıt yer almaktadır. Burası " Defter-i Müderrisîn-i Mansûbîn ki Bilâ-azl Medrese Tasarruf İtdüklerinin Zamânı Üç Yıl ve Dahi Ziyâde Olmuşdur. Tahrîren fî evâhir-i Evveli'l-cumâdeyn li-sene erba' ve selâsîn ve tis'a-mie " başlığı ile başlamaktadır. Buradan itibaren 3b numaralı varağa kadar toplam 42 adet müderris kaydı yer almaktadır. 3b numaralı varaktan itibaren kadılık kayıtları başlamakta olup 5b numaralı varağın sonuna kadar toplamda 50 adet kadılık kaydı bulunmaktadır. Kadılık kayıtları ise " Defter-i kuzât-ı mansûbîn ki bilâ-azl kazâ tasarruf eylediklerinin zamânı üç yıl veya dahi ziyâde olmuşdur. Tahrîren fî evâhir-i Evveli'l-cumâdeyn li-sene erba' ve selâsîn ve tis'a-mie " başlığını taşır. Bu başlıklardan anlaşıldığına göre defterde sadece üç yıl veya daha uzun süre görev yapan müderris ve kadıların kayıtları yer almaktadır. Çünkü bu tarihte Rumeli'deki kaza sayısının elliden fazla, 1522 tarihli bir kaynağa göre169 3 ; hemen hemen aynı tarihli bir başkasına göre ise 172 4 tane,

Öz Bu çalışmada, muhtevasındaki kayıtlardan XVII. yüzyılın sonuna ait olduğunu düşündüğümüz bir belgeden hareketle Rumeli kadılıklarının rütbeleri ve Rumeli'deki 379 kazanın statüsü incelenecektir. Ayrıca bu döneme en yakın tarihli Rumeli kadılık rütbeleri düzenlemesini içeren Hicrî 1078 (1667-1668) tarihli belge ile kıyaslanmak suretiyle, rütbelerin kadılıklara göre dağılımı, kadılıkların devamlılık gösteren veya değişen rütbeleri ve bunların nedenleri değerlendirilecektir. Uygulanan rütbe sisteminin kadıların tayin ve terfi işlemlerinde önemli bir yere sahip olması, kadıların bu rütbelerde kademe kademe ilerleyerek mesleki kariyerlerine devam etmeleri ve XVII. yüzyıla ait bu iki kayıttan başka kadılık rütbelerini içeren belgenin olmaması, hem belgenin önemini artırmakta ve hem de kadılık rütbelerinin sonraki dönemlerde geçireceği değişimin anlaşılmasını sağlamaktadır. Abstract In this study, considering a new document that from its contents records which we think it belonged to the end of the 17 th century, titles of judgeships in Rumelia and distribution of these titles to 379 towns that recorded here will be examined. Besides, compared with the arrangement of titles of judeships in Rumelia dated 1078 Hijri (1667-1668) that the most recent time to this period, showing the continuity of judgeships or changed titles and their causes will be evaluated. That system of titles have an important place in procedures of appointment and promotion of kadis and kadis continue their professional career gradually in these titles and finally there is no document except these two documents which contained titles of judgeshipin Rumelia dated 17 th century both the importance and value of the document increases and the change provides an understanding of that will be spent in the next period. Giriş Osmanlı İmparatorluğu'nda çok önemli ve karmaşık görevleri ifa eden kadılar, adlî ve idarî açıdan kendi yetki ve sorumluluk alanını ifade eden " kazâ " larda görev yaparlardı. Bu kazalar yerleşim birimlerinin konumu, nüfusu ve büyüklüğü dikkate alınarak oluşturulurdu. Bu yönüyle kadılıklar temel olarak ikiye ayrılmıştı. Önemli ve büyük kent merkezleri " mevleviyet " olarak nitelendirilmiş ve buraya yüksek rütbeli ulema atanmıştır. Osmanlı taşrasındaki asıl idari ve adli organizasyonu teşkil eden ve atanma yetkisi kadıaskerlerin uhdesinde olan kadılıklar ise " kasabât " kadılıkları olarak adlandırılmışlardır. 1 Kazaların konum, büyüklük ve nüfus açısından eşit olamayacağı noktasından hareketle bu şekilde bir ayrımın yapılması kadılık derecelendirmesi açısından ilk temel düzenlemedir. Hem mevleviyet hem de kasabat kadılıkları kendi içinde de derecelere ayrılmıştı. Bizim burada incele konumuzu teşkil eden asıl husus da Rumeli'deki kasabât (kaza) kadılıklarının rütbeleridir. Hem mevleviyet hem de kaza kadılıklarının rütbeleri ve zaman içindeki değişimi bazı araştırmalara konu olmuştur. Bu konu hakkındaki ilk çalışma İsmail Hakkı Uzunçarşılı tarafından yapılmıştır. İlk baskısı 1965'te yapılan ve halen ilmiye çalışmaları için önemli bir kaynak teşkil eden kitabında " Kadıların Dereceleri " başlığı altında hem mevleviyetlerin hem de kaza kadılıklarının dereceleri hakkında bilgiler vermiştir. Özellikle Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Kitaplığında yer alan 2066 numaralı eser hem Uzunçarşılı'nın hem de sonraki araştırmacıların temel kaynağı olmuştur. Uzunçarşılı bu kaynağa göre Rumeli'deki pek çok kazanın isim ve rütbesini tespit etmiş; ancak belge hakkında bir tarih ve ayrıntı vermemiştir. 2 Kadılıkların rütbeleri ile alakalı ikinci çalışma M. Kemal Özergin tarafından yapılmıştır. Özergin içinde muhtelif bilgilerin yer aldığı mecmuanın kadılıklar kısmından hareketle 1078 (1667-1668) tarihinde şeyhülislam Minkari-zade Yahya Efendi'nin emri üzerine Rumeli kadıaskeri Abdülkadir Efendi'nin " eşrâf-ı kuzât " denen yüksek rütbeli kadılar ile birlikte hazırladıkları Rumeli kadılıkları listesini yayınlamıştır. Bu

Öz Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluş sürecinden beri var olduğunu bildiğimiz kadılık müessesesi hakkında, kaynaklarda XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar fazla bilgi yoktur. Müessese hakkındaki temel kaynaklar olan kadıasker ruznamçe defterlerinin ve ruus defterlerinin ilk örnekleri XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren görülmektedir. Ancak bu dönemden öncesine ait bazı küçük defterler hem kadılık ve kazalar ve hem de müderrislik hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Burada 934 (1528) tarihli bazı Rumeli kazalarına yapılan kadı tayinini içeren bir defter incelenecektir. Buradaki kayıtlardan elde edilen bilgiler, XVI. yüzyılın ikinci yarısındaki ve XVII. yüzyıl Rumeli kadıaskerliği ruznamçelerindeki bilgilerle kıyaslanarak, hem kadılık sistemindeki hem de Rumeli kazalarındaki değişim değerlendirilecektir. Abstract There is not much information at sources until the second half of the 16 th century about institution of judgeship that we know since the foundation of the Ottoman Empire. The first examples of the basic resources about the institution of judgeship, Kadiasker ruznamce registers and ruus registers have been recorded since the second half of the 16 th century. However, some short registers belonging before this period provide important information about both judgeships, towns (kaza) and müderris (professor). Here, a register, dated 934 Hijri (1528) and containing information about the kadis who were appointed to some Rumelia towns, will be investigated. The information obtained from the register will be compared with information from Rumelia kadiasker ruznamce registers belonging the second half of 16 th century and 17 th century and change in system of judgeship and towns of Rumelia will be evaluated. Giriş Osmanlı Devleti'nin kuruluş döneminden itibaren var olduğunu bildiğimiz kadılık müessesesi hakkında, erken dönem kroniklerindeki bilgi kırıntılarını istisna tutarsak, günümüze ulaşan ilk belgeler XVI. yüzyılın ilk yarısına aittir. Bu dönemde Anadolu'daki sancak ve bu sancaklara bağlı kazalar, bu kazaların başındaki kadılar, bunların yevmiyeleri ve görev süreleri ile Anadolu'daki medrese ve müderrislerin listesini içeren bazı defterler yayınlanmasına rağmen 1 Rumeli ile alakalı kayıtlar; bir tanesi hariç, bulunamamış ve yayınlanmamıştır. 2 Osmanlı ilmiye teşkilatı için temel kaynak olan kadıasker ruznamçe defterleri ile ruus defterlerinin XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tutulmaya başlandığı düşünülürse bu belgenin Rumeli'deki kadılık müessesesi için ne kadar değerli bir kaynak olduğu anlaşılır. İncelememize konu olan defter, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi'nde (TSMA) 5604 numara ile kayıtlıdır. Defterin ilk kısmında müderrislere ilişkin kayıt yer almaktadır. Burası " Defter-i Müderrisîn-i Mansûbîn ki Bilâ-azl Medrese Tasarruf İtdüklerinin Zamânı Üç Yıl ve Dahi Ziyâde Olmuşdur. Tahrîren fî evâhir-i Evveli'l-cumâdeyn li-sene erba' ve selâsîn ve tis'a-mie " başlığı ile başlamaktadır. Buradan itibaren 3b numaralı varağa kadar toplam 42 adet müderris kaydı yer almaktadır. 3b numaralı varaktan itibaren kadılık kayıtları başlamakta olup 5b numaralı varağın sonuna kadar toplamda 50 adet kadılık kaydı bulunmaktadır. Kadılık kayıtları ise " Defter-i kuzât-ı mansûbîn ki bilâ-azl kazâ tasarruf eylediklerinin zamânı üç yıl veya dahi ziyâde olmuşdur. Tahrîren fî evâhir-i Evveli'l-cumâdeyn li-sene erba' ve selâsîn ve tis'a-mie " başlığını taşır. Bu başlıklardan anlaşıldığına göre defterde sadece üç yıl veya daha uzun süre görev yapan müderris ve kadıların kayıtları yer almaktadır. Çünkü bu tarihte Rumeli'deki kaza sayısının elliden fazla, 1522 tarihli bir kaynağa göre169 3 ; hemen hemen aynı tarihli bir başkasına göre ise 172 4 tane,