Cienco

Alegorio pri cienco da Jules Blanchard, jacanta sur placo avan l'urbodomo di Paris.

Cienco (de la Latina scientia, "konoco") esas, en sua primara senco, "la sumo di konoci". Plu precize, ol esas la sistematal esforco por konstruktar ed organizar savo pri l'universo en expliki e previdadi probebla.

La skopo di cienco esas komprenar ed explikar la mondo e sua fenomeni, havanta kom fundamento la konoco, kun skopo establisar previdadi ed aplikebla uzi di ca konoco. Cienco aceptas kritiki, ambe a la konoci aquirita ed a la metodi uzita. La permananta questionado di lua konoci e metodi facesas da epistemiologio, qua esas fako di filozofio. La konoco kreita da cienco esas bazo por diversa teknikala developi, qui multafoye produktas importanta efekti en la socio ed en la historio.

Cienco konsistas ek grupo di certena faki, singla ek li relatanta certena parto di ciencala konoco. Exemple matematiko, fiziko, kemio, biologio, mekaniko, optiko, astronomio, arkeologio, edc. Ca kategoriizo nek esas fixa, nek esas unika, e ca faki povas subdividesar en subfaki. Singla fako o subfako ank esas specifika cienco.

La vorto cienco esas plurasenca, kovranta precipue tri senci:

1. konoco di certena kozi, qui utilesas por developar la vivo o l'aferi,
2. ensemblo di konoci aquirita per studio o praktiko,
3. hierarkiigo, organizo e sintezo di konoci per generala principi.

Historio

Precipua artiklo: Historio di la cienco

Animo montras la movado di kontinenti depos la krulo di Pangea, milioni di yari ante nun.

En ampla senco, cienco existas de l'Antiqueso, e developesis da diversa civilizuri. Historiale, ol esas ligata a filozofio.

Cienco en lua originala senco esas vorto por tipo di konoco (Latine scientia, Antiqua Greka epistemē), plu kam specaligita mondo por la persequo di ta konoco. Specifika esas un ek la la tipi di savo qua populo povas komunikar l'un kun l'altri e partigar. Exemple, konoco pri l'exploto di naturo esis komprenita longa ante enrejistrita historio e duktis a la developo di komplexa abstrakta pensado. To esas videbla en la developo di komplexa kalendarii, tekniki por removar veneni de kelka planti e transformar li en nutrivi, o la konstrukto di piramidi. Tamen ne konsequema koncienco distingo kreesis inter konoco di tale kozi qua esas vera en omna komuna konoco, tale ke mitologii e legala sistemi.

Filozofiala studio di naturo

Aristoteles, 384 aK til 322 aK, - un ek la frua figuri di developado di ciencala metodo.

Ante l'invento o la deskovro di koncepto di "naturo" da filozofi ante Sokrates, la sama vorti uzesis por deskriptar la naturala "voyo" en qua planto kreskas, e la "voyo" en qua, exemple, ula tribuo adoras partikulara deo. Por ta kauzo esas alegita ta homi esis l'unesma filozofi en la strikta senco, ed anke l'unesma populo a klare dicernar "naturo" e "konvenciono". Cienco esis do distingita kam la konoco di naturo, e la kauzi qua esas vera por omna komunitato, e la namo di la specaligita persequo di tala savo e filozofio — la rejio dil unesma filozofo-fizikisti. To esas precipua spekulanti o teoristi, partikulare interestita en astronomio. Kontree, esforcanta uzar konoco di naturo por imitar naturo (artifico or teknologio, Grekia technē) esis vidita per klasika ciencisti kom plu apta intereso por basa klaso artizani. Parmenides, filozofo qua inter la 6ma e la 5ma yarcento aK, establisis preciza distingo inter formala (eon) ed empirikala cienco ("doxa"). Quankam ta laboro peri physeos esas poemo, povas judikesar epistemologiala esayo, verketo pri metodo en naturala cienco. Parmenides "ἐὸν" povas referar a formala sistemo, kalkulo qua povas deskriptar naturo plu preciza kam naturala lingui. "Fizis" povas signifikar lo sama kam ἐὸν.

Importanta punto decidigiva en la historio di frua filozofiala cienco esis la debatebla ma sucesanta atento da Sokrates por aplikar filozofio a la studio di homala temi, inkluzite homala naturo, la naturo di politika komunitati, e homala konoco. Il kritikis l'anciena tipo di studio di fiziko kom pure teoriala e mankanta en su kritikala. Il esis partikulare koncernita ke kelka anciena fizikisti judikis la naturo kom ne havanta logikal ordeno ed organizo, explikanta kozi simpla quale movado e materio. Sokrates aplikis filozofio por studiar homala temi, inkluzite homala naturo, politiko ed homala konoco. Ante Sokrates, la studio pri homala temi esis fako de la mitologio e tradiciono, e pro lua diferanta konceptaji, Sokrates judiciesis e kondamnesis a mortopuniso.

Aristoteles pose kreis min debatebla sistemala programo di la filozofio di Sokrates, qua havis bazo homala ed esis teleologiala. Il refuzis multa konkluzi di frua ciencisti. Exemple, segun lua konceptajo pri fiziko, la suno cirkumiras la Tero. Por lu, omna kozi havas formala kauzi e finala kauzo e rolo en la racionala kosmala ordeno. Movado e chanjo deskripteis kom l'aktualigo di potenciali ja en kauzi, segun a tipo di kauzi. Dum ke la Sokratani insistas ke filozofio mustas uzesar por konsiderar la praktikala questiono di la maxim bona voyo por vivar por homo (studio Aristoteles dividita en etiko e politikala filozofio), lu ne argumentas por irgo tipi di aplikita cienco.

Mezepokala cienco

Ibn al-Haytham (Alhazen), 965-1039 Irak. Mohamedana erudito judikata kom "patro di moderna ciencala metologio" pro sua emfazo pri experimental inquesto e riproduktebleso di la rezulti.

De potentiis anime sensitive, Gregor Reisch (1504) Margarita philosophica Mezepokala cienco debatis ventrikulo di cerebro kom la loko di nia komuna raciono, ube la formi di nia sensala sistemi intermixas.

Dum Tarda Antiqueso e frua Mezepoko, uzesis Aristotelal aprocho a inquesti pri naturala fenomeni. Kelka antiqua konoco esis perdita, o kelkakaze konservita en obskureso, dum la falado di roman imperio e periodala politikala lukti. Tamen, ordinara faki di cienco, nomizita "naturala filozofio", e granda parto ek l'ordinara konoco de antiqua mondo restis prezervita tra la verki di frua latina enciklopedii, exemple Isidore de Sevilla. Ank en Bizancana Imperio, multa ciencala texti en la Greka prezervesis en siriac tradukuri facita da grupi, exemple Nestoriani e monofiziti. Multo di to esis tradukita posa en araba sub Kalifato, dum qua multa tipi di klasika lerno esis prezervita ed kelkakaze plubonigita. La hemo di sajeso, establisesis en Abbasid-ero Bagdad, Irak. Esas konsiderita esabar importanta intelektala centro, dum Islamala orea epoko, ube Mohamedani lernanti quale al-Kindi ed Ibn Sahl en Bagdad, ed Ibn al-Haytham en Kairo, prosperis de la 9ma til la 13ma yarcenti, til Mongol spolias Bagdad. Ibn al-Haytham, konocita pose en Westo kom Alhazen, remplasis Aristotelala vidopunto per emfazanta experimentala datumi e riproduktebleso di la rezulti. Dum la fino di la Mezepoko, la demando pri tradukuri augmentis, exemple tradukuri de la Greka, Araba e Hebrea facita da tradukisti en Toledo, Hispania. Prezervita texti da Aristoteles, Ptolomeo ed Euklid prizesis da katolika lernanti. En Europa, De Aspectibus de Alhazen direte influis Roger Bacon (13ma yarcento) en Angla, qua argumentis por plu experimentala cienco, quale demonstrita da Alhazen. Lor fino di la Mezepoko, la fuzo di Katolikismo kun Aristotelismo konocata kom Skolastikismo prosperis en westal Europa, qua divenis nova geografiala centro por cienco, ma omna aspekti di skolastikismo kritikesis dum la 15ma e 16ma yarcenti.

Renesanco, e la komenco di la moderna cienco

Galen (129 til c.216) notis l'optikala kiasmo esas X-formo. (Graburo de Vesalius, 1543).

Avana pagino di 1572a latina Opticae Thesaurus (optikala kaserio), qua inkluzis libro di optiko di Alhazen, prizentanta propago di lumo, pluv-arki, parabola speguli, distortita imaji pro refrakto en aquo, e perpesktivo.

Mezepokala cienco adoptas la vidopunti di helena civilizeso di Sokrates, Plato ed Aristoteles, kom montrita da lasta verko di Alhazen. Libro en qua lu havas rezumita cienco di optiko de la du libri di Euklid e Ptolemeus, a quan me adjuntis la nocioni di l'unesma diskurso qua mankis libro da Ptolemeus de katalogo di Ibn Abi Usaibia, quale nominita en (Smith 2001),p.xv Alhazen konkluzante refutas teorio di vidado da Ptolemeus.

Uzo di optiko da Dürer (1525).

Ma Alhacen retenis ontologio di Aristoteles; Roger Bacon, Witelo, e John Peckham omna konstruktis skolastika ontologio de libro di optiko di Alhazen, kauzala kateno komencit kun sensado, percepto, e laste perceto di amo di individuo ed universala formi di Aristoteles. Ta modelo di vidado divenis konocata kom perspektivismo, qua esis explotita e studiita da l'artisti di Renesanco.

A. Mark Smith indikas ke la perspektivo teoriala pri vidado "esas remarkinde spariva, racionala e koheriva". e pivotagas en tri di quar kauzi di Aristoteles, formala, materiala, e finala. Quankam Alhacem konocis ke ceno imaginita tra aperturo esas inversigita, il argumentas ke vidado esas pri percepto. To esis subversita da Kepler, qua modelita l'okulo kun aquo-plenigita vitrosfero, kun aperturo avane di to por modelar l'enireyo pupilo. Il trovas ke la tota lumo de singla punto di la ceno esis imajita a singla punto en posa di vitrosfero. L'optikala kateno finas en la retino dopa di okulo e l'imajo esas reversita. Kopernikus formulizis heliocentrala modelo di sunala sistemo dessimila la heliocentrala modelo di Almagest di Ptolemeus.

Galileo judikesas kom un ek la patri di moderna cienco.

Kopernikus formulizis heliocentrala modelo di sunala sistemo dessimila la geocentrala modelo di Almagest di Ptolemeus.

Galileo novigis l'uzo di experimento e matematiko. Quankam lua persekuto komencis pos papo Urban 8ma benedikis Galileo por skribar kopernikala sistemo. Galileo uzis argumenti de la papo e metas lo en la voko di la stulto en la verko "Dialogo koncernanta la du precipua mondala sistemi" qua produktas granda ofenso a lu.

En nordal Europa, la nova teknologio di imprimomashino uzesis larje por editar multa argumenti inkluzite kelka qua diferas de eklezio dogmato. René Descartes e Francis Bacon publikigis filozofiala argumenti por nova tipo di nearistotala cienco. Descartes argumentis ke matematiko mustas uzesar por studiar naturo, kom Bacon emfazis l'importo di experimento super kontemplado. Bacon questionis Aristotelala koncepti di formala kauzo e finala kauzo, ed avancigis l'ideo ke cienco devas studiar la legi di 'simpla' naturi, tale ke kaloro, prefere ke supozita esas ula specifika naturo, o 'formala kauzo', di omna komplexa tipo di kozo. Ta nova moderna cienco komencas judikesar kom deskriptanta 'legi di naturo'. La nuna aprocho a studii en naturo judikabas kom "mekanikala". Bacon ank argumentis ke la skopo di cienco mustas esar precipue developar inventuri por plubonigar homala vivo.

Racion-epoko

Dum la 17 e 18ma yarcenti la publikigo di la idei da Bacon e Descartes pri modernigo, duktis a rapida ciencala developo e sucesoza developo di nova tipo di naturala cienco, matematikala, metodoze experimentala ed intence noviganto. Newton e Leibniz sucesis en developo nova fiziko, nuna referita a newtoniana fiziko, qua povas konfirmesar per experimento ed explikita uzanta matematiko. Leibniz anke inkluzis termini de Aristotelala fiziko, ma anke uzis li kun nova signifiki, exemple "energio" e "potencialo" (moderna versioni di "energeia e potentia" da Aristoteles). Quale Bacon, il asumis ke diversa tipi di kauzi omni agas segun la sama generala legi di naturo, kun ne specala formala o finala kauzi por omna tipo di kauzo. Dum ta periodo, la vorto "cienco" gradope komencis uzesar plu freque por referar ula formo pri quale persequar konoco, nome la konoco pri naturo — e lua signifiko proximigis del anciena termino "naturala filozofio".

19ma yarcento

Charles Darwin en 1854, epoko kande ilu skribis “Pri Origino di Speci”.

Biologio evolucionis dum la 19ma yarcento kun l'aparo di genetiko, la developo di fiziologio e la teorio pri evoluciono da Charles Darwin. Kande Darwin publikigis Pri Origino di Speci, ilu konstatis ke modifikuri en la decendanti - pose konocata kom "mutaci" - explikis l'evoluciono di speci. Lua teorio pri naturala selektado explikis quale speci originis, ma ca teorio aceptesis erste ye la sequanta yarcento. John Dalton developis l'ideo di atomi. La legi di termodinamiko e la teorio pri elektromagnetismo anke establisesis dum la 19ma yarcento, kande aparis nova questioni qui ne esis facile explikita uzanta la Legi di Newton. La fenomeno qua povas posibligar l'analizo di atomo deskovresis dum la lasta yardeko dil 19ma yarcento. la deskovro do X-rayi inspiris la deskovro di radioaktiveso. Dum la sequanta yaro deskovresis l'unesma subatomala partikulo, l'elektrono.

Michael Faraday studiis kombusto e kemiala reakti.

De la 20ma yarcento til nun

La Teorio di relativeso da Einstein e la developo di quantika mekaniko remplasis la Fiziko di Newton per nova fiziko kontenanta du parti, qui deskriptas diversa tipi di eventi en naturo.

Dum l'unesma duimo dil 20ma yarcento, la developo di artificala dungo posibligis l'augmento di habitantaro en tota mondo. Samatempe, la strukturo di atomo e lua nukleo explikesis, e divenis posibla uzar l'"atomala povo" (nukleara povo). Pluse, la granda uzo di ciencala novaji, stimulita da militi dum ta yarcento, rezultis la deskovro di antibiotiki, l'augmento di viv-expekto, revolucioni en transportado (automobili ed aeroplani), developo di fuzei, spacala konkurenco, e developo di nuklear armi — omni stimulis la developo di moderna ciencal inquesto.

L'augmento di uzo di integrigita cirkuiti en la lasta quarimo di 20ma yarcento, kombinita kun komunikala sateliti, efektigis revoluciono en informo-teknologio, ed expanso dil Interreto e senfila informatiko, inkluzite posh-telefonili.

Plu recente, argumentesis ke la finala emo di la cienco esas deskovrar la senco di homi e nia naturo - exemple en lua libro Consilience, EO Wilson dicas ke "la homala stando esas la maxim importanta extremajo di naturala cienci".

Ciencala komunitato

Ciencala komunitato esas grupo di interaganta ciencisti. Inkluzas multa subkomunitati laboranta pri specifika ciencala faki en specala institucuri; interfakala ed interinstitucala agadi ank esas signifikiva.

ciencala faki

ciencala faki esas ordinare dividita en du precipua grupi: naturala cienci, qua studias naturala fenomeni (inkluzite biologiala vivo), e sociala cienci, qua studias homala konduto e socii. Ta grupi esas empirikala cienci, qua signifikas la konoco devas esar apogita de observebla fenomeni e kapabla por esar probar por sua valideso per altra ciencisti laboranta sub la sama kondicioni. Esas anke relata faki qua esas grupita en interfakala aplikita cienci, tale ke injeniorarto e medicino. En sua kategorii esas specaligita ciencala faki qua povas inkluzar parti di altra ciencala faki ma ofte posedas lua propra nomenklaturo ed expertizo.

Matematiko, qua klasifikesas kom formala cienco, havas amba similesi e diferi kun empirikala cienci (naturala e sociala cienci). Esas simula a empirikala cienci en qua lo involvas objektala, sorgema e sistemala studio di areo di konoco; lo esas diferanta nam sua metodo di verifikar sua komono, uzanta apriorie prefere kam empirikala metodi. La formala cienci, qua anke inkluzas statistiko e logiko, esas esenca a empirikala cienci. Majora avanci en formala cienco havas ofte duktas a majora avanci en empirikala cienci. La formala cienci esas esenca en la formaco di hipotezo, teorii, e legi, amba en deskovrado e deskripto quale kozo laboras (naturala cienco) e quale populo pensas ed agas (sociala cienci).

Aparte de lua larja senco, la vorto "cienco" kelkafoye povas specale referas a fundamentala cienci (matematiko e naturala cienci) sola. Ciencala skoli o fakultati en multa institucuri esas separata de ta di medicino o injeniorarto, qua esas aplikita cienco.

Institucuri

Erudita societi por komunikado ed avanco di ciencala pensado ed experimentado existabas depos renesanco periodo. La maxim anciena survivanta institucuro esas italian accademia dei Lincei qua fondesis en 1660. Rispektiva nacionala akademii di cienco esis famoza institucuri qua existis en multa landi, komence la British Royal Society en 1660 e pose la Franciana Académie des Sciences, en 1666.

Internacionala ciencala institucuri, tale internaciona konsilantaro por cienco, havabas depos formacita pro stimular kunlaborar inter ciencala komunesi di diversa nacioni. Multa guvernerii havas dedikita agenterii pro apogar ciencala inquesto. Eminenta ciencala organizuri inkluzas, National Science Foundation en Usa, nacionala ciencala e teknikala inquesto konsilantaro en Arjentina, akademii di cienco en multa landi: "CSIRO" en Australia; Centre National de la Recherche Scientifique en Francia; Max Planck Society e Deutsche Forschungsgemeinschaft en Germania; ed en Hispania, CSIC.

Literaturo

Enorma ranga di ciencala literaturo esas editita. Ciencala jurnali komunikas e dokumentizas la rezulti di inquesto efektigas en universitati e diversa altra inquesto institucuri servanta kam arkivala registro di cienco. L'unesma ciencala jurnali, Journal des Savants sequita da Philosophical Transactions, komencas editar en 1665. Depos ta tempo la totala nombro di aktiva revui havas konstante kreskita. En 1981, uno evaluo por la nombro di ciencala e teknikala jurnali en edituro esis 11,500. United States National Library of Medicine currently indexas 5,516 jurnali qua kontenas artikli pri temi di vivanta cienci. Quankam la jurnali esis en 39 lingui, 91 per cent di indexita artikli esis editita en Angla.

Maxim multa ciencala jurnali traktas singla ciencala fako ed editas la inquesto en ta feldo; ta inquesto esas kustume expresita en la formo di ciencala papero. Cienco divenas tante invadema en moderna socii ke esas ordinare necesa komunikar plenigi, informi ed ambicii di ciencisti a larja populo.

Rezonado ciencala

Tipo formala pura

Precipua artiklo: logiko

Segun Immanuel Kant formala logiko esas "cienco qua expozas detale e pruvas en strikta maniero, unike la formala reguli di omna pensaji". Matematiko e formala logiko kompozas ta tipo di rezonado. Ta klaso apogas su cetere sur du principii konstitucanta di formala sistemi: axiomi e deduktema reguli tale ke la nociono di silogismo, expresita da Aristoteles l'unesma e ligita a "deduktala rezonado" (on parolas anke de rezonado "hipotezala-deduktala"), qua il expozas en sua Topiki ed en sua traktato pri logiko: l'analytiki.

Altra koncerno di la cienco esas quala modelo esas la maxim adequata ad ula realajo, to qua facesis sua pruvi, per tekniko note. La klefovorto di formala pura tipo qua esas la demonstro to ne povos derivar en la studiita sistemo irga propozo. En altra termini, ne koncernas propre dicita rezono pri l'objekto ma bona prefere metodo por traktar la fakti meze ciencala demonstri e koncernanta propozi e postulati.

Do, on povas distingar du fundamentala faki:

1. la logiko de la naturala dedukto;
2. la logiko kombiniva.

Experimentado

Thomas Edison en lua laboratorio (1901).

Experimentado esas metodo ciencala qua konsistas probar per experienci iterita la valideso di hipotezo ed obtenar quantesala donaji posibliganta di purigar. Lo repozas sur protokoli experimentala permizanta normizar la demarsho. Fiziko e biologio repozas sur aktiva demarsho di ciencisto qua konstruktas e kontrolas experimentala preskriptanta parto iteranta certa aspekti di fenomeni naturala studiita. Maxim multa cienci uzas tale experimentala metodo, do la protokolo adaptesas a sua objekto e sua cienceso. Ordinare, experienco devas aportar precizesi quantifika* (o statistika) posibliganta refutar o trab-apogar la modelo. Ne sempre on povas mezurar la quanto di rezulti de l'experienci, note en la homala cienci. Do l'experienco mustas posibligar la refuto di la teoriala modeli.

Epistemologio: diskurso pri cienco

La historio di cienci e filozofio produktabas multa teorii pri la naturo e l'importo di ciencala fenomeno. Existas tale ensemblo di granda epistemogiala modeli qui asertas explikar la specifikeso di cienco.

Dum la 20ma yarcento, konceptaji modifikesis dramatale. Tre skemale, a unesma reflekti pure filozofia ed ofte normiganta plu sociologiala e psikologiala, pose aprochi sociologiala ed antropologiala dum la yari 1980a, pose fine aprochi fundamentale heterogena depos 1990a kun studiocieci. La diskurso esos anke questionita per psikologio kun la kuranto di konstruktivismo. Tandem, epistemologio interesas su a cienco en agado (expreso di Bruno Latour), to esas sua laboras dum omnadie e ne nur pri la naturo di teoriala questioni ke lo produktas.

Racionalismo

Precipua artiklo: Racionalismo

René Descartes.

Dum la 17ma yarcento aparis epistemologiala tendenco qua divenis konocata kom Racionalismo. Segun quo, “irga konoco valida venas sive exkluzite, sive esence del uzo di raciono”. Kelk autori, exemple Descartes o Leibniz kreis la bazi de ca pensado.

Cienco e religio

Historiale, cienco e religio relatas l'una l'altra. En "L'elementa formi di religiala vivo" (1912), Émile Durkheim montras ke elementi de ciencala pensado, exemple logiko o la nocioni di tempo e spaco originis de religiala e mitologiala pensadi.

Ciencal inquesto

On nominas ciencala inquesto omna agadi por produktar e developar ciencala konoco, inkluzite por komanditar la personi e moyeni bezonata por facar l'inquesto. En la maxim multa landi qui apogas ciencala inquesti, existas institucuri publika por furnisar la suporto bezonata.

Videz anke

• Historio di cienco