Arqa Makedoniya

Bul atamanıń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Makedoniya

Arqa Makedoniya, Arqa Makedoniya Respublikası (maked.: Северна Македонија) - Qubla Evropada, Balkan yarım atawınıń oraylıq bóliminde jaylasqan mámleket. Maydanı 25 713 km2. Xalqı 2,046 mln. adam (2001). Paytaxtı - Skopye qalası. Hákimshilik jaqtan 30 rayon (rayon) ǵa bólinedi. Pul birligi - denar.

Mámleketlik dúzimi

Makedoniya - respublika. Ámeldegi konstituciyası 1991-jıl 17-noyabrde qabıl etilgen, 1992-jıl 6-yanvarda dúzetiwler kirgizilgen. Mámleket basshısı - prezident (1999-jıldan Boris Traykovskiy), ulıwma teń hám durıs jasırın dawıs beriw jolı menen puqaralar tárepinen 5 jil múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı joqarı organ - Májilis (bir palatalı parlament). Atqarıw hákimiyatı - baslıq hám ministrlerden ibarat húkimet.

Tábiyatı

Makedoniya aymaǵınıń úlken bólimin ortasha biyikliktegi (2764 m ge shekem) tawlar iyeleydi. Olar arasında dáryalar hám dárya alapları bar. Tez-tez jer silkiniw bolıp turadı. Klimatı ortasha kontinental, qublasında Jer Orta teńizine tán klimat. Ortasha temperatura yanvarda 5-7°, iyulda 24-26°. Ortasha jıllıq jawın-shashın 500 mm. Tiykarǵı dáryaları - Vardar hám Strumitsa, úlken kólleri - Oxrid, Prespa. Taw janbawırlarında - aralas toǵay (tiykarınan, emen hám buk) hám putazarlar, 2000 m den joqarıraqta - taw jaylawları bar. Paydalı qazılmalardan xromit, marganec, qalayı, mıs hám temir rudaları, surma, uran, magnezit kánleri bar.

Xalqı

Xalıqtıń 66,5% makedonlar; albanlar (22,9%), túrkler (4%), lolilar (2,3%), serblar (2%), musılman-slavyanlar (2,1%) da jasaydı. Rásmiy tili - makedon tili. Dindarlardıń kópshiligi - pravoslav xristianlar; sunniy musılmanlar da bar. Xalıqtıń 54% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Skopye, Bitola, Prilep, Kumanovo, Oxrid.

Tariyxı

Makedoniya Respublikası 1918-jılı Serbiya quramındaǵı Serb, Xorvat hám slovenler korollıǵı (1929-jıldan - Vardar Makedoniyası aymaǵında dúzilgen (Qarańız: Makedoniya (tariyxıy wálayat)). Yugoslaviya korolliginde joqarı dárejege iye bolgan serb húkimdar toparları milliy zulım siyasatın ótkerip, "Makedoniya" atamasın rásmiy sózden shıǵarıp tasladı, social-ekonomikalıq hám siyasiy tutqınlıqqa, ullı serb zulımlıǵına, sonıń ishinde, májbúriy serbiylestiriw siyasatına qarsılıq háreketi júzege keldi. Aldınǵı sociallıq kúshler belsendilik kórsete basladı. 1941-jıl aprelde Vardar Makedoniyanıń kóp bólimin Bolgariya, qalǵan jerlerin Italiya basıp aldı. Basqınshılarǵa qarsı xalıq qurallı gúreske atlandı. 1945-jılı Makedoniya azat etti hám Yugoslaviya Federativlik Xalıq Respublikası quramındaǵı 6 respublikanıń birine aylandı. 1991-jıl 25-yanvarda Makedoniyanıń suvereniteti haqqında deklaraciya qabıl etildi hám sol jılı 17-noyabrde Makedoniya suveren, gárezsiz, demokratiyalıq respublika dep járiyalandı. Makedoniya - 1993-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasıqların 1994-jıl 31-dekabrde ornatqan. Milliy bayramı - 2-avgust - Respublika kúni.

Siyasiy partiyalar hám kásiplik awqamları

Ulıwma Makedoniya revolyuciyalıq shólkemi - Makedoniya milliy birligi demokratiyalıq partiyası, 1990-jılı dúzilgen; Demokratiyalıq alternativ partiya, 1998-jılı shólkemlestirilgen; Liberal-demokratiyalıq partiya, 1997-jılı dúzilgen; Makedoniya demokratiyalıq partiyası; Albanlar demokratiyalıq partiyası; Makedoniya social-demokratiyalıq awqamı, 1943-jılı Makedoniya kommunistler awqamı atı menen dúzilgen hám 1991-jıl 20-aprelden házirgi atı menen júrgiziledi; Makedoniya socialistlik partiyası, 1990-jılı tiykar salınǵan. Makedoniya kásiplik awqamları konfederaciyası.

Xojalıǵı hám sanaatı

Makedoniya industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 55,6%, awıl xojalıǵınıń úlesi 16,8%. Qara hám reńli metallurgiya, mashina qurılısı, ximiya-farmacevtika sanaatı, kánshilik rawajlanǵan. Polimer, ayırım túrdegi stanoklar, sanaat ásbap-úskeneleri, awıl xojalıǵı mashinaları, avtodetallar, suwıtqıshlar islep shıǵarıladı. Qurılıs materialları, órtke shıdamlı materiallar, shiyshe, farfor islep shıǵarıw jolǵa qoyılǵan. Toqımashılıq, azıq-awqat, aǵash islep shıǵarıw, bılǵarı-ayaq kiyim, temeki sanaatı, vino islep shıǵarıw rawajlanǵan. Jılına 5,8 mlrd. kVt/saat elektr energiyası payda etiledi. Ónermentshilik rawajlanıp barmaqta. Makedoniya Respublikasında diyqanshılıq ústem. Temeki, paxta, cezam, júzim, ovosh hám miyweler, azıq-awqat eginlerinen biyday, mákke, salı egiledi. Qoyshılıq, qaramalshılıq, qusshılıq, balıqshılıq penen shuǵıllanadı. Toǵaylarda aǵash tayarlanadı. Turizm jaqsı jolǵa qoyılǵan.

Transportı

Temir jol uzınlıǵı - 0,7 mıń km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı - 10,6 mıń km. Sırtqa kiyim-kenshek, gezleme, mashina hám ásbap-úskene, dári-dármaq, mebel, awıl xojalıǵı ónimlerin satadı.

Bilimlendiriw, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Makedoniyada 7-15 jastaǵı balalar ushın 8 jıllıq tiykarģı mektep sheńberinde májbúriy baslawısh bilimlendiriw engizilgen. Usı mektep tiykarında orta ulıwma bilim beriw mektebi - gimnaziya hám kásip-óner mektebi shólkemlestirilgen. Iri joqarı oqıw orınları: Skopyada universitet (1949-jılda shólkemlestirilgen, onıń janında ekonomikalıq ilimiy izertlew institutı bar) hám pedagogika akademiyası. Makedoniya ilim hám kórkem óner akademiyası, milliy tariyx institutı, folklor, geologiya, veterinariya institutları, Oxrid qalasında gidrobiologiya institutı, Strumitsa qalasında paxta institutı, 20 ǵa jaqın ilimiy jámiyet bar. Skopeyada xalıq kitapxanası, universitet kitapxanası, tariyxıy arxiv, arxeologiya (1924), tariyx (1926) muzeyleri, súwretler galereyası (1948), etnika muzeyi (1949), Oxridte tariyx hám rayem muzeyleri bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwleri

Makedoniyada birneshe gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Eń úlkenleri: "Nova Makedoniya" ("Jańa Makedoniya," makedon tilinde shıǵatuǵın kúndelikli gazeta, 1944-jıldan), "Birlik" (túrk tilinde shıǵatuǵın gazeta, 1994-jıldan), "Vecher" ("Kesh," kúndelikli gazeta, 1963-jıldan), "Pule" (háptelik gazeta, 1991-jıldan), "Trudbenik" ("Miynetkesh," háptelik gazeta), "Flyaka evellazerimit" (alban tilindegi gazeta, 1945-jıldan). Makfaks - Makedoniya málimleme agentligi 1993-jılı shólkemlestirilgen. Makedoniya radiosı 1944-jıldan, telekórsetiwi 1964-jıldan isley baslaǵan.

Ádebiyatı

Makedoniya ádebiyatınıń júzege keliwi hám dáwirlerge bóliniwi mashqalaları mámleket ilimpazlarınıń ilimiy jumıslarında hár qıylı bayan etilgen. K. Misirkovtıń (1874-1926) ilimiy jumısı bul tarawda úlken áhmiyetke iye. Ol makedon ádebiy tiliniń házirgi fonetikalıq hám morfologiyalıq dúzilisine jaqın úlgisin jarattı. Shayır K. Rasin (1908-1943) zamanagóy makedon poeziyasınıń tiykarın salıwshısı esaplanadı. K. Nedelkovski (1912-1941), M. Bogoevskiy (1919-1942) hám basqa da watansúyiwshilik ruwxında shıǵarmalar dóretken. Ekinshi jáhán urısınan keyingi dáwir jazıwshıları azatlıq gúresiniń waqıyaların tiykarǵı tema etip aldı. 60-80-jılları roman hám gúrriń janrları rawajlandı (S. Yanevskiy, D. Solev, S. Drakul, Y. Leov, G. Abajiev, J. Chingo hám basqalar). Dramaturgiyada V. Iloski, K. Chashule, T. Arcovskiyler dóretiwshilik etti. Makedoniyada túrk hám basqa xalıqlardıń ádebiyatı da bar.

Arxitekturası hám súwretlew óneri

Makedoniya aymaǵında eramızǵa shekemgi 4-6-ásirlerden qalalar (Stobi, Skupi, Gerakleya) qaldıqları saqlanıp qalǵan. Olardıń arasında sheńberli mákan jaylar, tas hám gúlaldan qurılǵan úyler, qırılmaǵan tastan tiklengen qorǵanlar, áyyemgi grek qábirlerin esletetuǵın altın nıqaplı saǵanalar, adam hám haywanlardıń altın hám jez músinleri bar. Orta ásirlerde Makedoniya arxitekturası Vizantiya tásirinde rawajlanǵan: Skopye diywalları (6-ásir), patsha Samuil sarayı (11-ásir basları), Strumitsa qorǵanı (11-ásir), Oxridtegi ayo Sofiya ibadatxanası bazilika tipinde qurılǵan. 12-14 ásirlerdegi diniy imaratlarda bir yaki bes krest tárizli gúmbezli ibadatxanalar kategoriyası ornalasqan. Túrkler húkimdarlıǵı dáwirinde meshitler, minaralar, mezana tárizli turaq jaylar qurıldı. 18-19-ásirlerden monastr kompleksleri hám turaq jay úlgileri saqlanıp qalǵan. XIX ásir aqırı hám XX ásirdiń 30-jıllarına shekem házirgi Makedoniya aymaǵındaǵı qalalarda evropalı eklektizm ruwxındaǵı aralas arxitektura usılında imaratlar rejesiz, tártipsiz qurılǵan. Keyingi jılları qalalar baslı reje tiykarında qayta qurıla baslandı, jıynaq temir-betonnan iri sanaat obiektleri qurıldı. 1963-jılǵı Skopye jer silkiniwinen keyin qala orayın yapon arxitektorı K. Tonge joybarı tiykarında tiklewge kirisildi. Keyingi jılları qurılǵan en úlken imaratlar - Skopedegi Kásiplik awqamları úyi (arxitektorı S. Brezovski), Tariyx muzeyi (arxitektorı G. Konstantinovski), Makedoniya xalıq teatrı (arxitektorı M. Kratonoshich), Prileptegi shahid jawıngerler estelik kompleksi, Petrovsedegi aeroport imaratı hám basqalar. Makedoniyada ámeliy bezew óneri, oyıwshılıq hám basqalar rawajlanǵan. Axridtegi II ásirge tiyisli ayo Sofiya ibadatxanası, Nerezidegi XII ásirge tiyisli Avliyo Panteleymon shirkewi diywallarına islengen súwretler Makedoniya aymaǵındaǵı eń áyyemgi súwretlew óneri estelikleri bolıp esaplanadı. 13-14-ásirlerde Evtixis hám Mixail sıyaqlı xudojnikler erkin syujet tiykarında názik tábiyat peyzajların kórsetti.

Muzıka

Xalıq muzıkası hár qıylı hám ózine tán bolıp, tiykarınan 2 dawıslı qosıq hám ásbap namalarınan ibarat. Muzıkalıq ásbaplar arasında tapan, darbuka, dáp sıyaqlı soqqı beriletuģın, shupelka, zurla, kaval sıyaqlı úplep shertiletuģın, gusle, kara sıyaqlı tarlı, oq jaylı hám shertip atqarılatuǵın hár túrli sazlar bar. Dógerek bolıp qosıq aytıw hám ayaq oyınǵa túsiw keń tarqalǵan. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Makedoniyada muzıka mádeniyatı rawajlandı, mádeniy-aǵartıwshılıq jámiyetler payda boldı. 1895-jıl Skopeyde ruwxıy orkestr, 1907-jılı "Vardar" qosıqshılar jámiyeti shólkemlestirildi. 1928-jılı S. Arsich birinshi muzıka mektebin ashtı. S. Gaydov, J. Firfov sıyaqlı talantlı kompozitorlar jetilisip shıqtı. Ekinshi jáhán urısı dáwirindegi xalıq azatlıq gúresinde qolǵa qural alıp qatnasqan makedon kompozitorları watansúyiwshilik ruwxındaǵı ǵalabalıq qosıqlar da jarattı. 60-80-jılları G. Prokopev, K. Makedonskiy, T. Zografskiy, T. Proshev sıyaqlı kompozitorlar opera hám balet janrlarında nátiyjeli dóretiwshilik etti. Skopyada Filarmoniya (1944), Makedoniya xalıq teatrında opera truppası (1947), Folklor institutı (1950), radio xorı (1945), orta muzıka mektebi, Joqarı pedagogikalıq institutında muzıka kafedrası bar. Makedoniyanıń Ózbekstandaǵı mádeniyat kúnleri sheńberinde Tashkentte XX ásir kompozitorlarınıń shıǵarmalarınan koncertler ótkerilgen.

Teatr

1901-jılı "Táshwish hám táselle" dep atalǵan úgit-násiyatlawshılıq-watansúyiwshilik teatr truppası shólkemlestirildi, 1913-jılı Skopyede birinshi turaqlı serb Xalıq teatrı ashıldı. 20-30-jıllarda jumısshı hám studentlerdiń háweskerlik teatr jámáátleri júzege keldi. 1945-jılı Skopyedegi Xalıq teatrı Makedoniya xalıq teatrı dep atala basladı. Teatr quramında drama hám balet truppaları bar. Makedoniya saxnalarında jergilikli dramaturgler, jáhán klassikası hám shet el avtorlarınıń shıǵarmaları qoyıladı.