Informaciya teoriyası

Informatsiya teoriyası - informatsiya (informaciya, maǵlıwmat, xabar ) nı toplaw, saqlaw, qayta islew hám tarqatıw usılların payda etetuǵın pán tarawı ; kibernetikannt tiykarǵı bólimlerinen biri. I. n.ga 1948—49 -jıl larda amerikalıq alım K. Shennon tiykar salǵan. Keyinirek dúnyanıń basqa iri ilimpazları I. n. ni rawajlandırıwǵan. I. n. de tadkikrtlarning zárúrli wazıypalarınan biri informatsiyani tarqatıwdıń eń maqul túsetuǵın (optimal ) usılların tabıwdan ibarat. Bunda tiykarǵı kórsetkish informatsiyani tarqatıw isenimliligi hám tezligi hám de usılar menen baylanıslı túrde eridiletuǵın sapanıń teoriyalıq shegarasın anıqlaw esaplanadı. I. n. statistikalıq mániske iye, sol sebepli odaǵı matematikalıq usıllardıń kóbisi itimallıqlar teoriyasına súyenedi.

Yad apparatına saqlaw yamasa baylanıs kanalı boyınsha uzatıw ushın mólsherlengen maǵlıwmatlar (xabarlar ) daǵı informatsiyalar sanı aldınan tolıq belgili bolmaydı. Aldınan tek sol informatsiyalardı tańlap alıw múmkin bolǵan kóplegen maǵlıwmatlar (xabarlar múmkinshiligı ) belgili boladı. Zárúr informatsiya áne sol kóplegen maǵlıwmatlar ishinen tańlap alınadı. Saylanǵan informatsiyanı dizimnen ótkeriw ushın ekilik belgiler sanı qabıl etiledi (qarań Ekilik kod, Ekilik sanaq sisteması ).

Baylanıs kanalı túsinigi júdá ulıwma mániske iye. Keń mániste — informatsiyani uzatıw ushın mólsherlengen hár qanday baylanıs apparatı. Bıraq I. n. de ran baylanıs kanalı texnikası ústinde emes, yamasa informatsiya uzatıw teoriyası ústinde ketedi. Mas, geometriyada ran qandayda bir zat qanday materialdan etilgenligi ústinde emes, bálkim onıń kólemi ústinde júritiledı, I. n. de da ran baylanıs qurılmalarınıń tábiyaatı ústinde júritilmeydı, bálkim anıq baylanıs sistemaları I. n. de uzatılıwı múmkin bolǵan informatsiya muǵdarı kózqarasınan kórip shıǵıladı. Baylanıs kanalı boyınsha kod járdeminde uzatılatuǵın xabarlardı kanal (kirisiw) signallarına aylandırıwǵa (yaǵnıy kodlawǵa ) tuwrı keledi. Olar uzatılǵannan keyin áne sol signallar xabarlarǵa (shıǵıw signallarına ) aylantırıladı (yaǵnıy dekodlanadi). Kirisiw hám shıǵıw signallarınıń dúzilisi (strukturası ) na qaray, kanallar diskret (uzlukli) hám úzliksiz túrlerge ajratıladı. Diskret kanallarda kirisiw hám shıǵıw daǵı signallar birdey yamasa hár túrlı " alfavitler" dıń " háripleri" izbe-izliginen ibarat boladı. Úzliksiz kanallarda kirisiw hám shıǵıw signalları úzliksiz parametr — waqtıniń funksiyası (t) bolıp tabıladı.

I. n. de " xabar", " maǵlıwmat", " baylanıs kanalı" hám b. túsinikler keń mániste qollanıladı. Mısalı, I. n. kózqarasınan xabarlar deregi múmkin bolǵan kóplegen xabarlar hám olarǵa tiyisli itimallıqlar kompleksinen ibarat bolıwı múmkin. Xabarlardı itimallıqlar arqalı kodlaw ushın zárúr ekilik belgilerdiń ortasha sanı mi-nimumini ańlatatuǵın ápiwayı formula joq. Onıń ushın I. n. de islep shıǵılǵan quramalı formulalardan paydalanıladı.

Erkin Yoqubov, Norbek Taylaqov.