Псыхъуреишхуэхэр
Псыхъуреишхуэхэр (ин-бз. Great Lakes, фр-бз. Grands Lacs) — Ишъхъэрэ Америкэм хэт псыхъурей зэрыпха системэ, АШЗ-мрэ Канадамрэ я зэхуакум. Хыкъум бжыгъэ хеубыдэр индыдэхэм ящыкӀэдзауэ цӀыкӀухэм нэс, псыхэмкӀэрэ хэжыпӀэхэмрэкӀэ зэрыпхаху. ШӀыпӀэ яубыдым и инагъыр мин 245,2 км², псыуэ ярытыр мин 22,7 км². Псыхъуреишхуэхэм яуи хабжэр, тху нэхъ индыдэхэр: Ишъхьэр, Гурон, Мичиган, Эри, Онтарио. Абыхэм курыт псыхъурей зытӀущ япхауэ щыт. Нэхъ къылъытэгъу зиӀэхэр абыхэм ящыщу: Сэнт Мэрис, Сэнт Клэр, Нипигон. Псыхъурейхэр Атлантикэм и псыхъуэм щыщхэ, зэрпышъахэр псы Сант Лауренс. Псыхъурейхэм я кумб зэфӀэувэкӀэм нэхъыбу хуэкӀуар тектоник екӀуэкӀыгъэхэра. Мылым и хьэлъагъым шӀыгур пририпӀытӀыкӀа, мылыр тӀкӀуа яуж гъэзэжьыгъуэ хом кӀадза: Мыл яужырей зыкъэӀэтыгъуэ, ар фӀыуэ къыхощыр Ботниэ хыжэмрэ Финлэндымрэ. Псыхъуреихэм ярыт псыр мыл ткӀуэпсым къыхэкӀа. Псыхъуреишхуэхэм я ишъхъэрэ Ӏуфэм нэхъ кӀэху зеӀэтыр ипшъэ Ӏуфэм нэхърэ, ар "шъхьэдэжыхыным" хопасэ, ипшъэ лъныкъуэмкӀэ хэлъ шӀыгухэр псым кӀэхуэху.
Псыхъуреишхуэхэм кхъухьзекӀуэнымрӀэ бжъэжъей убыдынымрэ фӀыуэ зэфӀэгъувауэ щыт, хыкхъухьхэм шъхьэкӀэ гъогу хэлъхьэ зекӀуэным, и кӀыхьэгъыр км 3000 нэсу. Абым пэмыкӀыу псыхъуреихэр каналкӀэ Гудзонымрэ Миссисипи и псыхъуэмрэ.
ХыӀу нэхъышъхьэхэр: Чикаго, Милуоки, Детройт, Кливленд, Буфалло, Торонто.
Хэкумэтхыр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Псыхъурейхэр дунем и зы нэхъин шӀыпӀу щыт псынэпс здызэхэтым. Псыхъурейхэр псырыжкӀэ, псыкӀэ зэпхаху щытхэ, зым ижурэ адрем илъадурэ кӀуэху. Ишъхьэ псыхъуреир и инагъымкӀэ дунейпсом и нэхъ ин псынэпс зэрыт псыхъурейхэмкӀэ, ауэ тхум я нэхъ цӀыкӀур - Онтарио - Еуропэм и нэхъ ин псыхъурей Ладогам фӀокӀыр и инагъымкӀэ. Я курыт кууагъыр къэштамэ, мы индыду щытми, фӀокӀыр инагъкӀэ курыт кууагъым Балтикэ хымрэ Ишъхъэрэ хымрэ.
«Ишъхьэ псыхъурей» цӀэм гурыӀуэгъуэ хелъхьэ хэкумэтхымкӀэ. А псыхъуреир - дунем и нэхъ ин псынэпс зэрытхэмкӀэ, и инагъыр мин 82, 4 км² и псыр Гурон псыхъурем холъадэ Сэнт МерискӀэ.
«Гурон» - етӀуанэ и инагъымкӀэ Псыхъуреишхуэхэм я хэтхэм, дунейпсом ещанэрей и инагъымкӀэ псынэпс зэрытхэм, и инагъыр зэрыхъур мин 60 км². ХэжыпӀэ МакиномкӀэ псыхъурей Сэнт Клэрымрэ Детройт псымрэ япхауэ щыт, яужкӀэ Эри псыхъурем.
«Мичиган» - еплӀанэрей дунейпсом и инагъкӀэ псыхъурей, псынэпс зэрытхэм, и инагъыр мин 52 км². КхъухьзекӀуэпӀэ псыхэжкӀэ Миссисипим и псыхъум епхауэ щыт. ЗэзэмызэкӀэ Мичиганымрэ Гуронымрэ зы псыхъуреуэ къалъытэ (Сэнт Мерис псыри яхэту). А гъылъытэгъуэр згъэзанкӀэхэм гупшысэгъу яубыдыр Мичиганымрэ Гуронымрэ зы гидрогогиэкӀэ зэрзэхэтхэр, зы псоуэ щытху, пхырыж метрэ 40-кӀэ зи кууагъымкӀэ зэпхаху, км 8 и бгъуагъу и зэвыпӀэдыдэм. Ипхуэдэ гупшысэгъуэкӀэ псыхъурей «Мичиган-Гуроным» и инагъыр мин 117 км² фӀокӀыр, дунейпсом и псыхъурей нэхъ ин мэхъур псынэпс иту, етӀуанэ и инагъкӀэ Каспиим яуж.
«Эри» - епшъанэрей дунейпсом и инагъымкӀэ, псыхъурей псынэпс зэрытхэм, и инагъыр зэрыхъур мин 26 км² хуэдиз. Псы Ниагарамрэ Уэллэнд хэжымрэкӀэ псыхъурей Онтариом епха, кхъухьзекӀуэпӀэ хэжымкӀэ Гудзон псым епха.
«Онтарио» - нэхъ цӀыкӀу дыдэра Псыхъуреишхуэхэм яхэтхэм, и инагъыр зэрыхъур мин 20 км² хуэдиз. Сант Лауренс псымкӀэ Атлантикэм епхауэ щыт.
Япэрей зэманхэм тхылъымпӀэ къыдэзгъэкӀ фабрикэхэмрэ пэмыкӀ фабрикэхэми я лейхэр псыхъурейхэм хадзэт. Япэреуэ куэду уфӀеяр псыхъурей Эрира, ятӀэгъу хишъауэ, бжъэжъей хэса куэдыр кӀуэда. ӀэнатӀэгъуэм ахъчэшхуэ тригъэкӀуэда яужым псыхъурер гъэкъэбзэжьыным шъхьэкӀэ. Джыпсту псыхъурер аргуэру къабзэ хъужьа.
Псыхъурейхэм пӀэшхуэ яӀыгъ зыгъэпсэхунымрэ къухьзекӀуэнымкӀэрэ.
Псыхъуреишхуэхэм я шӀыпӀэм псыхъуреитху къуэдеихэракъым хиубыдэр, абыхэм пэмыкӀыуи псыхъурей цӀыкӀу бжыгъэ, псыхэр, псыгу мин 35 хуэдиз хэтхэ.
Псыхъурей | Эри | Гурон | Мичиган | Онтарио | Ишъхьэр |
---|---|---|---|---|---|
Псышъхьэм и инагъыр | 25 700 км² | 59 600 км² | 58 000 км² | 19 500 км² | 82 400 км² |
Итыр | 480 км³ | 3540 км³ | 4900 км³ | 1640 км³ | 12 000 км³ |
Хым хуэлъытэгъуэкӀэ и лъэгагъыр | 174 м | 176 м | 176 м | 75 м | 186 м |
Курыт кууагъыр | 19 м | 59 м | 85 м | 86 м | 147 м |
Кууагъ нэхъ иныр | 64 м | 230 м | 281 м | 246 м | 406 м |
Хьэблэ нэхъ инхэр | Буффало Кливленд Эри Толидо |
Сарния Порт Гурон Бэй Сити |
Чикаго Гэрри Грин Бэй Милуоки |
Гамилтон Кингстон Ошава Рочестер Торонто Миссисауга |
Дулут Су Сэнт Мари Тандер Бэй Маркетт |
Транспортыр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Псыхъуреишхуэхэм кхъухьзекӀуэныр фӀыуэ зэфӀэгъувауэ щыт. Мылъку ишыным теухуауэ кхъухьышхуэхэр шъауэ щыт «Псыхъуреишхуэхэм мылъку зэшэ» яцӀу, я кӀыхьэгъкӀэ метрэ 300 нэсыфху, дунейпсом я нэхъ ин кхъухьху хым хэмытхэм ящыщу. Апхуэдиз кӀыхьэгъыр зтеухуар кхъухьхэр шлуз икӀыфыным и бгъуагъ пыубыдыгъуэра.
ТехьэпӀэхэр
[зэгъэзэхуэжын | кодыр зэгъэзэхуэжын]Сурэтхэр Уикисурэтылъэм? |
- Псыхъуреишхуэхэм я алианс (индж.)
- Псыхъуреишхуэхэм я Ӏуфэхэр (индж.)
- Псыхъуреишхуэхэм теухуа Комиссиэ (индж.)
- Псыхъуреишхуэхэм я хъыбарыкӀэхэр (индж.)
Мыр тхыгъэ нэмгъэсащ хэкумэтхымкӀэ. Проектым удэӀэпыкъуфынущ, бгъэтэрэзу нэхъыбэ иптхэм. Мы псалъашъхьэр зэфӀэкӀыгъуэфкӀэ нэхъ тэрэзымкӀэ зэхъукӀын хуэй. |