Agĩkũyũ

mbica ya Mũthomi Ngũgĩ wa Thiong'o

Agĩkũyũ nĩ andũ a mũtĩrĩngĩ wa Abantu arĩa makoragwo kwa wĩingĩ bũrũri-inĩ wa Kenya. Nio rũrĩri rũrĩa rũnene biũ Kenya, rwĩna andũ mirioni 8.1 kana gĩcunjĩ kĩa 17 harĩ igana kĩa akenya othe. Maragia Gĩgĩkũyũ.

O maikaraga gĩcigo kĩa Gatagati gia bururi wa Kenya kwa wĩingĩ, marigicĩire kirima Kenya ona gũtwĩka nĩmathegeete kũrĩa bũrũri warũma na makiria mũno Kauntĩ cia guũku ta [Nairobi kuria Mugikuyu etaga Gicuka na gicuaini makiria Mambatha na Lamu kaunti ya Naikuru na kungi kuingi magĩetha miaramano.

Kĩhumo kĩa rĩtwa 'gĩkũyũ' kĩrĩ na kambĩ igĩrĩ cia wĩtĩkio; ĩmwe ĩkiuga nĩ kumana na mũtĩ wa mũkũyũ, kambĩ ĩyo ĩngĩ ĩkĩugaga nĩ kũnyitania ndemwa mũgĩ-kũrĩ-ũyũ >> mũgĩkũyũ.

Mũtwĩkĩrĩro(history)

Kamũira 1880

Agĩkũyũ matũraga ta andũ mareatha na makathamaka kĩcagi kĩa kĩrĩma kenya (kĩrĩa metaga Kĩrĩnyaga); kuma mĩtambũrũko ya Nyandarwa, kĩrĩma kĩa mbirũirũ na kĩrĩma kĩa njahĩ. matiigana kwĩkuruhania na wonjoria wa ngombo ũrĩa warĩ na thinga kahindainĩ kau. ona kũrĩ ũgwo nĩmahikanaga na tũrũrĩri tũninanini hakuhĩ na kĩrĩma na mĩtitũinĩ yayo ta rũrĩrĩ rwa Andorobo. Na nĩ kũgerara njĩra ĩno nĩgwo mahotaga kwaaramia mĩhaka yao. mararĩ arĩmi na ahũri a wonjoria. ndũrĩrĩ iria monjorithagia nao nĩ ta Amaathai na Ikamba.

Ũthamaki

Ihĩĩ na airĩtu nĩmaruaga. Ndundu ya irui yetagwo riika. Ndiika ciganona(ta thutha wa imera kenda) cia anake cietagwo mbũtũ. Na mbũtũ ici nocio ciathondekaga mbirarũ hingo ya mbaara. Mbũtũ ciganona cietagwo rũciaro na nĩciahotaga gũthamaka makĩria ma imera 35. Rũcĩaro rwa mũthia gũthamaka nĩ 'riika rĩa mwangi' rũrĩa rwakoretwo rũnengeretwo matamu ma waathani nĩ 'riika rĩa maina' mwakainĩ wa 1898, igongona-inĩ rĩa kũgarũra wathani rũrĩa rwĩtagagwo itwĩka. Hatirĩ njiarwa ĩngĩ yĩrĩga gũthamaka tondũ arĩmĩrĩri(colonisers) nĩmaregire mĩtugo ya ũruithia na kugĩria mĩtugo ya ũthamaki rũrĩrĩ-inĩ rwa agĩkũyũ.

Wĩtĩkio

Agĩkũyũ meetĩkĩtie ngai ũmwe. Marĩtwa marĩa mahũthagĩra kũrĩ we nĩ ta: 'Ngai', 'Mũrungu' kana 'Mwene Nyaga'.

Mamwe ma magongona marĩa matabanagio gũkumia na gũthathaiya Ngai nĩ hamwe nĩ mahoya maroretio mũrĩma kenya (hetĩkĩtio nĩ ho gĩikaro kĩa Ngai rĩrĩa arĩ thĩĩ), nacio ngoima nĩciarutagĩrwo igongona rungu rwa mũtĩ wa mũgumo kana mũtĩ wa mũkũyũ.

Irio

wendia wa mũtura

Irio cia mũgĩkũyũ nĩ ta: gĩtheri, mũkimo, mũtura, ũcũrũ, njahĩ, mboco, minji(swahili:njegere) na waru.

Agĩkũyũ mena ngumo

1. Jomo Kenyatta
2. uhuru Kenyatta
3. Mwai Kibaki
4. Ngũgĩ wa Thiong'o
5. Wangari Maathai

Rora

>>Ambaruya