Миллетчилик

Уэльсни уяныуу, Кристофер Уильямс, 1911. Венераны сыфаты, миллетни джаратылыууну аллегориясы кибик

Миллетчилик — миллет, джамагъат бирликни баш формасы болгъаныны эмда кърал къурау процессде алчы оруну болгъаныны тамал принципге салгъан идеология бла политикада агъымды. Миллетчиликни ичинде кёб тюрлю агъым барды, ала бир-бирде бири-бирине ушамагъан къой, къаршчы къарамлагъа ие огъунакъ болуучандыла. Политика къымылдау болуб, миллетчилик кърал власть бла илишкиледе миллетни интереслерин джакълайды.

Кесини тамалында миллетчиликни, миллетине, халкъына джакълыкъ, кесини халкъыны хайыры ючюн ишлеудю. Миллет ангыны бирлешдириб, аны джерини, экономика къайнакъларын эмда тин байлыгъын сакълауду. Бу идеология джамагъатны тюрлю-тюрлю социал къауумларын ортакъ политика нюзюр ючюн бирлешдиреди.

Бусагъатдагъые радикал къымылдаула кеслерини миллетчи болгъанларын баямлагъанлары себебли, миллетчилик этник, культуралыкъ, дин чыдамсызлыкъ бла байланады. Быллай чыдамсызлыкъ, миллетчилени орта агъымларыны келечилери бла хыртха урулады.

Бизни къралда «миллетчилик» ангыламны къыйыр, радикал агъымча кёредиле, эмда бир миллетни башха миллетни юсюнден бийлигин эмда артыкълыгъын баямлагъан идеологияча кёредиле (шовинизм, ксенофобия э. б.). Алай а илму джанындан бу айгъакълау терсге саналады. Къыйыр миллетчилик халкъла арасы аманлыкълагъа саналады.

Доктринасы

Миллетчилик алгъы бурун идеологияды, кесинеда бу элементлени къошады:

• Миллетлени болууу. Миллетчиликге кёре адам улу, табигъатны джорукълары бла, тамаллы биримлеге - автоном эмда кеси кесин баджаргъан миллетлеге юлешинеди, ала бир-бирлеринден белгили бир хатлары бла, халилери бла айрыладыла.
• Миллетни башына оноуун этиуде суверен хакъы. Миллет керти айныуну джангыз энчи къралында джашаяллыкъды. Хар миллетни,бютеу миллетни бирикдирген кърал къураргъа хакъы барды.. Хар территориялыкъ-административ биримни политикалыкъ чеклери культура-этник чекле бла келиширге керекди. Алай бла миллетни къолунда белгили территорияда баш (суверен) власть барды.
• Кърал къурау процессде миллетни алчылыгъы. Миллет бютеу политикалыкъ властны къайнагъыды. Миллетни хар келечиси политика процессге къошулууда эркинди, аны бла миллетчилик, халкъны элитача кёреди.
• Кесини миллетлигин менимсеу. Миллетчилик бир административ-территориялыкъ биримде джашагъанланы тиллери бла культураларыны бир болууун излейди. .
• Бири-бири джанлы болуу. Ушашлыкъ эмда бир болуу белгили бир культураны зор бла алдырыуну тамыланда тюл, къарнашлыкъ бла сюймекликни тамалында къуралады. Магъаналы болгъан бир миллетни адамлары бир-бири джанлы болууну байламларын бирча сагъыш этген бла тюл, бир нюзюрге атлагъан бла бегитиудю.
• Миллет эм баш багъалыкъды. Адамны миллет къралына берилиую, энчи неда къауум интереслеринден мийикди. Миллет къралны бегитиу эркинлик бла гармониягъа джетиуню баш шартыды.
• Бютеу барысынада окъуу. Миллетни къурагъан адамла, джамагъатны джашаууна къошулургъа керекли болгъаны себебли, окъуу алыргъа амаллары болургъа керекди.

Миллетчилик миллетлени башхалыкъларын, колоритлерин эмда энчиликлерин чертеди.Аны тышында миллетчилик, миллетни бир социология биримча, организмча кёреди. Адамланы законну аллында аланы социал статусларына къарамай тенгликлери бла миллетлени уллулукъларына къарамай тенгликлери, халкъла арасы законланы аллында бирчаракъды. Миллетчилеге кёре, миллет бусагъатдагъы тёлюлени кетген эмда келлик тёлюле бла байлайды, ол а уа адамланы миллетлери ючюн джашауларыны огъунакъ берирге хазырлыкълы болууларына себеб болады.

Бу концепция бла байламлы талай ангыламла къуралгъандыла, сёз ючюн «миллет багъалыкъла», «миллет интересле», «миллет къоркъуусузлукъ», «миллет азатлыкъ», «миллет ангы» э. б.

Айтылгъан миллетчиликни барысы бла да байламлы болса да, аны тюрлюлери башха идеологиялыкъ излемле да салыргъа боладыла: миллетни бир энтносну тамалында къуралыу, бютеулюк тенг хакъ статус кибик. Бу айрылыкъланы «Типология» бёлмюнде къарарыкъбыз.

Типология

Салыннган муратла бла нюзюрлеге кёре, бусагъатдагъы дунияда миллет къымылдауланы талай тюрлюлерин айырадыла. Эм бек джайылгъан классификация Х. Коннукъуду, ол политикалыкъ эмда этник миллетчилик ангыламланы киргизгенди. Усталаны кёбюсю (Конда аланы ичинде) хар «акъыл-палыкъ» миллетде бу эки компонентда барды деген оюмдадыла.

Граждан миллетчиликге (башха атлары: революцион-демократ, политикалыкъ, кюнбатыш миллетчилик) кёре къралны легитимлилиги, аны гражданларыны политикалыкъ оноуланы алыугъа къошулуулары бла байламлыды, ол демеклик къралны «миллет излемлени» келечилик этиу дараджасы бла. Миллет излемни белгилеген баш адыргъа (инструментге) плебисцит саналады, аны шекили сайлаула, референдум, соруулау, ачыкъ сюзюу болургъада боллукъду. Адамны миллетлиги аны кесини саулау бла белгиленеди эмда аны гражданлыгъы бла байламлыды. Адамланы законну аллында тенг политика статуслары бла миллетни политикалыкъ джашаууна къошуулуугъа излемлери, ортакъ политикалыкъ багъалыкъл эмда граждан культура бирлешдиреди. Миллет бир территорияда джашагъан адамланы бири-бири бла джашаргъа излемлери бла къуралады.

Граждан миллетчиликни ичинде бу тюрлюлени айырадыла:

Кърал миллетчилик, аннга кёре миллет энчи интереслерини къралны бегитиуге бойсундургъан адамладан къуралады. Ырхыз, раса неда этник джанындан бойсунмагъан интересле бла хакъланы танымайды, эмда быллай автономияны миллетни бирлигин бузгъаннга санайды.

Либерал миллетчилик либерал бгъалыкълагъа басым этеди, эмда ортакъ адам багъалыкъланы (адам хакъла кибик) таныйды, эмда миллетчиле ол багъалыкълагъа бойсунургъа кереклисин бегитеди. Либерал миллетчилик кесини миллет джууукъ, багъалы болгъанына огъай демейди, ала а башхаланы хакъларыны къысытлауну унамайды.

Этник миллетчилик (башха атлары: этномиллетчилик, культура-этник, органикалыкъ, романтикалыкъ, кюнчыгъыш миллетчилик), миллет этносну айныууну фазасыды эмда кесини граждан миллетчиликге къаршчы салады. Бусагъатда миллетчи деб бу типге айтадыла. Этномиллетчиликни оюмуна кёре, миллетни адамларыны ортакъ адетле, тил, дин, тёреле, тарих, бир ата-бабадан къуралыу эмда джашагъан джерлерине байламлылыкъ бирлешдиреди. Алай бла ала бир халкъ боладыла (нем. Volk). Культура адетле неда этниклик миллетчиликни тамалы болурючюн, аланы къурамында, джамагъатха нюзюр болаллыкъ, хар кимда менимсеген ангыламла болургъа керекдиле.

Классификация этилсе бир-бирде культуралыкъ миллетчиликнида айырадыла, алай бла этник миллетчилик бек тар ангыламгъа джыйылады. Ангыламазлыкъла болмаз ючюн бу статьяда этник миллетчиликге «тамал этник миллетчилик» ат бергенбиз.

Культурарыкъ миллетчилик миллетни тилни, адетлени, культураны бирлиги кибик айгъакълайды. Къралны легитимлилиги, аны миллетни джакълау эмда аны культура эмда джамагъат джауун айнытыууна къарыуу болуу бла белгиленеди. Кёбюсюне бу къралны миллет кёчбчюлюкню культурасы бла тилини айнытыууну эмда миллетни бирчалыгъын сакълар ючюн миллет азчылыкъланы ассимиляциясын джакълау магъанагъа келеди.

Тамал этник миллетчиликге кёре миллетни тамалы бир ата-бабадан къуралыуду. Бу шекилни джандашлары, миллетлик адамны излеми бла тюл, къан бла келеди. Ала ассимиляцияны унамайдыла.

Муссолини бла Гитлер — фашизм бла нацизмни идеологлары

Къыйыр миллетчилик экстремизм бла байламлыды эмда кърал ичи эм къралла арасы къаугъалагъа себеб болургъха болады.Къралны ичинде джашагъан миллетге энчи кърал айырыргъа излем, кёбюсюне сепаратизмге келтиреди. Радикал кърал миллетчилик фашизм бла нацизмни тамал юлюшлеридиле. Этник миллетчиледен кёбле миллет мийиклик (шовинизм) бла дин чыдамсызлыкъны (ксенофобия) идеяларын джакълайдыла. Къралланы кёбюсюнде къыйыр миллетчилик джамагъатха къоркъуулу идеологиягъа саналады эмдад джасакъланыбды.

Миллетчиликни халында болгъан ачыкъсызлыкъ эмда политикалыкъ къымылдауланы структурасыны эклектикалыгъы «экили стандартланы» политикасына джол ачады. Сёз ючюн, кесини энчи кърал къураргъа излемини миллет-азатланыу къымылдау деб, башха миллетлени (кёбюсюне аланы къралларындан айырылыргъа излеген) аллай излемлерине уа сепаратизма ат бериледи.

Джибериуле

• Бромлей Ю. Человек в этнической (национальной) системе
• Гнатенко П. И. Национальная психология. Гл. 6.
• Грицанов А. А. Национализм // Новейший философский словарь / Сост. Грицанов А. А. — Мн.: Изд. В. М. Скакун, 1998.
• Дугин А. «Апология национализма». Статья описывает некоторые особенности русского национализма.
• Кагарлицкий Б. Ю. Марксизм и национальный вопрос
• Кон И. К проблеме национального характера
• Кон И. «Психология предрассудка» — Этник ангылауланы социал-психологиялыкъ тамырларыны юсюнден
• Ланцов С. А. Национализм // Террор и террористы. Словарь. — СПб.: Изд-во СПбГУ, 2004.
• Миллер А. Империя и нация в воображении русского национализма. Взгляд историка. Лекция. 31 марта 2005 г. [4]
• Научный коммунизм: Словарь (1983) / Национализм
• Радикальный национализм в России и противодействие ему. Отчёты информационно-аналитического центра «СОВА».
• Фридман Вл. Национализм и ксенофобия: социальные причины и психологическая основа явления

Белгиле

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Миллетчилик.