کۆرێ

تاریخ

ئەفسانە

ل سەر دامەزراندنا قرالتیائە ول یا کۆرێیێ (گۆژۆسەۆن = ژۆسەۆنا کەڤنار)ئە فسانە تێنە ڤەگوهێزین کو تێدە تێ گۆتن کو ل سالا 2333 ب. ز.ێ ژ هێلا دانگون وانگگەۆم (یان ژی تان'گون وانگگŏم; کۆرێیی: 단군왕검، حانژا: 檀君王儉) ڤە هاتیە دامەزراندنئوو پشترا ژی ژ هێلا گژایێ کو ژ خانەدانا سهانگێ یا چینێ هاتبوو گژا ژۆسەۆن (یان ژی کژا ژۆسŏن; 기자조선، 箕子朝鮮) هاتیە دامەزراندن.

ومان ژۆسەۆن

قرالتیائە ول کو هەبوونا خوا ژ هێلائا رکەۆلۆژیک ڤە هاتیە پەیتاندن ومام ژۆسەۆن (یان ژی ومان جهۆسŏن; 위만조선، 衛滿朝鮮; 194 ب. ز. - 108 ب. ز.) ژ هێلا ومانێ کو ژ خانەدانا یانێ یا چینێ هاتبوو هاتیە دامەزراندن. ل سالا 108 ب. ز. ژ هێلائی مپەراتۆرێ حان وو ڤە هاتیە تنە کرنئوو ل شوونا وی د سەری دە ناڤچەیا لەلانگێ (樂浪郡 / 乐浪郡) چار ناڤچەیێن حانێ هاتنە دامەزراندن.

حەینا پرۆتۆ-سسێ-قرالتیان

دەولەتێن ژنهان، ماهانئوو بیەۆنهان; ب دەمێ رائە ڤ دەولەت ژ هۆلێ رابوونئوو ل سەرئا خێن ماهانێ "باەکژە"، ل سەرئا خێن بیەۆنهانێ (بیەۆنژن) "گایا"ئوو ل سەرئا خێن ژنهانێ ژی دەولەتێ "سللا"یێ هاتە دامەزراندن.

حەینا سسێ قرالتیان

ژ ڤان قەبیلەیان قەبیلەیائە ول یا کو ل قەراخا چەمێئا منۆکیانگێئا کنجی بوو پاشینگا بوویە قرالتیا گۆگوریەۆیێ (یان ژی کۆگوریŏ; 고구려، 高句麗; 37 ب. ز. - 668 پ. ز.)، قەبیلەیێن کو ل دەردۆرا خوا بوو کر بن ستارا خوائوو دەڤەرا لۆلانگێ ل چینێ ژی ل سالا 313ێ بدەستخست.

ل دەما کو کۆگوریۆ ب چینێ ڤە مژوول دبوو ل باشوورێ وەلێت باەکژەیێ (یان ژی پاەکجهە;　백제، 百濟; 18 ب. ز. - 660 پ. ز.) کو قەبیلەیێن ل دەردۆرا خوا ب دەست خستبوو بهێز بووئوو ئا خێن خوا فەرا کر. ل دەما قرال کنچاگۆیێ (346 - 375) دەولەتەکی ناڤەندیبووییئوو بهێز بوو.

گایا (가야، 加耶 یان ژی 伽倻; 42 پ. ز. – 562 پ. ز.)، کۆنفەدەراسیۆنا وەلاتێن چووچک کو ل باشوورێ وەلێتئا کنجی بوون بوو.

سللا (신라، 新羅; 57 ب. ز. - 995 پ. ز.) ل شوونâ هەری ل باشوورە یا وەلێت ب جه بووبووئوو وەلاتەکی پێشڤەنەچووییئوو لاوازئوو دووری سێ قرالتیان بووبوو.

سللایا یەکبوویی

پشتی کو قرالتیا سللایێ بهێز بوو سفتێ جیرانێ خوا قرالتیا گایایێ کر بن ستارا خوا. سللا ژبۆ کو قرالتیێن د کۆگوریۆئوو پەکچەیێ ژی ب دەست بخە ب چینێ را هەڤکاری کربوو لێ ژ بەر کو چین ژی خواستبوو کو ڤانئا خان ب دەست بخە مەجبوور ما کو ب وان را ژی شەر بکە. سللا د ڤی شەری دا کو ب چینێ را کربوو ژی سەرکەفتی بوو.

قرالتیا سللایێ ژی د ماڤینێن سەدسالا 8ەمین دا هەینا خوا یا هەری بهێز دەرباسکربوو. د ڤێ قرالتیێ کو بودیست بوو پەرەستگەها بولگوکسایێ کو یەک ژ کارپێکێن هەری گرینگ یا تاریخا کۆرێیێ بوو هاتبوو چێکرن.

ب دەمێ را چاندەیا بودایێ ل سەر دەولەتێ پرر بباندۆر بوو. ب خواستنا هەوەسا ژیینا لووکس دەژەنەرە بووئوو د رێهڤەبەریا قرالتیێ ژی قەلیشک چێبوون. مەجبوور ما کو د ڤێ هەینێ دا هستیێ خوا خانەدانا گۆریەۆیێ را خواهر بکە.

ل سللایێ ژنئوو مێر خوەدییێ هەمان مافێ بوونئوو د تاریخا سللایێ دا 3 هکومدارێن ژن ژی هەبوون. ژ ڤان یائە ول ژی سەۆن دوک بوو.

خانەدانا گۆریەۆیێئوو مۆنگۆلبوون

ل سالا 1231ێ دا مۆنگۆل دەست بئی ستیلاکرنێ کرنئوو ل سالا 1232ێ دا ژ بلی گانگهوا-دۆیێ (گراڤا گانگهوایێ) کو خانەدانا گۆریەۆیێ خوا دسپێریان هەموو نیڤگراڤێ کۆرێیێ داگر کرن. ل سالا 1258ێ دا قرال گۆژۆنگێ کو ل گانگهوا-دۆیێ ل بەر خوا ددا تەسلیمیئی مپەراتۆریا مۆنگۆلان بووئوو لاوکێ خوا، وەلیاهتێ خوا (کو دوو را وەک قرال وۆنژۆنگ دکێ دەرکەڤە سەر تەخت) مۆنگۆلان رائە مانەت کر. لاوکێ وۆنژۆنگێ جهونگنیەۆل ب کەچکا کوبلای خانێ را زەوجیائوو ئێ ریشی ژاپۆنیایێ کرنێ دا سرار کر.ئا خری سەفەرێن ژاپۆنیایێ د سالێن 1274ێئوو 1281ێ دا پێک هاتن. لێ د هەردویێ دا ژی مۆنگۆلئوو کۆرێیی تێک چوون. ل سالا 1298ێ دا ژ بەر کو ب سیاسەتا خوا هێلگرا مۆنگۆلان دکر ژ تەختێ هاتە خوارێ لێ د هەمان سالێ دا ژ هێلا مۆنگۆلان ڤە دیسا دەرکەت سەر تەختێ. لاوکێ جهونگیەۆلێ جهونگسەۆن (ناڤێ خوا یێ مۆنگۆلی: Iژربوگا) مەلەزەکی نیڤ کۆرێیی نیڤ مۆنگۆلی بووئوو قرالێن کو وی شووندا دهاتن ژی خوەدییێ ناڤێن مۆنگۆلی ژی بوون. قرالێ 27ەمین (ناڤێ خوا یێ مۆنگۆلی:ئا راتۆتۆسل)، قرالێ 28ەمین جهونگهیە (ناڤێ خوا یێ مۆنگۆلی: بۆتاپسلل)، قرالێ 29ەمین جهونگمۆک (ناڤێ خوا یێ مۆنگۆلی: پالساماناەسا)، قرالێ 30ەمین جهونگژەۆنگ (ناڤێ خوا یێ مۆنگۆلی: مساگامتااژ)،ئێ 30ەمین گۆنگمن (ناڤێ خوا یێ مۆنگۆلی: بایان تمور).

قرالتیا ژۆسەۆنێ

بەر ب داویا قرالتیا گۆریەۆیێ دا ل سالا 1389ێ گەنەرال لەە سەۆنگیەیێ کو ژ هێلا سیاسیئوو لەشکەری ڤە بهێز بوو قرال جهانگێ ل سالێن 1388 - 1389ێ دا ژ تەخت خستئوو ل شوونا وی قرال گۆنگیانگێئا نی (1389 - 1392). ب ڤی را ژی نەمائوو دەست ب رەفۆرمێن گرینگ کر. ل دژی مۆنارشیئوو سنفا زادەگانێن گۆریەۆیێ کۆنفوسیانیزمێ وەک فەلسەفەیا بنگەهین یا قرالتیێ پەژراندن.ڤێ قرالتیا کو ل سالا 1392ێ هاتە دامەزراندن دەر بارێ برێهڤەبەریێ دا پەرگالەکی سیاسی یا گەلەکی پارسەنگدار ب کارئا نی. دەست ب هەلگرتنا کەسێن کو ل قەدەمەیێن جوور ب جوور یێن دەولەتێ وارنئە رکدار کرن، ب پەرگالەکیئە زموونێ یا دیارکری کرنئوو هەول دان کو ژ هێلا گەشەدانا جڤاکیئوو رامانی جڤاکەکی کو خوا دسپێرە کۆنفوسیوسێ بافرینن. لێ د دەما ڤێ بوویینگێ دا هەمان بالئوو پووتە ژ بازرگانیئوو هلبەرانێ را نەتەیسییا. د هەینا هکومداریا قرالێ چارەمین سەژۆنگێ دا (1418 - 1450) پێشڤەچوونەکی مەزن د وارێ چاندەئوو هونەرێ دا بوو. ب پشتەڤانیا قرالێ، گرەگرێ زانایێن قرالتیێئا لفابەیا کۆرێیی حانگولئا مادە کرن. د هەمان دەمێ دائە لەقەیا قرال سەژۆنگێ هستێرکناسیێ را ژی هەبوو. دیسا د ڤێ هەینێ دا زانیارێن مەزن ساەتێن رۆهیێ، ساەتێنئا ڤێ، گررۆڤررێنئە سمانیئوو نەخشەیێن هستێرکناسیی چێ کرن. قرال پاشینگا شوونا خوا هشت لاوکێ خوا مونژۆنگێ (1450 - 1452)، لێ هەو ژی ژ نشکا ڤە مرئوو وەلیاهتێ 11-سالی دانژۆنگ بوو سەری. د هەینێ کو قرالێ گێنج ل سەر تەختێ بوو هێزا مۆنارشیێ کێم بووئوو ئا پێ وی ژی ڤێ یەکێ وەک فرسات دیئوو تەختێ بزۆرێ ژ دەستێ وی هەلگرت. قرال سەژۆ (1455 - 1468) پشتەڤانیا کۆنفوسیانیزمێ کرئوو دخواست کو قرالتیێ دیسا ببە شوونێ کو ژێ را لایقی یەئوو کۆشانا وی بنگەها شێوازا ژینێ یا کۆرێیی یا هرۆ پێکئا نی.

شەرێ Iمژنێئوو شەرێ ژەۆنگیویێ

ل سالا 1592ێ هکووماتا ژاپۆنیایێ یا تۆیۆتۆم حدەیۆسهیێ ژ بەر کو رێه ل بەر هجوومێن ل دژی چینێ را ڤەکە قرالتیێ ژۆسەۆنێئی ستیلا کر. د ڤی شەرێ دائا مرال ی سونسنێ (1545 - 1598) کو یەک ژ ناڤێن هەری گرینگ یێن تاریخا فەرمی یا کۆرێیا باشوورئە ژبۆ کو ل دژی ژاپۆنان ل بەر خوا بدە کەشتیێن بزرخ یێن ب ناڤێ گۆبوکسۆنێ (کەشتیێ کووسی) چێکرنددا.

ژاپۆن ژبۆ بەررەڤانیکرنا بهێزئوو ب مرنا هکومدار تۆیۆتۆم حدەیۆسهیێ بریار دان کو ڤەکشن بوسانێ.ئا مرال ی هەول دا کو پێشیا ڤەکشینا ژاپۆنان بگرەئوو وانئی مها بکە لێ د شەرێ دەریایی یا نۆریانگێ دا تێک چووئوو مر.

ئەڤ شەر ل سالا 1598ێ دا ساẍ بوو لێ باندۆرەکی مەزن د قرالتیا ژۆسەۆنێ دا هشت. مەزنێن هونەرمەندان یێن وەلێت، زانیار ب زۆرێ ل ژاپۆنیایێ هاتن برن، تەڤکاریێ هونەرئوو زانستێ ژاپۆنان کرن.

پشتی شەر

پشتی شەر، د سەدسالا 17ەمین دا قرالتیا ژۆسەۆنێ شاهدێ گوهارتنێن مەزن یێن جڤاکیئوو ئا بۆریی بوو. ڤایا بوو سەدەم کو قرالتی ب سەدەمێن مادی گەلەک رەفۆرم بکە.