Uraniom

Ensampel a	Elven gymyk, elven radyoweythresek, lithophile
Furvell gymyk	U
Dydhyas diskudhans	1789
Niver atomek	92
Elektronegedhegedh	1.38
Rann a	period 7, aktinid
	Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Elven gymyk yw uraniom, niver 92 y'n Vosen Beriodek. Y furvell gymyk yw U. An hanow a dheu dhyworth an planet Ouran, henwys yn y dro dhyworth duw an ebron yn mythologieth grek.

Rann veur a dommder pervedhek an Norvys a dheu dhyworth breynans radyoweythresek atomow uraniom. Nyns eus rann vewoniethel dhe uraniom, drefen y vos radyoweythresek.

Chif moon uraniom yw pygvoon (uraninit, UO₂, po pitchblende yn Sowsnek, dhyworth an Almaynek pech du, ha blende toller). Yn 1789 Martin Heinrich Klaproth, kymygydh Almaynek yn Berlin, a hwithras pygvoon, ha kavos polter, aswonnys ganso avel elven nowydh, henwys uraniom ganso (diskudhys veu uraniom an keth bledhen). Enyshes veu alkan uraniom rag an kynsa prys yn 1841 gans Eugène-Melchior Péligot yn Paris. Ny aswonnys o uraniom avel alkan peryllus bys dhe 1896 pan dhiskudhas Henri Becquerel dell wrug sampel uraniom kawsya komol war blat skeusennek. Ev a dhamkanas bos uraniom ow tewynna dewynnow anweladow.

Jynn ebron americanek a dhroppyas an danbellen atomek gynsa war Hiroshima yn Nihon yn 1945. An danbellen a gomprehendyas uraniom-235, kemmys hag hevelep dhe 12,500 tonnas a TNT, ha'n tardh iskevresek a ladhas a-dro dhe 75,000 dhen. Chif askorroryon uraniom yw Ostrali, an Statys Unys, Kanada, Gabon, Repoblek Werinel Kongo, Afrika Dheghow, Russi ha China. Askorrans ollvysel yw a-dro dhe 40,000 tonnas an vledhen, ha devnydh an brassa rann yw dinythi tredan. Usys yw uraniom re beu yn dasoberoryon nuklerek, h.y. uraniom diskargys (depleted uranium) rag laster gorholyon ha jynnow ebron, dhe liwa priweyth ha gweder, hag yn arvwisk tanbellenigow.

Pan wrello atom uraniom folsa, askorrys yw elvennow erel, yn arbennek strontiom-90. Y'n 1950ow ha 1960ow, provow arvow nuklerek war enep an tir a worra strontiom-90 hag iodin-131 y'n ayrgylgh. Y feu droklamm yn Windscale, Pow Sows, yn 1957, hag yn Chernobyl, Ukrayn, yn 1986. Nans yw a-dro dhe 2 bilvil vledhen, y feu kreunyans a uraniom y'n kerrygi yn Oklo, Gabon, ow talleth dasoberor nuklerek naturel.

Poos atomek yw 238.03, y boynt teudhi yw 1132°C ha'y boynt bryjyon yw 3754°C. Y dhosedh yw 19kg an liter. Alkan arghansek, es y vortholya ha'y dhyghtya yw. Uraniom a gomprehend tri chif isotop, uraniom-238, 99.3% anedha (hanter-bewnans 4.5 bilvil vledhen), uraniom-235, 0.7% anedha (hanter-bewnans 700 milvil vledhen) hag uraniom-234, 0.005% (hanter-bewnans 245000 a vledhynnyow). Usys yw komparrivow isotopow uraniom ha plomm rag dedhya kerrygi.