Магадан

Магадан — Урусатдин Яргъа РагъэкъечӀдай пата авай порт-шегьер. Магадан областдин административ юкь я. Шегьерда 92 974 агьали яшамиш жезва. Вич Охот гьуьлуьн Тауй губадин къерехал сопкайрин арада ава, Старицкийдин полуостров материкдихъ галаз Нагаеванни Гертнеран бухтайралди галкӀурзавай чкадал. Климат пара заланди я куьруь гад аваз, а чӀавуз лацу йиферин бере къвезвайди я. Шегьердик кьил кутунвайди тир кӀвалахардайбурун хуьр хьиз Колыма крайдин чилик квай хийирар акъудун патал 1929 йиса. 1939 йисуз хуьруьз шегьердин дережа гана. Магаданка вацӀу шегьер кьвенал пайзава. Шегьердин округда авайбурукай виридалайни еке вацӀ Дукча я, адан дередихъ хуьруьн майишатрин патахъайни шегьердин экономикадиз важиб мана ава. Тарихвилин юкьа Ленинграддин архитекторри неоклассицизм стильда 1950 йисара кӀвалер эцигнавай.

Тарих

Магадан гаф гьинай атайди ятӀа халис малум авач. Садбуру лугьуда, ам эвенк гафуникай «монгодан» хьанвайди я (гьуьлуь гъизвайди), маса версиядай — «монгот» — кьурай тар, «монгодан» — са шумуд кьурай тарар, пудлагьайди — са кесиб эвенк Магдадин накӀабдилай — «чкӀизавай тарцин кьатӀ», виликра а чкайра яшамиш жезвай. Авай мад са версиядай шегьердин тӀвар эвенкрин гаф "монгдан"дикай я — гарун чка.

XX вишйиса багьа металлар авай чкайрихъ къекъведайла Россиядин регьбервилин фикира Чукоткани Охот гьуьлуьн къерехар гьатна. Россиядин яргъа пӀипӀериз са шумуд экспедицияр ракъурзавай, ахпа къизилар пара авай чкаяр агъур хьаначир. 1915 йисуз Среднеканан бассейнда къизил къекъведай сад Шафигуллина Колымадал сифте къизил акуна. 1926 йисуз Обручеван экспедициядиз а металл алай чкадиз хъсан шартӀар акуна. 1928 йисан 13 октябрдиз Оладин райисполкомди РагъэкъечӀдай-Эвенк (Нагаеван) культбаза эцигаз кьатӀуна. 1929 йисан 22 июндиз цӀийи кӀвалер, мектебар, ветеринар чкаяр, болницаярни интернатар эцигиз хьана. Магадан вичин чкадал 1929 йисуз эцигнавай, адакай шегьер хьана 1939 йисан 14 июлдиз, 1954 йисалай эгечӀна адакай Магадан областдин административ юкь хьана. 1930—1934 йисара ам Охот-Эвенк милли округдин юкь хьана.

1931 йисан ноябрдиз «Славстрой» пароходдал алаз ЯргъалрагъэкъечӀдай патан армияда хкезвай солдатар атайла, агьалияр авай кьван 500лай сад лагьана 2000ал хкаж хьана.

1939 йисан 14 июлдиз кӀвалаххъанарин поселокдикай шегьер хьана. Гьа югъ Магадандин хайи югъ хьиз гьисабзава, яз адак цӀуд йисан фад кьил кутунвайтӀани. 1953 йисан 3 декабрдиз «Дальстройдин» чилел Магадан област эцигна, шегьердикай адан администрацидин, экономикадин, чирвилеринни культурадин юкь хьана. 1957 йисан 29 майдиз ВС СССРди кьабулнавай къанундиз талукьнавайвал, совнархозди кьиле тухузвай Магадандин экономикадин район туькӀуьрнавай.

Агьалияр

2015 йисан 1 январдиз Магадан Россиядин 1114 шегьердикай 190 чкадал алай. Административ реформа авурла виликра Магадандик квай поселкар Уптарни Сокол мад шегьердин агьалийрик кутазвач.

Транспорт

Магадандай областдин чӀехи хуьрерайтӀуз област Якутиядихъни «еке чилихъ» галаз галкӀурзавай федерацидин дережадин авторехъ Р504 «Колыма» физава. Ракьун рехъ Магаданда авач. Магадан Россиядин кефер-рагъэкъечӀдай патан чӀехивиляй кьведлагьай гьуьлуьн порт я (Петропавловск-Камчаткадилай): вири йисан къене кӀвалахзава (декабрдилай майдалди — муркӀад рехъ — сад, дахьайтӀа са шумуд ледокол, корабляр чпихъ галаз тухудай). Гьукуматринарадин аэропорт «Магадан» (Сокол) — Россиядин кефер-рагъэкъечӀдай патан виридалайни чӀехиди я, гьамни авай са транспортдин юкь я, инсанарни затӀар тухудай. Кьведлагьай аэропорт (Магадан-13) 1990—2000 йисара вичин мана квахьна гила тӀимилдаказ кардик кваз ава.

«Аэронавигация Северо-Востока» тешкилат ФГУП «Государственная корпорация по организации воздушного движения в Российской Федерации» тешкилатдин филиал я — адахъ Россияда кӀвалахардай виридалайни еке цаван ара ава. Гьар юкъуз филиалди 450 лувгунар вилел хуьзва. Ам Россияда авай са гегьеншарнавай лувгунар кьиле тухудай юкь я.

Магадандин авиаремонт заводди Ми-8 варвалагар дуьз хъийизвайди я.

Магадандин автовокзалди рейсар Ола, Армань, Палатка, Сокол, Уптар, Ягодное, Сусуман, Усть-Омчуг, Матросово чкайриз тухузва. ГьакӀни шегьердайтӀуз маршрутрин такси физава.

Стхавилин шегьерар

• Анкоридж, АСШ (1991 22 июн)
• Тунхуа, Китай (1992 1 июл)
• Елгава, Латвия (2006 18 август)
• Златица, Болгария (2012)