Australië

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk. Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.

Australië
Basisgegaevens
Officieel taal	Ingels
Huidsjtad	Canberra
Sjtaotsvörm	keuninkriek
Sjtaotshoof (lies)	Elizabeth II (sinds 1952)
gouverneur	Peter Cosgrove
premier	Malcolm Turnbull
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	{{{religie}}}
Opperflaakde – % water	7.692.024 km² 0,76%
Inwoeners – Deechde:	25.148.100 (2018) 3,3/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Australischen dollar (AUS$)
Tiedzaone	UTC +8 - +10,5
Nationale fiesdaag	11 december
Vouksleed	Advance Australia fair
Web | Code | Tel.	.au | AUS | +61

Australië (officieel Commonwealth of Australia, 'Gemeinebès vaan Australië') is e land wat 't gans continent Australië besleit en ten zuie vaan Indonesië en ten weste vaan Nui-Zieland ligk. 't Land is in personeel unie mèt 't Vereineg Keuninkriek, boevaan 't tot 1901 'n kolonie waor. Hoofstad is Canberra, meh aander stei zien väöl groeter, wie Sydney, Melbourne, Brisbane, Darwin en Perth. Australië, e land mèt 'n sterke economie en 'n aonveurende rol binne Oceanië, oondersjeit ziech door 'n gans eige natuur die ziech in mieljoene jaore vaan isolatie heet gevörmp.

Bestuurleke indeiling

Australië is verdeild in zès staote en diverse territoria. De staote zien:

• New South Wales
• Queensland
• Zuid-Australië
• Tasmanië
• Victoria
• Wes-Australië

Daoneve gief 't nog diverse territoria, die neet de mach vaan 'ne staot höbbe. Wat ze wel te zègke höbbe versjèlt per geval; gemeine deiler is euveral tot 't federaol parlemint hun beslete ummer kin trökdrejje. Me oondersjeit intern territoria, die op 't vasteland ligke, en extern territoria, die wel oonder Australië valle meh wijer ligke. Heibij geit 't veural um klein eilen, die vreuger Brits bezit waore.

intern

• Noordelek Territorium
• Australian Capital Territory en Jervis Bay Territory

extern

• Ashmore- en Cartiereilen (oonbewoend)
• Australisch Antarctisch Territorium (allein tijeleke bewoening en neet universeel erkind)
• Heardeiland en McDonaldeilen (oonbewoend)
• Keersemeseiland
• Kokoseilen
• Koraolzie-eilen (zoe good wie oonbewoend)
• Norfolkeiland

Politiek

Australië is 'n constitutioneel, parlemintair monarchie. Umtot de keuning(in) gemeinelek in Londe verblijf, nump 'ne gouverneur-generaol zien of häör take t'r plaotse woer. Formeel weurt dee bijgestande door de Federaol Oetveurende Raod. Ouch de gouverneur-generaol en de raod minge ziech in de regel neet in de politiek, wie ziech dat in 'n constitutioneel monarchie huurt. 'n Oetzunderlek geval boe-in de gouverneur-generaol ingreep waor in 1975, wie heer de regering-Whitlam oontsloog.

De feiteleke oetveurende mach ligk bij 't kabinèt, wat veurt veurgezete door de premier. De regering weurt gevörmp op basis vaan 'n coalitie in 't twiekamereg parlemint vaan Australië. 't Parlemint is rouw-eweg nao Amerikaans veurbeeld ingeriech, mèt 'ne Senaot en e Hoes vaan Aofgeveerdegde. De Senaot heet 76 leie, twelf veur edere staot en twie veur edert vaan de twie intern territoria. In 't Hoes höbbe 150 lui zitting, die nao e distrikstèlsel weure gekoze: eder distrik veerdeg eine kandidaot aof. 'n Bezunderheid bij de verkezinge veur 't Hoes is tot me stump volgens 't alternatief stumsysteem, boebij alle kandidaote e nommer kriege. Es 't tèlle vaan de nommers 1 nog niemes mèt de absolute mierderhied oplievert, geit me door mèt de lieger geprioriteerde kandidaote, zjus zoelaank tot eine wel de mierderheid haolt.

Ouch de diverse staote höbbe parleminte, zjus wie de twie intern territoria. De aander territoria, ouch de bewoende, weure direk door de regering bestuurd.

In Australië gief 't 'n aonzieneleke rippublikeinse beweging, die 't monarchaol systeem mèt keuning en gouverneur wèlt vervaange door 'n rippubliek. De kritiek riech ziech dao neet allein op de monarchie es systeem, meh veural op 't feit tot de Britse keuning(in) staotshoof is en neet 'nen Australiër. Veur väöl lui rijmp ziech dat neet mèt de eige identiteit vaan 't land, die oet väöl mie besteit es allein de Britse èrfenis. In 1999 woort de Australische bevolking in e rifferendum gevraog of 't land 'n rippubliek mós weure; get tege de verwachting in wouw 'n mierderheid de monarchie behawwe.

In internationaol verband

Wie alle len die door 't Hoes Windsor weure geregeerd is Australië lid vaan 't Brits Gemeinebès. Zouw 't land 'n rippubliek weure, daan beteikent dat neet otomatisch tot 't dao-oet verdwijnt. Veur de res is 't neet bij väöl internationaol organisaties aongeslote, gezeen de fysieke isolatie boe 't land in verkiert.

Insignes

't Veendel vaan Australië is marineblauw, mèt 't veendel vaan 't Vereineg Keuninkriek in 't kanton. In wit zuut me de stare vaan 't Zuierkruus, wat de ligking op 't Zuielek Haafroond symboliseert, plus 'n groete zevepuntege staar die me de Commonwealth Star neump. Roond 't veendel späölt al jaore 'n discussie of me 't neet mós vervaange. Veur e groet deil liekent ze op de discussie roond de monarchie: 't Brits veendel in 't kanton suggereert oonderhuregheid aon 't mojerland en is dus veur väöl lui oet d'n tied. Daobij liekent 't veendel ouch sterk op dat vaan Nui-Zieland - zoe sterk tot de börgers vaan de bei len ze zelf wel ins doorein hole.

't Waope vaan Australië is gedeild in zès en tuint de versumpelde waopes vaan de zès Australische staote, in de volgorde New South Wales, Victoria, Queensland, Zuid-Australië, Wes-Australië, Tasmanië. 't Sjèld is gezuimp vaan hermelijn en gekroend vaan 'ne gouwe Commonwealth Star op 'ne wróng vaan goud en lazuur (blauw). Sjèldhawwers zien 'ne kangoeroe en 'nen emoe, allebei in natuurleke kleur. In de regel weurt 't waope getuind op 'nen achtergroond vaan goudacacia, zjus wie de sjèldhawwers gemeind um de rieke en bezunder natuur vaan 't land rech te doen. 't Waope woort in 1912 door keuning George V touwgekind.

Defensie

De Australische strijdkrachte, die de landmach, lochmach en marine umvatte, hadde in november 2015 81.214 maansjappe (boevaan 23.232 rizzerviste). 't Land heet allein in d'n Twiede Wereldoorlog te make gehad mèt direkte agressie (vaan Japan). 't Leger deit soms mèt in vreides- en opbouwmissies vaan de Vereinegde Naties. Jaorleks gief Australië oongeveer 25 mieljoen Amerikaansen dollar oet aon zie leger; 't heet daomèt d'n twelfden of daartiende groetste militair begroeting op de wereld.

Economie

Oondaanks 't rillatief gering aontal inwoeners heet Australië de daartiende economie vaan de wereld. 't Bruto Nationaol Produk bedroog anno 2018 nao sjatting al 1,5 bieljoen (Amerikaansen) dollar, wat neerkump US$59,655 per inwoener - dat zouw Australië 't tiende riekste land make. Gecorrigeerd nao koupkrach kump 't BNP op US$1,313 bieljoen ofwel US$52.191 per hoof vaan de bevolking; heimèt zouw 't nog ummer de 19e economie en 't 17e riekste land zien.

Primaire sector

Australië, 't druugste continent vaan de wereld (zuug oonder), heet wieneg bebouwbare groond. De oetgestrekde steppe-echtege gebeje zien evels wel good gesjik veur extensief veehawwerij. Allewel tot de landbouw in geld oetgedrök neet belaankriek is (allewijl nog zoe'n 3% vaan 't BNP), weure in 't land nog ummer väöl sjäöp gehawwe. In minder maote is of waor 't hawwe vaan geite, keuj en waterbuffele vaan belaank.

Zier belaankriek is ouch de mijnbouw. Al midde negentienden iew kaom in 't land 'n goudkoorts op gaank, en goud weurt nog ummer väöl gevoonde. Daoneve wint me hei oonder mie kole, eerdolie, eerdgaas, iezer, uranium en koper. De productie vaan asbes is intösse verboje.

Secundaire sector

De industrie naom in de jaore zèsteg nog 30% vaan 't BNP veur häör rekening. In 2007 waor dat gezak nao 12%; sindsdeen is 't nog wijer achteroet gegaange. De textielindustrie is intösse gooddeils verdwene nao väöl gojekouper Aziatische len, boe Australië volop vrijhandel mèt drijf. Tot veur kort woorte in 't land ouch oto's geproduceerd, meh met 't vertrèk vaan Toyota in 2017 is de lèste producent 't land oet. Haaffabrikaote vaan de väöl delfstoffe die 't land riek is weure nog wel väöl t'r plaotse geproduceerd. Um dezelfde rei kint 't land ouch 'n sjemische industrie. Ouch de veujingsindustrie blijf belaankriek.

Tertiare sector

Wie dat in hoeg oontwikkelde len gebrukelek is, wèrke de mieste Australiërs in de deenstesector. 't Land heet 'ne vrij groete baankesector; ouch de IT, de euverheid en zeker 't toerisme zien groete wèrkgevers. Toeriste koume veural veur de natuur die 't land te beeje heet.

Munteinheid

Sinds 1966 betaolt me in Australië mèt d'n Australischen dollar. Daoveur gebruukde me 't Australisch poond, wat sinds 1910 bestoont (tot 1931 1:1 gekóppeld aon 't Brits poond, daonao 'n oonaofhenkeleke munt). De veurnaomste rede veur de naomsveraandering waor d'n euverstap nao 'n decimaol munt. Ouch de eilandstaote Kiribati, Nauru en Tuvalu betaole mèt d'n Australischen dollar (en höbbe dus gein eige munt). D'n dollar is allewijl (december 2018) oongeveer 63 eurocent weerd.

Infrastructuur

Otosnelweeg, die me in Australië freeways of motorways neump en 'n M-nómmer drage, koume allein in diechbevolk gebeed veur, d.w.z. in 't zuidooste vaan 't land. In dunner bevolk gebeed kint me wel highways, die soms 'n A- of B-nommer kriege meh dèks ouch allein e nommer zoonder mie. Op highways kump get minder verkier; gemeinelek bestoon ze oet twie baone zoonder midddeberm. Kleinder weeg höbbe de naom national road of state road, al nao gelaank ze door de fidderaol euverheid of staotseuverheid weure oonderhawwe. Väöl belaankrieke weeg in d'n outback ('t druug en extreem dunbevolk midde/weste vaan 't land) zien nog mer kort geleie geasfalteerd of zien zelfs noe nog aongestamp; in tije vaan rege kinne ze oonbegoonbaar weure.

Treinverveur is in Australië nog ummertouw belaankriek. 't Land kint in 2018 33.168 km spoor. Vaöl vaan de groete stei kinne metronètwerke, meh ouch de stei oonderling weure door spoor verboonde. Zelfs door d'n outback loupe hei en dao doorgoonde spoorlijne (beveurbeeld The Ghan, 'ne lijndeens vaan Adelaide nao Darwin). Vreuger gaof 't väöl smaalspoor in 't land, umtot bij d'n aonlègk gein rekening waor gehawwe mèt 't koppele vaan de lijne oonderein. Nog vrij recint heet me väöl vaan die lijne vervaange door normaalspoor.

De lochvaart is zier belaankriek in 't land. Ierstens is 't allein euver zie te bereike, wat lochreize veur 't internationaol verkier vaan en nao Australië oonmisbaar maak. Twiedens is 't 'n enorm land, boevaan de groetste stei wied oeterein ligke. Mèt d'n oto kin 't daog dore ietot me op de bestumming is. In 't binneland, zeker in d'n outback, höbbe zelfs de kleinste plaotse nog lochstroeke. Väöl deensverliening in dit gebeed is aofhenkelek vaan lochvaart, in 't bezunder de zoegeneumde Flying doctors.

Fysische geografie

Uluṟu, ouch bekind es Ayers Rock, is 'ne bekinde berg in 't Noordelek Territorium. Hendeg bergechteg is 't land evels neet.

Australië is 't zèsde land vaan de wereld, nao Rusland, Canada, China, de Vereinegde Staote en Brazilië, en ruim veur de nommer zeve India. 't Is e geografisch unicum umtot 't samevèlt mèt e gans continent, ouch 'Australië' geneump. Dit is evels wel 't kleinste continent vaan de wereld, en daobij in tegestèlling tot Afro-Eurazië (d'n Awwe Wereld) en de Amerika's is 't neet mèt aander landmassa's verboonde. Heidoor krijg 't 'n eilandechteg karakter (al is 't nog wel drei kier zoe groet wie Greunland, 't groetste eiland vaan de wereld). Wie oonder zal blieke, heet dit veural veur de flora en fauna groete gevolge gehad.

Feitelek huurt ouch Nui-Guinea nog bij 't continent Australië, al weurt dat um cultureel reies dèkser bij Azië getèld. Nui-Zieland weurt soms ouch wel tot Australië gerekend, meh dit is weer neet zjus: dit land maak deil oet vaan 'n eige landmassa, Zeelandia geneump.

Geologie

Australië is e geologisch zier aajd continent. Verspeid euver zoe'n zeven'nhaaf mieljoen veerkante kilometer vint me sediminte oet alle geologische tiedperke.

Australië ligk op de Indo-Australische Plaat. 't Continent is geologisch gezeen 't ajdste vaan allemaol. In e groet deil vaan 't land, zeker in 't weste, daagzuime precambrische sediminte, d.w.z. tot de ziechbare groond dao al veur 't Fanerozoïcum is aofgezat. Väöl vaan de joonger sediminte stamme ouch alweer oet 't Paleozoïcum of Mesozoïcum. Me zuut hei wel 'n dudeleke oos-wesverdeiling: de oeraw sediminte dominere in 't weste vaan 't land, dewijl 't ooste geologisch väöl joonger is. Hei höbbe naomelek wel besjeie bergploejinge plaotsgevoonde, en waor, zelfs rillatief recint nog, völkanisme. (Allewijl is 't land trouwens neet völkanisch actief.)

Australië maakde in 't Jura deil oet vaan 't continent Gondwanaland, meh sjeie ziech in 't Kriet aof vaan Antarctica en ligk sindsdeen geïsoleerd.

Australië is 't mins bergechteg continent op de wereld. 't Weste weurt beheers door 'n middevlaakde mèt hei en dao get geïsoleerde berg wie Mount Augustus en Uluṟu (Ayers Rock). 't Midde vaan 't land ligk hendeg lieg; me kin dao 't continent vaan noord nao zuid euversteke zoonder bove de 500 meter te koume. In 't ooste ligk 't Australisch Sjeiingsgebergde, wat euver 't algemein neet mie es heuvelechteg is meh op 'n paar plaotse wel hoeg toppe haolt. Hoegste berg op 't Australisch vasteland is Mount Kosciuszko mèt 2.228 meter. D'n hoegste berg op Australisch groondgebeed is ofwel Mawson Peak (2.745 meter, op 't oonbewoend Heard Island), of Mount McClintock (3.490 meter, in 't Australisch Antarctisch territorium).

Klimaot

[[Plaetje:Australia_Köppen.svg|thumb|Klimaote in Australië nao Köppen. Weuste en steppe numme de bulk vaan 't land in. Natuurlek heet e groet land wie Australië 'n käör aon versjèllende klimaote. De gemeinen deler is evels tot 't euver 't algemein werm en druug is. Australië is zoonder mie 't druugste continent vaan de wereld. Diverse oceaanwinde loupe aon Australië veurbij en koume allein periodiek (in 't regeseizoen) euver 't continent.

't Midde en 't weste weurt beheers door e weusteklimaot (Bwh). Dit gebeed is nog neet zoe druug es beveurbeeld de Sahara en kint nog kroedechtege plantegreuj, meh nog ummer oontvingk e dörp wie Coober Pedy (noordelek Zuid-Australië) mer 140 mm rege per jaor, tege temperature die in de lange zomer dèks bove de 40°C koume. Nao 't noorde touw blijf 't eve heit meh weurt 't wel nater. Hei weurt de begreujing al get diechter en geit me vaan e steppeklimaot spreke (BSh). Dit vint me in groete deile vaan 't Noordelek Territorium en in 't noorde vaan Wes-Australië, meh ouch 't ooste vaan 't land ('t binneland vaan Queensland en New South Wales veural). Gans in 't noorde is d'n invlood vaan de zie nog get sterker. Hei is 't klimaot naat genóg um buim te doen greuje en heet me e savanneklimaot (Aw).

Nao 't zuie touw weurt 't klimaot keuler. Me veult dao nog geine poolwind, meh de temperature ligke belaankriek lieger. Zoedoende heerse dao kawwer variante vaan 't weuste- en steppeklimaot (BWk resp. BSk), zoewie mediterraon klimaote mèt 'nen druge zomer en 'ne nate winter (Csa en Csb). Allein 't ooste vaan 't land is ech wezelek aanders. 't Noordooste haolt in klein zones al tropische moesson- en regewoudklimaote (Af en Am). Naomaote me wijer nao 't zuie geit, en ouch es me hoeger bove zieniveau kump, krijg me vochtege subtropische klimaote (Cwa en Cfa), die oetindelek in e gemaoteg zieklimaot euvergoon (Cfb). In naom is dit 'tzelfde klimaot wie in Nederland en 't Belsj, meh de temperature zien dao nog e stök hoeger. Allein in 't hoegland vaan Tasmanië kin 't 's winters nog ech kaajd weure.