Exoplaneet
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Exoplaneet is 'n planeet die drejt um 'n aander staar es de Zon, dus in 'n aander zonnestèlsel es dat vaan de Eerd. De ierste exoplanete woorte oontdèk in de jaore '90. 't Is koelek meugelek die planete rechstreeks te oontdèkke, dit gebäört bekans ummertouw indirek. De oontdèkking vaan exoplanete kump ummertouw dèkser veur, umtot de technologie steeds beter weurt. Per miert 2022 zien al mie es viefdoezend exoplanete bekind.[1] De Keplermissie heet op 2 fibberware 2011 aongegeve tot zie nog 1235 kandidaat-exoplanete oonderzeuke, boevaan 'rs 54 in de bewoenbaar zaone zouwe kinne ligke.[2] In fibberwarie 2014 maakde de ESA bekind tot ze häör eige missie veur 't vinde vaan exoplanete góng oetveure. Dit projek dreug de naom PLATO.[3]
Methode
[bewirk | brón bewèrke]Umtot planete roond aander stare gei leech oetstraole zien ze slech te zien. Ze kaatse wel 't leech vaan de staar trök, mer umtot die staar väöl mie leech oetstraolt is dat aamper woer te numme. Daorum is 't bijnao neet meugelek dees planete mèt telescope te zien, allein in oetzunderleke situaties, zoewie hiel groete planete of es ze nog hiel joonk zien en dus nog väöl infraroedstraoling oetzende. Ouch es de staar neet väöl leech straolt zoewie 'ne brojnen dwerg is 't meugelek.
't Gief evels 'n aontal menere um exoplanete aon te toene:
- Dopplerversjuiving of astrometrie. Me kint mete of 't 'n wijziging in de drejjing vaan 'n staar gief (zuuch de animatie rechs).
- Transitmethode. Es de exoplaneet tösse de Eerd en de staar in steit, weurt e deil vaan 't leechintensiteit vaan de staar minder, boedoor me ouch de umlouptied vaan de planeet kin bepaole. De lèste jaore stijg 't aontal exoplanete wat zoe weurt oontdèk explosief.
- Pulsartiming. Pulsars geve korte flitse (pulse) radiostraoling aof mèt ongeveer regelmaotege tössetije. Verstoringe kinne duie op aonwezigheid vaan exoplanete.
- Zwuurtekrachlens. Me kin gebruuk make vaan 't microlens-effek dat weurt veroorzaak door 'n staar mèt 'n planeet, die veur de achterligkende staar sjuif.
- Stöbsjijve roond stare. De meneer boe-op stöb ziech roond 'n staar verzameld kin leie tot oontdèkking vaan exoplanete.
- Eclipserende dobbelstare. Es dobbelstare veur ein langs drejje (vaanaof de Eerd gezeen) verwach me tot 't leech op 'n bepaolde meneer verboge weurt. Es dat aofwiek, kin dat duie op exoplanete.
Aard vaan de planete
[bewirk | brón bewèrke]De mieste exoplanete zien woersjienelek gaasreuze wie Jupiter en dus oongesjik um op te leve of zelfs op te lande. De astronome zien wel verbaas tot d'n aofstand vaan de planete tot hun staar zoe klein is. Meugelek weurt dit veroorzaak door de methode vaan woernumme: dees planete vertuine 't groetste effek wat gemete kin weure en weure bij de gebruukde methodes dus es ierste oontdèk. Toch is ouch 'n aontal exoplanete gevoonde die ligke in de bewoenbaar zone, en aander eerdechtege planete (neet alle eerdechtege planete zien gesjik um op te kinne leve): zuug ouch supereerd.
Mèt de jaore is 't aontal oontdèkde kleinder plante touwgenome. Ouch zien ummer dèkser complete zonnestèlsele bij stare oontdèk. Zoe voont me in oktober 2013 bij de klein staar KIC 11442793 neet minder es zeve planete.[4]