Loeis

Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Loeis, es te dit dialek sjpriks.

---

't Loeis is 't dialek wat me sprik in Loei (Tessenderlo). Oondaanks zien locatie in Belsj Limburg weurt 't dialek algemein tot 't Braobants gerekend, allewel tot zeker verwantsjap mèt kortbij Limburgse dialekte besteit. De Stiechting Braobantse Dialekte rekent 't tot 't Kempes, mie bezunder 't Zuiderkempes.

Kinmerke

Wie bove gezag euverhierse in 't dialek Braobantse eigehede. Eleminte die typerend zien veur 't Limburgs vint me dao ouch wel, meh tösse Loei en dörper wie Zolder vint me veural 'n sterke isoglossebundel, boe Braobantse en Limburgse kinmerke vaanein aofgezunderd weure.

Vocale

't Loeis kint e paar opvallende vocale, die soms ouch stoon blieve es 'ne spreker de standaardtaol sprik.

De a weurt gefronteerd tot [a], dat wèlt zègke 'ne korte klaank mèt de kwaliteit vaan 'n aa. Oonder zeker umstendeghede (beveurbeeld veur -nt) kin 't ouch 'n lang aa weure. Veur de wij umgeving is dit typisch veur Loei, al kump 't beveurbeeld ouch veur in Noord-(Nederlands-)Limburg (zuug ouch Venrods), 't Nederlands Reveregebeed en in 't Utreis-Alblasserweerds.

De aa verandert gemeinelek in ao, wat veur Braobantse dialekte vrij normaal is. Versjèl tösse de aajd-lang aa en nui-lang aa is neet (structureel) presint, wie in de mierderheid vaan de Braobantse dialekte meh in tegestèlling tot de Limburgse dialekte.

IJ en ei verandere in èè(ë) of aa(i). Me maak gei versjèl tösse de lang en korte ij. Welke realisatie optrejt hink vaan de fonetische umgeving aof. 't Loeis systeem liekent get op 't Tilburgs.

't Mies typisch aon de Loeise klinkers is de oetspraok vaan de Nederlandse ui/Oos-Limburgse oe. In Loei heet die ziech tot 'nen triftong ouë [ɔuə] oontwikkeld. 't Oontstoon vaan de klaank liet ziech es volg verklaore. De Oergermaanse lang û [u:] woort in 't Aajdnederlands gepalataliseerd ([y:]) en in 't Middelnederlands (Braobants dialek) gediftongeerd tot ui ([œi] of vergliekbaars). In de nuien tied woort de ui sterk verwijd tot oë [ɔə]. Umtot dit 'ne valsen diftong is (boe-in de klaanke neet gans vleujend inein euvergoon) kós in 't Loeis teslotte de ierste klaank [ɔ] zélf weer gediftongeerd weure. Me kint de Loeise ouë daan ouch 'n innovatief foneem neume. De klaank stoont aon de weeg vaan sjibbolet-zinnekes wie Touës in houës zit 'r 'n mouës ónder de stoofbouës.

't Limburgs toensysteem kump in 't Loeis neet veur. Wel kint me e rudiment vaan sleiptoene hure, meh die weure neet beteikenisoondersjeiend gebruuk.

Loei ligk te weste vaan de Getebundel, 'n aontal klein isoglöskes die same plaotselek de grens tösse Braobants en Limburgs markere.

Consonante

In 't Loeis kump de glottisslaag [ʔ] es apart foneem veur. Heer kin de k en de t vervaange. Dit fenomeen trejt op in 't midde vaan e woord, tösse twie vocale. In plaots vaan 'ne vocaal maag de veuraofgoonde klaank ouch 'n liquida (m, n, ng, l, r) zien. Ouch heiveur besteit e sjibbolet: 't Kèj'je trok 't kùr'je dùr 't kùj'je van 't káj'je "'t Ketteke trok 't tuiwke door 't leukske vaan 't keertsje". Verkleinwäörd verlere dus dèks de k in hunnen oetgaank. De glottisslaag es subsituut vaan de k kump wiedverspreid veur in 't grensgebeed vaan Noordwes-Limburg en Oos-Antwerpe. Vaan Loei, wat oongeveer de zuidelekste plaots is boe me dit huurt, löp 't versjijnsel door tot aon Arendonk en Lommel. Es vervaanging vaan de t (in e woord wie ete) is de glottisslaag minder wiedverspreid. Ze kump nog vrij väöl veur in de combinatie -'je [ʔjə], wie in pin'je "pèlske", meh veur 'n t tösse twie vocale, beveurbeeld in ee'e, kump de klaank wijer allein in Kâmechele en Vorst veur. Nao me zeet huurt me de glottisslaag bij de jónger generatie minder.
 De glottisslaag veur k kump ouch veur in 't Wes-Vlaams. Veur 'n t kint me 'm oet 't Estuarium-Ingels.

Anders es in de mieste Braobantse dialekte heet 't Loeis de h bewoerd. Dit gelt trouwes ouch veur 't ooste vaan Antwerpe en Vlaams-Braobant.

Grammair

Loei ligk e paar kilometer te weste vaan de Uerdinger Linie en kint dus wie de standaardtaol ik veur iech.

Loei ligk ouch te weste vaan de umlautgrens veur miervoude en sterke werkwäörd. Me zeet dus hei op z'ch Nederlands balle en hèè kómpt veur "bel" en "heer kump". Wat 't dialek weer wel kint is umlaut in verkleinwäörd.

Cultivatie

Vrij recint (2006) is 't Suske en Wiske-album Het kostbare kader in 't Loeis oetgegeve es Nen diere velo., vertaold door Jos van Thienen. Allein de hoofrolspeulers praote dao Loeis; dit is gedoon um 't album leesbaar te hawwe. Heibij praote Lambik en Jerom awwerwèts plat Loeis en Sidonia, Suske en Wiske get moderner dialek zoonder glottisslaag. Professor Barabas gebruuk 't Verkavelingsvlaams, de res vaan de speulers sprik Standaardnederlands.

Rifferenties

• Rob Belemans en Ronnie Keulen, Taal in stad en land: Belgisch-Limburgs, Tielt 2004
• Jos van Thienen, naowoord bij Nen diere velo, Antwerpe 2006