Andora

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Andòra (in zenéize Andòrra ascì, Andorra in catalàn, prononçiòu [ənˈdorə]), conosciûo ofiçialménte cómme Prinçipâto de Andòra (Principat d'Andorra in catalàn), o l'é 'n pàize de l'Eoröpa sùd-òcidentâle sénsa sbòcco in sciô mâ.

A bandêa de Andòra

A poxiçión de Andòra in sciâ càrta giögràfica

Càrta fìxica de Andòra

Giögrafîa

O Prinçipâto de Andòra o se trêuva inta penîzoa ibérica, inta pàrte de levànte di mónti Pirenæi, e o confìnn-a co-a Frànsa a nòrd e co-a Spàgna a sùd. O l'é a sèsta naçión ciù picìnn-a de l'Eoröpa, co-în'àrea de 468 km² e 'na popolaçión de ciù ò mêno 77.006, nùmeri pe-i quæ o l'é o sezén pàize ciù picìn do móndo pe estensción e l'unzén pe popolaçión. A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Andòra a Vêgia, a quæ, trovàndose a 'n'altitùdine de 1.023 mêtri in sciô livéllo do mâ, a l'é quélla ciù âta de tùtto o continénte.

I Andoréixi són 'n pòpolo romànso ch'o vêgne da-i Catalén; defæti a léngoa ofiçiâ da naçión a l'é quélla catalànn-a, scibén che o spagnòllo, o portoghéize e o françéize són de spésso dêuviæ ascì.

Stöia

O teritöio che d'ancheu o fa pàrte do stâto de Andòra o l'é stæto de lóngo frequentòu da l'òmmo, con vàrie testimoniànse preistòriche che són stæte atrovæ inte gròtte da zöna. Segóndo 'na lezénda popolâre a naçión a l'é stæta fondâ da-o Carlomàgno inte l'ànno 805, cómme riconpénsa pe l'agiùtto di sò abitànti inta goæra cóntra i saracìn. Da quéllo moménto o l'é stæto controlòu da-i cónti de Urgell, i quæ, depoî di fórti scóntri co-a gêxa do pòsto, àn firmòu i doî tratâti ciamæ Pareatges (into 1278 e into 1288). Segóndo 'sti tratâti chi o potêre in sciô féodo o vegnîva spartîo tra o cónte e l'arçivéscovo de Urgell, proclamàndo dónca a nàscita do prinçipâto.

In sciâ diarchîa creâ into sécolo XIII da-o cónte Roger Bernat III de Foix e da l'arçivéscovo Pere d'Urgell, co-o pòsto do cònte che inti sécoli o l'é finîo a-o prescidénte da Repùbrica Françéize, o l'é fondòu o govèrno do pàize ancón a-a giornâ d'ancheu.

Economîa e polìtica

Into pasòu consciderâ 'n paradîzo fiscâle, d'ancheu a ciù inportànte ativitæ econòmica da naçión a l'é de segûo o turìsmo, con ciù ò mêno 10,2 milioìn de vixitatoî internaçionâli a l'ànno, e ligòu sorviatùtto a-i spòrt da invèrno. A l'à 'n'âta qualitæ de vìtta, co-ina speànsa de vìtta a-a nascìta ch'a l'êa, into 2013, de 81 ànni, a ciù âta do móndo pe-o Global Burden of Disease Study. Into 2019, segóndo o Progràmma de Naçioìn Unîe pe-o svilùppo, a l'êa de 81,9 ànni, ö sæ a 19° ciù âta.

Andòra a fa pàrte de Naçioìn Unîe da-o 1993 e, scibén ch'a no l'é intrâ inte l'Unión Eoropêa, a l'à adotòu l'éoro cómme monæa ofiçiâ.

Bibliografîa

• (EN) Elie Bertrand Berthet, The Valley of Andorra, J. W. Arrowsmith, 1886.
• (EN) Lewis Gaston Leary, Andorra, the Hidden Republic, McBride, 1912.
• (EN) Shirley Deane, The Road to Andorra, J. Murray, 1960.
• (CA) Govern d'Andorra, Geografia i història d'Andorra, Conselleria d'educació, cultura i joventut, 1993.
• (EN) Leo Abbott, Andorra History, Art, Culture and Tourism: People, Tradition, Religion and Custom, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2016, ISBN 1-533-69115-0.
• (CA) Àlvar Valls, Diccionari enciclopèdic d'Andorra, Fundació Crèdit Andorrà, 2006, ISBN 99-92-01629-9.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Andòrra

Colegaménti estèrni

• (CA) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce govern.ad. URL consultòu o 14 arvî 2022.
• (CA) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce consellgeneral.ad. URL consultòu o 14 arvî 2022.
• (CA, EN, ES, FR, NL, DE, PT, IT, RU) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce visitandorra.com. URL consultòu o 14 arvî 2022.