Andora

Andora
Principat d'Andorra
Standardo di Andora	Blazono di Andora
Nacionala himno:
El Gran Carlemany, Mon Pare
Urbi:
Chefurbo:	Andorra la Vella
· Habitanti:	24 574 (2007)
Precipua urbo:	Andorra la Vella
Lingui:
Oficala lingui:	Kataluniana
Guvernerio:
Tipo:	Monarkio (kunprincio)
· Kunprinci:	Emmanuel Macron e Joan Enric Vives Sicília
· Chefministro:	Xavier Espot Zamora
Surfaco: (191ma maxim granda)
· Totala:	468 km²
· Aquo:	0,26 %
Habitanti: (199ma maxim granda)
· Totala:	85 560 (2022)
Plusa informi:
Valuto:	Euro
Veho-latero:	dextre
ISO:	AD
	AND
	020
Reto-domeno:	.ad

Andora, oficale Princio Andora (Kataluniane: Andorra e Principat d'Andorra), esas lando senlitora jacanta an sudal Europa, inter Hispania e Francia, che Pirenei. Lua habitanti nominesas Andorani.

La princio, qua existabas del epoko di Karolus la Granda, esas un ek la min granda landi de la mondo, e guvernesas per unika sistemo, vasaleso. Ca kontrato del epoko feudala grantas yuri pri Andorana trono a du "kunprinci", qui esas l'episkopo di Urgell, en Katalunia, e la Franca statestro.

Bazala fakti pri Andora:

Historio

Pikturi trovita en kaverni che Pirenei.

Precipua artiklo: Historio di Andora

Dum mezolitiko, cirkume 9 mil yari ante nun, mikra homala grupi habitis groti proxim rivero Valira, exemple en la regiono Balma de la Margineda. Pro la fertileso di tereni, ca populi establisis permananta kolonio en la regiono, e lernis quale fabrikar bronzo kun altra populi qui trairis la regiono.

Segun la tradiciono, rejulo Karolus la Granda grantis charto a Andorana populo pro lua helpo pri kombatar Mauri. La regiono divenis administrita dal komto di Urgell e pose dal episkopio di Urgell.

Ante 1095, Andora ne havis irge-quala militarala protekto. Ca yaro, la sinioro di Caboet e l'episkopo di Urgell kreis pakto qua establisis partigita suvereneso super Andora. La nedependo (paréage) di Andora agnoskesis en 1278.

Dum sequanta yari en Francia, la titulo "kunprinco di Andora" transferesis a la suvereni di Navara. Pos ke rejulo Henri de Navara divenis rejulo Henri la 4ma di Francia, en 1607 il establisis ke la chefo di stato di Francia e l'episkopo di Urgell esus kunprinci di Andora.

Dum l'Unesma mondomilito Andora deklaris milito kontre Germana imperio, ma ne partoprenis kombati. Dum la Duesma mondomilito, la lando restis neutra.

En 1993, Andora membreskis l'Unionita Nacioni.

Politiko

Sideyo dil guvernerio di Andora.

Andora esas monarkio kun du "princi", ma li ne habitas la lando e probable adminime Franca "princo" tre rare vizitas ol. Pos Franca Revoluciono, Franca guvernerio volis cesar la princeso di olua statestro, nam esis kompreneble kontre la politiko republikana ke prezidanto esez princo. Tamen, la praktikala nedependo di Andora dependis ye equilibro inter tendenci dominacala di Hispania e Francia, e la Andorani sucesoze suplikis la Franca guvernerio ne cesar la Franca parto dil duopla princeso. Do, la prezidanti di Franca republiko duras ank esar princi di Andora.

Pri stando politikala, Andora semblas esar unesala stato, ma fakte l'exekutiva povo partigesas da la du kunprinci. On dicas ke Andora esas la lasta restajo dil konstituci mezepokal, ante arivo di stati suverena en Europa. La nuna konstituco di la lando aprobesis ye la 2ma di februaro 1993, e ratifikesis dal populo per plebicito ye la sama yaro.

Judiciala povo subdividesas en 3 niveli. En l'infra nivelo judikesas en unesma instanco minora delikti e civila od administrala litiji; en la duesma instanco (korti) judikesas rekursi kontre decidi del unesma instanco; en la Supra tribunalo, konsistanta ek 1 judiciisto-prezidanto e plusa 8 altra judiciisti judicias temi civili, kriminali ed administrali. La Supera Konsilistaro pri Judicial Aferi vigilas la nedependo e korekta funcionado di la judiciala sistemo. Fine, existas Tribunalo Konstitucala, qua interpretas la konstituco di Andora, e se nova legi obedias konstitucala principi.

Geografio

Mapo di Andora, kun lua sep komoni.

Monto Coma Pedrosa dum vintro.

Malgre lua mikreso teritoriala, Andora esas montoza lando kun mezavalora altitudo di 1996 metri. Lua monti dividesas da tri mikra vali en formo di Y, qui konvergas ad unika valo, nomizita Gran Valira. La maxim alta monto di Andora esas Coma Pedrosa, havanta 2 942 metri di altitudo, jacanta an la frontiero kun Hispania e Francia.

La klimato di la lando esas diversa pro influo dil altitudo. En kelka kelka arei plu basa la klimato esas moderema kun oceanala influo, kontre ke en alta regioni ol esas kontinentala, ed en alta regioni ol esas Alpala klimato, multe kolda. Kelka regioni plu alta kovresas da dika niva matraco dum vintro. Che regiono Roc de Sant Pere en Andorra-la-Vella, situita 1075 metri sur marala nivelo, la mezavalora temperaturo yarala esas 9,8°C, e la mezavalora yarala pluvo-quanto esas 812,3 milimetri.

La precipua rivero di Andora esas Gran Valira, qua debushas an fluvo Ebro, en Hispania. Ol havas mikra enfluanti qui naskas en Andorana teritorio.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Andora

Omnayare, cirkume 8 milion turisti vizitas Andora, atraktita da vintrala sporti, moderema somera klimato, e komerco libera de imposti. Lua moderna bankala sistemo e basa taxado anke atraktas richa kolokeri, qui administras lia entraprezal agadi de ibe.

Andora ne havas propra monetaro ed, ante arivo dil "Euro", ol uzis ambe Franca e Hispana pekunio. Nur dum kurta periodo uzesis propra Andorana pekunio, pro Hispana interna milito.

Demografio

Demografiala piramido di Andora, 2005.

Encamp.

Segun statistiki de The World Factbook por 2022, Andora havis 85 560 habitanti. Segun etnio, esis 48,7% Andorani, 24,6% Hispani, 11,6% Portugalani, 4,4% Franci, e 10,6% altra grupi. En 1900, la lando havis nur 5.000 habitanti.

Segun evo, 43,19% de la habitantaro evas de 25 til 54 yari, kontre ke 13,37% evas de 0 til 14 yari, e 10,16% evas de 15 til 24 yari, konseque de multa exterlandani qui enmigris sen sua familii por rezidar e laborar en Andora.

La linguo oficala esas Kataluniana. Altra lingui parolata esas Franca, Hispana e Portugalana.

La maxim praktikata religio esas kristanismo, nome katolikismo, praktikata da 89,6% de la habitantaro. Sen religio esis 1,7% de la habitanti, e 8,8% praktikas altra religii.

La maxim populoza urbi di la lando esas Andorra-la-Vella, qua ank esas lua chef-urbo, Escaldes-Engordany, Sant Julià de Lòria, ed Encamp.

Kulturo

La linguo oficala esas Kataluniana, ma la Hispana e la Franca lingui ank uzesas. Exemple, puero povas parolar forsan Kataluniane en la hemo, France en skolo e Hispane kun amiki.

Esis, e forsan ankore esas du postala servi qui havas aparta postoficeyi ed aparta postbuxi, e qui emisas du aparta sorti di postmarki por Andora. Por sendar postajo interne, de un loko ad altru en la lando, on pagas nulo.