Modìfica de Bâsu du Giudeu

{{Arbenganese|variànte=, inta varietàe tuiranìna}}
{{Montàgna
|nomemontagna = Bâsu du Giudéu
|immagine = Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta da Ròcca Berlöria (1).jpg
|didascalia = U Bâsu du Giudeu miràu da-u [[Mùnte de Sàn Pêru]]
|sigla_paese = ITA
|div_amm_1 = {{IT-LIG}}
|div_amm_2 = {{IT-SV}}
|catenamontuosa = [[Arpi|Àrpi]]
|latitudine_d = 44.1598551
|longitudine_d = 8.1706497
|mappaalternativa = IT-LIG
|grandeparte = Àrpi de Punènte
|grandesettore = Àrpi de Süd-Òvest
|sezione = [[Àrpi Lìgüri|Àrpi Lìgüri]]
|sottosezione = [[Prearpi Lìgüri|Preàrpi Lìgüri]]
|supergruppo = Cadéna Sèttepai-Cârmu-Armétta
|gruppo = [[Grüppu du Munte Cârmu|Grüppu du Mùnte Cârmu]]
|sottogruppo = Custéra du Mùnte Cârmu
|codice = I/A-1.I-A.2.a
|div_amm_3 = {{Scìnbolo|Toirano-Stemma.svg}} [[Tuiran|Tuiràn]]
|altezza = 844
}}
U '''Bâsu du Giudéu''', cunusciüu ascì cùmme '''Ròcca de Barlörie''' (''Bâzu du Gidé'' in bardenòllu<ref name=":3">{{Çitta lìbbro|outô=Giannino Balbis|tìtolo=Bardineto|url=https://books.google.com/books?id=Bvhi0AEACAAJ|ànno=Zenà 2024|editô=Tipografia Grafiche Gambera|çitæ=Miléximu|léngoa=IT|p=113|volùmme=Vul. I|ISBN=88-97-18754-4}}</ref>, ''Rocca Berleurio'' inta tuponumàstica ufisià), u l'è in brìccu da cadéna de [[Prearpi Lìgüri|Preàrpi Lìgüri]] che, cu-u scöju ch'u ghe stà in sìmma, u rìva a 844 métri srua u livèllu du mà.

== Geugrafìa ==
<gallery mode="packed" widths="250" heights="150">
Immaggine:Mónte de Sàn Pê (Toiràn) - vìsta da Ròcca Berlöria (2).jpg|Âtra vìsta du Bâsu
Immaggine:Ròcca Berlöria (Toiràn) - vìsta da-o Sâto do Lô (1).jpg|Vìsta d'intu Sâtu du Lüvu
Immaggine:Ròcca Berlöria (Toiràn) - vìsta da-o stradón pe Sàn Pê (1).jpg|U Bâsu miràu da-u stradùn pè Sàn Pêru
Immaggine:Ròcca Berlöria (Toiràn) - vìsta (1).jpg|Detàju da sìmma
</gallery>
U Bâsu du Giudéu u se tröva du tüttu intu teritòriu du cumün de [[Tuiran|Tuiràn]], mésciu in se rìve du [[Munte Cârmu de Löa|Mùnte Cârmu]], e u l'è afaciàu in s'ou valùn dund'u scure u [[Rian da Valle|Riàn da Vàlle]], pârte ciü âta da [[Valle du Varatella|vàlle du Varatèlla]], nu luntàn da-u [[Zuvu de Tuiran|Zùvu]]. Inta sö sìmma, ch'a riva fina a 844&nbsp;m da-u livèllu du mà, a Ròcca a l'è furmà da ina gran strutüra de [[Dolòmia|dulòmie]] a vìsta cun di straciùngi a-i sö lâti, levàu quéllu vèrsu mùnte, dund'i prài ch'i a tàcca a-u masìcciu du Cârmu i rìva a ina vintèna de métri da-a sìmma<ref name=":2">{{Çitta publicaçión|outô=Vittorio Cesa de Marchi|ànno=1937|méize=Lüju|tìtolo=Le Palestre calcaree delle Prealpi Liguri, Potenziamento alpinistico dell'Impero|revìsta=Alpinismo|editô=CAI|çitæ=Türìn|volùmme=IX|nùmero=7|pp=155-156|léngoa=IT|url=https://archive.org/details/to00174187_to0266_per-21_0000000/page/155}}</ref>.

== Stòria ==
=== Nùmme ===
E prìmme mensiùi stòriche du Bâsu i sùn liàe a quélle da regiùn dund'u se tröva, e Barlörie, prezénte zà intu catàstru de Tuiràn du [[1508]], dund'a l'è scrìta int'in mòddu nu vâri fisàu cu-e fùrme ''Berlorea'', ''Berloria'' o ''Berloyra'', vegnüe ciü següre inte quéllu du [[1568]], dund'a l'è scrìta ''Berloia'' o ''Berloij''a<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Furio Ciciliot|tìtolo=Toponimi del Comune di Toirano|url=https://books.google.it/books?id=QN2OzgEACAAJ|ànno=Nuvémbre 2015|editô=Società Savonese Storia Patria|çitæ=Savùna|léngoa=IT|pp=11; 14|volùmme=31|òpera=Progetto toponomastica storica|ISBN=88-85-86631-X}}</ref>. Du [[1795]], a gh'è ina mensiùn du Bâsu sutt'a-u nùmme de ''B<sup><u>o</u></sup> Berleuia''<ref>{{Çitta lìbbro|tìtolo=Militairischen Carte von der Riviera di Ponente in dem Gebiethe der Republic Genova|ànno=1795|léngoa=DE}}</ref> e, a-a fìn, cùmme ''R<sup><u>a</u></sup> Berleurio'' a-a metàe de l'[[XIX secolo|Öttusèntu]]<ref>{{Çitta lìbbro|tìtolo=Carta topografica degli stati in terraferma di S.M. il Re di Sardegna|ànno=1852-1867|editô=Corpo reale dello Sstato Maggiore|léngoa=IT}}</ref>.

In se urìgine söe, tütti dùi i nùmmi scöju a paré ch'i sécce du bèllu antìghe. Quéllu da regiùn, in particulà, u vegnerêa da-a raìxe ''behr'', adeurà pè "cuntrafòrte", "rìva ch'a chìna intu riàn" o ancua "scìtu de muntàgna", scignificâti ch'i s'adàtta bèn a-a natüra du scìtu<ref name=":1">{{Çitta|Torre medievale [...], 2018|p. 2|Torre medievale (...), 2018|tìtolo=Relazione tecnico-scientifica}}</ref>. Pè a fùrma "Bâsu du Giudéu" u [[Bernardo Mattiauda]] u l'à prupòstu, partìndu da ''Bâtzu du ciù De'' (da lèi indicà cùmme versiùn [[Dialéitu bardenollu|bardenòlla]] du tupònimu, quélla d'ancöi a l'è ''Bâzu du Gidé''<ref name=":3" />), in'urìgine lià a-a prezénsa de in scìtu sâcru di [[Liguri Antighi|Lìgüri Antìghi]] in sa sö sìmma<ref>{{Çitta|Mattiauda, 1925|p. 10}}</ref> mésciu quâxi in upuzisiùn a-u gràn scöju du [[Munte de San Pêru|Mùnte de Sàn Pêru]], cu-a fundasiùn d'in scìtu sâcru crestiàn sciü stu brìccu ch'a l'è cunsciderà da l'autù cùmme in'asiùn scimbòlica da növa religiùn, apéna rivà inta zòna<ref>{{Çitta|Mattiauda, 1925|pp. 48-49}}</ref>. In'âtra teurìa a prupùne l'urìgine du tupònimu da l'espresciùn ''iustum decus'', "giüstu cunfìn", nùmme ch'u ne vegnerêa cuscì da l'etàe di [[Inpêro bizantìn|bizantìn]], quànde u ''limes'' cu'i [[Longobàrdi|lungubârdi]] u sarêa duvüu pasà pè de chi<ref name=":3" />.

=== Castelà lìgüre ===
<gallery mode="packed" widths="250" heights="150">
Immaggine:Pròu de Ròcca Berlöria (Toiràn) - vìsta (3).jpg|A sèlla daré a-u Bâsu, dund'u gh'éra l'antìgu castelà
Immaggine:Pròu de Ròcca Berlöria (Toiràn) - vìsta (1).jpg|Âtra vìsta du pràu
</gallery>
Daré a-a Ròcca a gh'è a sèlla ch'a rìva quâxi atàccu a-a sìmma du Bâsu, tegnüa a pràu inta sö rìva a-a tramuntâna. Inte stu scìtu, fòscia sccianelàu da l'òmmu, a l'è stàita descuvèrta ina bulà de rèsti de ceràmica, pârte de gère e vâxi ch'i vegnìva da-a prudusiùn du pòstu, ciü di tòcchi de vernìxe nèira, ch'i remunterêa tütti a-u [[II secolo a.C.|II séculu prìmma de Crìstu]]<ref name=":0">{{Çitta|Torre medievale [...], 2018|p. 3|Torre medievale (...), 2018|tìtolo=Relazione tecnico-scientifica}}</ref>.

U nümeru de retruvaménti u paré dùnca liàu a-a prezénsa de in [[Castelâ (fortificaçión)|castelà]] picenìn, mésciu atàccu a-a vìa principà e de vàlicu da zòna, cu-ina puzisiùn scìmile a di âtri scìti cùmme, prezémpiu, a [[A Cascina d'Aju#Êpuca rumâna|necròpuli da Cascìna d'Àju]]<ref name=":0" />.

Pe ste descuvèrte chi, u scìtu u l'è stàitu diciaràu de impurtànte interèsse archeulògicu e, da-u [[2018]], bêne prutèttu<ref>{{Çitta|Torre medievale [...], 2018|p. 2|Torre medievale (...), 2018|tìtolo=Decreto di tutela}}</ref>.

=== Tùre de l'Etàe de Mèzzu ===
<gallery mode="packed" widths="250" heights="150">
Immaggine:Tôre de Ròcca Berlöria (Toiràn) - vìsta (1).jpg|Vìsta da tùre
Immaggine:Tôre de Ròcca Berlöria (Toiràn) - vìsta (2).jpg|Âtra vìsta de ruvìne
Immaggine:Tôre de Ròcca Berlöria (Toiràn) - vìsta (3).jpg|Detàju de üna de mürâje
Immaggine:Tôre de Ròcca Berlöria (Toiràn) - vìsta (4).jpg|Âtru detàju de mürâje
</gallery>
Sciü u scöju in sìmma a-u Bâsu du Giudéu i se tröva e ruvìne d'ina strutüra a ciànta quàddra, ch'a l'è stàita identificà cùmme ina bâze de tùre. A mezüra ciü o ménu 5,70&nbsp;m pè 5,20&nbsp;m e i rèsti de mürâje i gh'àn in spesù de tòstu in métru, pè levâse a-a giurnà d'ancöi fìna a in métru e mèzzu da-e fundasiùi, arembàe drìte in sa prêa. Miràndu a-a técnica de realizasiùn, u se végghe cùmme i bluchétti de prêa, prubabilménte recavài da-u pòstu, i nu sùn vâri laurài e mésci sciü sèi rìghe ciütòstu regulâri pè dimensiùn. Sta técnica, bèn pòvera, a l'è tìpica da fìn de l'[[Etæ de Mëzo|Etàe de Mèzzu]], cuscì cùmme a casìna ch'a l'è stàita aduerà<ref name=":1" />.

De ciü, a-u reùndu da tùre e pè e rìve da Ròcca, s'è truvàu di rèsti de [[Maiòlica antîga|maiòlica antìga]], de [[Ceràmica invedrâ|ceràmica invedrà]] cu-u föu, de ceràmica nu tenzüa e fìna d'ina gèra islàmica, fòscia aduerà pè tegnìghe l'âiva pè e vàrdie da tùre, dàitu che d'atàccu i nu ghe sùn de funtâne o riài. Sta chi a l'è stàita in retruvaméntu ciütòstu impurtànte, in qualitàe de scìtu de sö descuvèrta ciü a punènte de [[Zena|Zéna]] e p'ése ün di ràiri retruvaménti de stu tìpu de ceràmiche luntàn da paìxi o sitàe, tàntu d'avé nùmma in âtru câxu du gènere in [[Liguria|Ligüria]], ch'u l'è quéllu da [[Grotta du Mü|gròtta du Mü]] a [[Perti|Pèrti]] du [[Finô|Finà]]<ref name=":1" />.

Da-e técniche de custrusiùn e u tìpu de ceràmiche truvàe chi, a l'è stàita prupòsta in datasiùn da tùre a-u [[XII secolo|XII]]-[[XIII secolo|XIII séculu]], scibèn che, prubabilménte, a nu l'è stàita ni vâri inpurtànte ni aduerà pè vâri tèmpu, dàitu che a memòria söa a l'è prèstu scentà inta stòria tuiranìna. A sö funsiùn, cunscideràu u scìtu panuràmicu e stratègicu, a l'è bèn prubàbile ch'a fùsse quélla de vàrdia da vixìna [[Stràdda da sâ|stràdda da sà]] e de segnalasiùn vèrsu u [[Zuvu de Tuiran|Zùvu]], a-a tramuntâna, e l'[[Abasia de San Pêru in Varatella|abasìa de Sàn Pêru]], a mezugiùrnu<ref name=":0" />.

== Cumünicasiùi ==
A-u Bâsu du Giudéu a se ghe pö rivà cu-in chiürtu senté ch'u se destàcca da-u stradùn de tèra pè l'abasìa de Sàn Pêru, a partì d'inta regiùn de Barlörie.

Inti [[Anni 1930|àgni Trènta]] a Ròcca a l'è stàita stüdià pè végghe s'a fùsse bùna pè druvìghe de vìe pè a [[Aranpinâ sportîva|rampignà spurtìva]], muntàndughe sécce d'in fùndu a-u valùn che da-a sèlla, però a prêa che a fùrma a l'è tròppu tènera p'ése in arémbu següru e, a ògni mòddu, i nu ghe sùn di percùrsi de càrche interèsse<ref name=":2" />.

== Nòtte ==
<references responsive="" />

== Bibliugrafìa ==
* {{Çitta lìbbro|outô=Bernardo Mattiauda|tìtolo=Ricordo dell'Anno Santo 1925. San Pietro dalla Liguria a Roma|ànno=2021 [1925]|editô=Tipografia Ciuni|çitæ=Arbénga|léngoa=IT|cid=Mattiauda, 1925}}

== Âtri prugètti ==
{{Interprogetto}}

== Liàmmi de föra ==
* {{Çitta web|url=http://srvcarto.regione.liguria.it/dtuff/img/Vincoli_Archeologici/decreti/070534.pdf|tìtolo=Torre medievale ed insediamento della seconda età del Ferro|léngoa=IT|cid=Torre medievale (...), 2018|vìxita=2024-03-02}}

[[Categorîa:Montàgne da Ligùria]]