Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Sâta a-o contegnûo

Tomâta

Modìfica conligaménti
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize
Da Wikipedia
ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ
Solanum lycopersicum
Clasificaçión APG IV
Domìnio Eukaryota
Régno Plantae
(clade) Angiospermae
(clade) Mesangiospermae
(clade) Eudicotidae
(clade) Eudicotidae centrâli
(clade) Sùperasteridae
(clade) Asteridae
(clade) Euasteridae
(clade) Lamiidae
Órdine Solanales
Famìggia Solanaceae
Génere Solanum
Spêce S. lycopersicum
Clasificaçión Cronquist
Domìnio Eukaryota
Régno Plantae
Sóttarégno Tracheobionta
Sùperdivixón Spermatophyta
Divixón Magnoliophyta
Clàsse Magnoliopsida
Sóttaclàsse Asteridae
Órdine Solanales
Famìggia Solanaceae
Génere Solanum
Spêce S. lycopersicum
Nomenclatura binomiale
Solanum lycopersicum
L., 1753
Scinònimo

67 scinònimi

Solanum lycopersicum (L., 1753), comuneménte conosciûa cómme tomata (tomâta segóndo a grafîa ofiçiâ, tumäta in savonéize, tumôta in finaléize, tumàta in arbenganéize, pumata in vintimigiôzo, tumata in monegàsco, tumòta in novéize), a l'è 'na ciànta ch'a l'apartêgne a-a famìggia de Solanaceae[1] e ch'a prodûxe 'n frûto do bèllo inportànte inte cuxìnn-e do móndo intrêgo, conpréizo quélla lìgure.

Etimologîa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A pòula tomâta a vêgne da-o sò equivalénte spagnòllo tomate, creòu in sciô modéllo do tèrmine Nahuatl tomatl, da prononçiâ [ˈtomat͡ɬ], ch'o veu dî "o frûto inscîo", da tomana, "insciâ"[2]. Quànde i Aztêchi àn comensòu a çèrne e variêtæ de tomâta, preferìndo e ciù grénde, dôçe e rósce, s'é desvilupòu de cultivar ch'àn pigiòu o nómme de xitomatl, prononçiòu [ʃiːˈtomatɬ], ch'o veu dî "ægoa gràssa con l'onbrisàllo"[3].

O nómme scentìfico lycopersicum o vêgne pe cóntra da-o grêgo λύκοπερσικων, lykopersikon, ch'o veu dî "pèrsego do lô".

Descriçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Tòua botànica de Solanum lycopersicum do 1563.

A ciànta de tomâte a l'é 'na spêce che in natûa a gh'à 'n pòrtaménto ranpeghìn e, con l'agiùtto de arénbi, a l'ariêsce a-arivâ scìnn-a 180 cm d'artéssa. A ògni mòddo, co-o ténpo l'é stæto desvilupòu de variêtæ che vêgnan drîte da lê, che però l'arîvan sôlo a ciù ò mêno 100 cm.

A tomâta a l'é 'na ciànta de sòlito anoâle, scibén che gh'é de variêtæ che dûan de ciù. A strutûa da tomâta a l'é a gànba con bén bén de ràmme in scî sciànchi e, in sciâ çìmma, a gh'à 'na gémma terminâle de dónde a ciànta a se desvilùppa. Si-â gémma a vêgne però a mancâ, pe caxón de 'na poatûa ò pò-u scioî de quélla pónta, o créscio da ciànta o và avànti da-e pónte laterâli.

E gànbe de tomâte són covèrte de péi fìn e cùrti che pêuan façilitâ o procèsso de areixaçión da ciànta. Defæti, spécce into câxo de dànni ò de moutîe a-e réixe da ciànta, da-a bâze da sò gànba se pêuan desvilupâ de nêuve réixe, sorviatùtto se a contàtto co-a tæra e a l'umiditæ.

Féugge

[modìfica | modìfica wikitèsto]

E féugge da ciànta de tomâte són pi-â ciù pàrte de fórma regolâre, ch'a peu cangiâ tra e cultivar diferénti. Prezénpio, gh'é de variêtæ co-e féugge da-a fórma a patàtta, de quélle co-e féugge arapæ ò con de scanelatûe profónde ò ancón de âtre che gh'àn de féugge de coî despægi, caxonæ da 'n cangiaménto genético.

A ògni mòddo, inta ciù pàrte di câxi e féugge són lónghe tra 13 e 31 cm, làrghe tra 6 e 9 cm, inpapenæ (sàiva a dî ch'én formæ da cóbie de fugetìnn-e mìss lóngo a ràchide, de 4,2-14 cm, fêua de quélla apicâle, ch'a l'é séncia), co-in nùmero de cóbie ch'o và da dôe a éutto. Pe de ciù, gh'àn 'n fòrte ödô[1].

Ògni fugetìnn-a a l'é de tìnta vèrde ciæa, co-ina fórma ch'a và da a êuvo a êuvo-lanciolâ, e a gh'à de mezûe de 3-5(-7) × 1-3,8(-5) cm e con de bâze cordæ ò a cùnio, de sòlito òblique. Spésse vòtte són segnæ da incixoìn, gh'àn di bòrdi da seræ a pìn de rebîghi, pónte ch'én ségge òtûze che agùsse ò apisûe, superfìcce lepegôze e covèrte de tànti péi inta da-arénte a-a sò bâze, ciù ræi vèrso e pónte. De spésso gh'é de fugetìnn-e picìnn-e a êuvo ascì, con mezûe de 0,8-1,2 × 0,6-0,7 cm, inti spàççi tra ste chi. E féugge són atacæ a-a ciànta con di peigólli lónghi 1,2-7 cm, in càngio quélli de fugetìnn-e mezûan 0,4-2 cm, e da sti chi pêuan partî di poæ d'âtre fugetìnn-e[1].

Ràmma scioîa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Detàggio de 'na ràmma scioîa.

E ràmme scioîe de ciànte de S. lycopersicum gh'àn e scioî mìsse a cóbie e créscian sciù de gànbe èstra-ascelâre che pêuan êse séncie ò dógge; desvilùppan 'n nùmero de scioî ch'o l'é de sòlito conpréizo tra 5 e 12. E scioî, da-o pòrtaménto cegòu vèrso o bàsso, són de sòlito pentàmere ma, inte çèrte cultivar, pêuan êse ezàmere ò decàmere ascì. Ste chi són atacæ a 'na ràmma da gànbe lónghe 0,5-3,5 cm ch'arîvan a de longhésse conpréize tra 2 e 4,8 cm a-o moménto do desvilùppo do frûto, gràçie a di peigólli de 4-15 mm che créscian scìnn-a 1-1,6 cm quànde gh'é a tomâta méuia. Sti peigólli chi són covèrti da péi co-a tésta a gandùggia, cùrti e apisûi[1].

Scioî

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Detàggio de 'na sciô de tomâta.

E scioî gh'àn 'n càliçe ch'o l'é lóngo 3,5-11 mm e ch'o gh'à 'na fórma a canpanélla ò a stélla, formòu da di sépali (de sòlito 5 ma 6 ò 10 ascì) destacæ fra de lô scìnn-a da-a bâze e covèrti, in sciâ fàccia estèrna, da péi dénsci. I sépali, da-a fórma da streitaménte triangolâre a lanciolâ, són lónghi 3-9 mm e làrghi 0,7-2 mm, bén bén cegæ vèrso o frûto quand'o s'é desvilupòu, fæto ch'o-i pòrta scìnn-a a de mezûe de 7-14 × 1,5-2,8 mm)[1].

A coròlla, da-a tìnta giâna e vèrde a-a sò bâze, a l'à 'na fórma a stélla, co-in diàmetro de 1,4-2,4 cm e a pàrte a tùbbo ch'a l'é lónga 0,5-1,3 mm. I pétali gh'àn lô ascì 'na fórma ch'a và da streitaménte triangolâre a lanciolâ, mezûan 5-9 × 1,3-3(-4) mm e-e sò superfìcce estèrne són covèrte de péi, in càngio quélle de drénto són lìsce. Pasòu o scioî da ciànta se cégan bén bén inderê, espónendo l'androcêo[1].

I stàmmi són pægi in longhéssa fra de lô, de sòlito tra 0,3 e 0,8 mm, fûxi insémme a formâ 'n anéllo e pêuan êse tànto covèrti da péi cómme lìsci. In sciâ pónta gh'àn de antére de cô giâno, con mezûe de 5,5-7 × 0,6-1,3 mm, conivénte (ò sæ co-e pónte che convèrgian) tànto da creâ 'n cöno a fórma de botìggia con bécco stérile deiscénte da de fisûe in scî sciànchi da çìmma da seçión fèrtile. L'ovâio o l'é de sòlito biloculâre ma inte variêtæ coltivæ o l'é pluriloculâre, con di fâsci sètti ascì e con mezûe de 1,3-1,6 × 1,8-2 mm, arugòu e lìscio. O stîlo o l'é drîto, lóngo 5,5-7,3 mm e làrgo 0,2-0,4 mm; o gh'à a pàrte de sótta covèrta de péi. O stìgma, de cô vèrde e mezûe de 0,2-0,8 × 0,3-0,5 mm, o gh'à 'na fórma capitâ ò de vòtte a doî löbi[1].

Frûti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O frûto, ch'o l'é comestìbile e a pàrte economicaménte inportànte da ciànta, o peu êse de cô rósso, do çetrón ò giâno, o gh'à 'na fórma ch'a và da a êuvo a pîrifórme da-on diàmetro de 1-10 cm e de spésso con de deprescioìn ò de bùgne iregolâre. Pe de ciù, gh'àn 'na superfìcce sénsa péi e lìscia e 'na pórpa ch'a l'é dénsa e da-o savô dôçe[1].

Seménsa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

I sémmi da ciànta de tomâte, ch'én de sòlito in nùmero ciù èrto de çénto inte ògni frûto, gh'àn 'na tìnta ch'a l'é conpréiza tra o giâno e o maròn ciæo e mezûan 3-3,8 mm de longhéssa pe 1,7-2,4 mm de larghéssa. A sò fórma a l'é da a êuvo a elìtica, co-in profî ciàtto e són covèrti da de ciòcche de péi[1].

Distriboçión e habitat

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Spêce òriginâia do Perù, a-a giornâ d’ancheu o S. lycopersicum o l'é coltivòu inte tùtto o móndo. Gh'é bén bén de câxi de ciànte scapæ da-e coltivaçioìn inta natûa vixìnn-a a-e canpàgne, a de artésse conpréize tra 750 e 2000 m in sciô livéllo do mâ. E ciànte de tomâte natualizæ créscian in particolâ in scê zìnn-e di sciùmmi ò inte zöne paludôze, ségge in di pòsti covèrti da forèste che inti proéi avèrti. A sò seménsa a l'é spantegâ inte l'anbiénte da spêce diferénti de öxélli e da-i baboìn[1].

Tascionomîa

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Do 1753 o botànico Linneo o l'àiva inserîo a tomâta into génere Solanum, insémme a-a patàtta, co-o nómme scentìfico S. lycopersicum[4]. Inte 'na revixón do 1768, o Philip Miller o l'à però mesciòu a ciànta inte 'n nêuvo génere, sott'a-o nómme de Lycopersicon esculentum ch'o l'é stæto bén bén dêuviòu inti ànni de dòppo, scibén ch'o l'é tecnicaménte eròu[5]. Defæti, segóndo e régole da nomenclatûa botànica, o nómme specìfico lycopersicum decîzo da-o Linneo o l'aviéiva ancón a prioritæ. Do 1888, pe scistemâ o problêma, o tedésco Karsten o l'à propòsto o nómme Lycopersicum lycopersicum, che però o no l'é stæto conscideròu vàlido segóndo e convençioìn internaçionâli in sciâ nomenclatûa, dæto ch'én viêtæ i taotònimi[6]. A propòsta do 1974 do nómme Lycopersicon lycopersicum, scibén ch'a l'êa giùsta da-o pónto de vìsta teòrico dæto ch'a rispetâva ségge o nómme do génere de Miller che l'epitêto specìfico do Linneo, a l'é stæta a-a fìn abandonâ, co-a decixón do 1983 de marcâ Lycopersicon esculentum cómme nomen conservandum pe caxón da sò grànde difuxón.

A ògni mòddo e prêuve genétiche ciù recénti àn dæto a-a fìn raxón a-a clasificaçión do bèllo ciù antîga do Linneo, dimostràndo l'apartenénsa da tomâta a-o génere Solanum, fàndo vegnì Solanum lycopersicum o nómme corètto[7][8]. Inta letiatûa botànica recénte l'é però poscìbile trovâ ancón tùtti doî i nómmi, dæta a grànde difuxón de quéllo do Miller. Pe de ciù, a ciànta da tomâta a gh'à 'na série de particolaritæ rispètto a-e âtre spêce do sò génere, sorviatùtto pe quànte o rigoàrda a strutûa de féugge e di eleménti da biochìmica da ciànta ascì, co-a fàrta de tànti alcalòidi ch'én comùn inte âtre spêce de Solanum e che màncan però inte tomâte. Pe cóntra, l'é stæto descovèrto che di ìbridi tra a tomâta e a patàtta diplòide (quélla coltivâ a l'é de sòlito a tetraplòide) creæ inti laboratöi co-a fuxón somàtica són in pàrte fèrtili fra de lô, fæto ch'o ne dâ de fòrte prêuve de 'na stréita relaçión tra e dôe spêce[9].

Cultivar

[modìfica | modìfica wikitèsto]
De tomâte cheu de beu d'Arbénga.

A tomâta a l'é unn-a de ciànte ch'a gh'à ciù variêtæ; defæti, a-a giornâ d'ancheu, ne vêgne coltivòu ciù de 15.000, a ògni mòddo quélle ciù difûze són in nùmero bén bén ciù contegnûo[10]. Pe de ciù, scibén che quélle co-o frûto de cô rósso són e ciù comùn, gh'é diferénti cultivar particolæ da-o cô giànco (white queen, white tomesol), giâno (douce de Picardie, wendy, lemon), do çetrón (moonglow), ma ànche rêuza (thai pink), ancón vèrde da méuie (green zebra) ò néigro (néigro de Crimêa, purple perfect).

A ògni mòddo, tùtte e variêtæ de tomâte se pêuan divìdde tra e dôe categorîe de ciànte a desvilùppo "determinòu" e "indeterminòu". E prìmme són caraterizæ da-o fæto che, cómme i frûti són arivæ a 'n çèrto pónto da maturaçión, a ciànta a smétte de crésce e coscì l'arecugéita a finiâ inte pöco ténpo. Pe cóntra, e ciànte a desvilùppo de tîpo indeterminòu són de sòlito de variêtæ ch'ariêscian a vîve pe ciù ànni e che, se mìsse inte de condiçioìn anbientâli scìmili a quélle di tròpichi, de dónde a tomâta a l'é òriginâia, són in gràddo de prodûe scioî e frûti pe tùtto l'ànno.

Tra e variêtæ de tomâta, ghe n'é de quélle ch'én tìpiche da Ligùria:

  • Tomâta cheu de beu: variêtæ de tomâta indicâ sorviatùtto pe-e insalàtte, a fà di frûti da-a fórma iregolâre e de grànde dimensción, ch'arîvan inte quàrche câxo scìnn-a a ciù de mêzo chìllo l'un. Quésta cultivar a l'é coltivâ inte de âtre regioìn ascì e dónca, pe métte in ciæo a sò òrìgine, ste tomâte chi són marcæ de sòlito da-o nómme de "Tomâta cheu de beu d'Arbénga", de dónde són un di quàttro prodûti da tæra ciù avoxæ[11].
  • Tomâta néigra da Sebòrca: o l'é 'na variêtæ antîga de tomâta, tìpica do pàize da Sebòrca, o l'é de cô rósso ma, quand'o méuia o vêgne do cô da viovétta, tendénte a-o néigro, pe caxón da prezénsa di antocién, di pigménti naturâli ch'én drénto çèrti frûti cómme l'ûga néigra e i cornagìn. Da-o gùsto dôçe, o fà de tomâte de 10-12 cm de diàmetro, o l'é 'na ciànta tànto delicâ[12].

Stöia

[modìfica | modìfica wikitèsto]
O ciù antîgo canpión de tomâta conservòu scìnn-a-a giornâ d'ancheu, En Tibi Herbarium, 1558.

Òrìgine

[modìfica | modìfica wikitèsto]

L'antenòu sarvægo da tomâta o l'é òriginâio da pàrte de ponénte de l'América do Sùd, dond'o gh'àiva e dimenscioìn di poîsci[13]. I Aztêchi e i âtri pòpoli da Mesoamérica són stæti i prìmmi a domestegâ sta ciànta chi, comensàndo a dêuviâ a tomâta inta sò cuxìnn-a e a prodûe, pi-â prìmma vòtta, o tócco. A dæta ezàtta da domestegaçión da tomâta a no l'é conosciûa, a ògni mòddo gh'é de prêuve chi-â tomâta a foîse coltivâ into mezogiórno do Méscico za into sécolo V prìmma de Crìsto[14]. L'é probàbile che, tra o pòpolo Pueblo, a foîse difûza credénsa che, co-o pigiâ pàrte a di rîti che prevedéivan o mangiâ i sémmi de sta ciànta chi, s'êa benéiti con di poéi de divinaçión[15]. I pòpoli da Mesoamérica àn dónca comensòu o prìmmo procèsso de seleçión de tomâte, òtegnìndo 'na variêtæ de tomâta da-i frûti ciù gréndi e da-a superfìcce a bùgne, che fòscia a l'é stæta l'antenòu de ciù tànte cultivar ch'én coltivæ ancón a-a giornâ d'ancheu[14].

In particolâ, i Aztêchi coltivâvan variêtæ despæge de tomâta, cómme e tomâte rósse, ciamæ xictomatl, e quélle vèrde, dîte tomatl[16]. Segóndo o Benardìn de Sahagún, fràtte françescàn, into mercòu de Tenochtitlán, ancheu Çitæ do Méscico, gh'êa 'na gràn variêtæ de ciànte de tomâta, tànto da fâghe scrîve[17]:

«[...] tomâte grénde, tomatìnn-e, tomâte a féuggia, tomâte dôçe, tomâte da-a fórma a serpénte, tomâte da-a fórma a tetìn e tomâte de tùtti i coî da-o rósso ciù luxénte a-o giâno ciù inténso.»

(Benardìn de Sahagún)

O fràtte françescàn o mensonâva ancón o fæto che, inta cuxìnn-a di Aztêchi, se fâva gràn ûzo de sàrse, inclûzo quélle de tomâte ascì, ch'êan lê o l'àiva vìsto vénde inti mercæ[18].

Difuxón

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O conquistador spagnòllo Hernán Cortés o l'é fòscia stæto o prìmmo eoropêo a portâ 'na tomâta, giâna e picìnn-a, into vêgio continénte, dòppo a sò conquìsta de Tenochtitlán do 1521. A prìmma mençión de quésto frûto inta letiatûa botànica eoropêa a l'é contegnûa inte 'n scrîto do 1544 de Pêo Drîa Mattioli, mêgo e botànico ch'o sugerîva cómme s'êa portòu inta penîzoa italiànn-a 'n nêuvo tîpo de meizànn-a da-o cô, quànde méuio, rósso sàngoe ò indoòu. Pe de ciù, fæto o paragón co-e meizànn-e, lê o consegiâva de mangiâ e tomâte a-a mæxima mainêa, sàiva a dî tagiæ a fétte, chéutte e condîe co-a sâ, o péivie néigro e de l'êuio. Dêx'ànni dòppo, co-a publicaçión de çèrti scrîti do Mattioli, l'é comensòu l'ûzo de ciamâ e tomâte co-o nómme "pómmo" ò "méie d'öo", de dónde vêgne o nómme da ciànta in toscàn[14].

Colonizòu e Amériche, i spagnòlli àn portòu a tomâta, pe coltivâla, inte sò colònie di Caràibi e de Filipìnn-e, de dónde o frûto o s'é ciù tàrdi spantegòu into continénte aziàtico, fòscia pasàndo pe Macao into sécolo XVI. Inta Cìnn-a o l'é stæto ciamòu fānqié, ö sæ "meizànn-a bàrbara", segóndo a pràtica de l'época pe dâ de nómme a-i prodûti de nêuva inportaçión[19]. A tomâta a l'é stæta dónca portâ da-i spagnòlli scìnn-a inte l'Eoröpa, dónde a ciànta a l'à trovòu de condiçioìn pe lê bónn-e sorviatùtto into baçî do Mâ Mediterànio, tànto chi-â sò coltivaçión a l'é docomentâ inta región za do 1540.

Da chi e tomâte s'én de manimàn spantegæ into rèsto do móndo: inte l'Inghiltæra són arivæ inti ànni novànta do sécolo XVI, co-a prìmma testimoniànsa scrîta ch'a l'é do 1597, contegnûa inte l'Herbal do John Gerard co-e conscìdera però cómme velenôze[14]. St'idêa chi a l'é restâ in vöga into Régno Unîo e inte sò colònie pe mâi tànto ténpo che, ancón do 1820, a tomâta a l'êa vìsta cómme 'na pitànsa ezòtica, pròpia da cuxìnn-a italiànn-a e ebràica.

Inte l'Ìndia e inti naçioìn da-arénte e tomâte són stæte introdûte da-i portoghéixi into sécolo XVI, scibén chi-â coltivaçión intensîva da ciànta a l'é comensâ sôlo co-i ingléixi into sécolo XVIII. Scimilménte a-o cinéize, inta léngoa Bengâli a tomâta a l'é ciamâ বিলিতি বেগুন, Biliti Begun, ch'o veu dî "meizànn-a forèsta"; in càngio a-a giornâ d’ancheu a l'é 'na spêce asæ comùn, in particolâ into stâto federòu de l'Uttarakhand.

Into Médio Levànte a ciànta a l'é stæta portâ da-i ingléixi e, in particolâ, da-o cónso de Aléppo John Barker tra o 1799 e o 1825[20][21]. Co-o sécolo XIX o frûto o l'é vegnûo 'n ingrediénte tìpicp into mangiâ do pòsto scibén che, inte 'na testimoniànsa do 1881, o l'é indicòu cómme e tomâte êan consumæ da-e génte comùn sôlo da ciù ò mêno quarant'ànni[22].

Inte l'América do Nòrd e prìmme informaçioìn in sciâ coltivaçión de tomâte remóntan a-o 1710, quànde o botànico William Salmon o l'à notòu a prezénsa da ciànta, fòscia arivâ da-i Caràibi, inta Carolìnn-a do Sùd méntre, a-a meitæ do quéllo sécolo, l'é conpàrso e sò prìmme piantagioìn[14].

Inte l'Itàlia

A prìmma testimoniànsa scrîta da prezénsa de tomâte inta penîzoa italiànn-a a remónta a-i 31 d'òtôbre do 1548, quànde o magiordòmmo do grandùcca de Toscànn-a Cöximo de' Medici o l'à scrîto a-o segretâio privòu da famìggia de l'arîvo de 'na cavàgna de tomâte coltivæ inta tegnûa do Grandùcca de Tôre do Gàllo. A ògni mòddo, e ciànte de tomâte són stæte coltivæ ancón pe do bèllo ténpo sôlo pò-u sò valô òrnamentâle, cómme indicòu da l'aristocràtico e agrònomo fiorentìn Giovan Vettorio Soderini, ch'o scrivéiva de cómme a ciànta a foîse da riçercâ sôlo pi-â sò beléssa, acentoâ da-a grànde variàbilitæ de quésta spêce. Do rèsto e tomâte no fâvan ancón pàrte mànco da diêta di contadìn, dæto che sti chi coltivâvan di òrtàggi ciù apresæ e, pe de ciù, tra e variêtæ alôa in comèrcio ghe n'êa de quélle no comestìbili ò adreitûa téusceghe[23]. Pe ste raxoìn chi inte bén bén de pòsti, cómme inta zöna de Firénse, quésto frûto o l'é stæto dêuviòu cómme decoraçión da tòua, intràndo inta cuxìnn-a locâle sôlo tra a fìn do sécolo XVII e o coménso do sécolo XVIII. In particolâ, segóndo de vivàgne spagnòlle de l'época, o prìmmo lìbbro de riçètte conosciûo a-a giornâ d'ancheu ch'o contegnìsse tra i diferénti ingrediénti de tomâte o l'é stæto publicòu do 1692 a Nàpoli[14].

Variêtæ modèrne

[modìfica | modìfica wikitèsto]
De variêtæ americànn-e de tomâta.

O gùsto débole e a fàrta de sùcou inte variêtæ modèrne de tomâte da giardìn e comerciâli vêgnan da-a seleçión de ciànte a frûti da-a tìnta róssa unifórme. Quésto cangiaménto o l'é capitòu dòppo a descovèrta, into sécolo XXo, do fenotîpo cangiànte "u", ch'o meuiâva inte 'n mòddo unifórme. L'é stæto coscì poscìbile, gràçie a di incrôxi tra e ciànte, desvilupâ di frûti rósci sénsa o tìpico anéllo vèrde in gîo a-o peigóllo, fæto che però o l'à portòu e tomâte a prodûe mêno sùcou, co-i frûti ch'én vegnûi mêno dôsci e savoîi[24][25].

S'é descovèrto che o 10-20% do carbònio fisòu in totâle inta tomâta o peu êse prodûto da-a fötoscìntexi into frûto mæximo da-o fenotîpo normâle "U", intànto ch'o se stà desvilupàndo. O cangiaménto genético a "u" o codifica 'n fatô ch'o prodûxe di cloroplàsti difetôxi, a 'na densitæ ciù bàssa into frûto, fæto ch'o pòrta a-avéi 'n cô vèrde ciù ciæo inte quélli bózzi e a l'amermâse di sùcai into frûto méuio do 10-15%. Fòscia ciù inportànte do sò ròllo inta fötoscìntexi, i cloroplàsti do frûto vêgnan remodelæ into procèsso de maturaçión inte di cromoplàsti sénsa clorofìlla che scintetìzzan e amùgian i carotenòidi licopêne, β-carotêne e âtri metabolìti ch'én de vivàgne sensoriâli e nutriçionâli do frûto méuio. I poténti cloroplàsti in scê spàlle do fenotîpo "U" àn chi de utilitæ, scibén ch'én caraterizæ da-o svantàggio de lasciâ de spàlle vèrdi vixìn a-a gànba do frûto ò de spàlle giâne avenæ, in aparénsa pe caxón do stess òscidatîvo dovûo a-o sorviacàrego da cadénn-a da fötoscìntexi se gh'é de lûxe dirètta do Sô e de âte tenperatûe. A progetaçión genética de 'na variêtæ comerciâle ch'a métte insémme i vantàggi do tîpo "u" e quélli do tîpo "U" a l'é dónca poscìbile ma a gh'à de bezéugno de 'na seleçión precîza[26].

Pe de ciù, quélli che çèrnan e modèrne cultivar de tomâta se sfórsan sorviatùtto de trovâ de ciànte ch'àggian 'na mêgio réiza, 'na duâta de conservaçión ciù lónga, dimenscioìn ciù grénde e ciù tolerànsa e rexisténsa a-e prescioìn anbientâli, conpréizo e moutîe[27][28]. A ògni mòddo, quésti sfòrsci de seleçionaménto àn portòu a de consegoénse negatîve no vosciûe in sce diferénti caraterìstiche do frûto da tomâta cómme, prezénpio, o coscì dîto linkage drag, responsàbile de alteraçioìn into metabolìsmo da ciànta. O linkage drag o conscìste inta conpàrsa de 'n træto genético no dexidiòu inta ciànta co-a procedûa do re-incrôxo (ò backcrossing), træto ch'o l'è ligòu ò a-o mànco vixìn a quéllo vosciûo into cromozöma. Scicómme gh'é 'na probabilitæ èrta che, azonzéndo o caràtere vosciûo, ànche quéllo no dexidiòu o ghe ségge mìsso, tùtto o procèsso de seleçión de çèrte caraterìstiche o l'à portòu a l'alteraçión involontâia de sostànse chìmiche asociæ e, dónca, di valoî nutriçionâli e di savoî[27].

P'evitâ quésto problêma i seleçionatoî àn sfrutòu e spêce de tomâte sarvæghe cómme de vivàgne de træti benéfici pe-e cultivar modèrne. Tra i caràteri che se pêuan recuperâ gh'é quélli de 'na prezénsa ciù marcâ de sùcai into frûto e de 'na mêgio rexisténsa a-e moutîe caxonæ da mìcrobi e agénti patògeni. A ògni mòddo quésta pratìca a l'é da dêuviâ con sæximo scicómme l'azónta de 'n çèrto caràtere a poriéiva portâ a de alteraçioìn in scê âtre caraterìstiche da ciànta[28][29].

Coltivaçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]
'N cànpo de tomâte arenbæ sciù de cànne.

Inte zöne a clìmma tenpiòu a ciànta de tomâte a no saiéiva in gràddo de sopravîve a-e tenperatûe da invèrno, dónca a vêgne chi coltivâ cómme ciànta anoâle, procedûa ch'a prevédde o prìmmo semenâ inte 'na pascionêa e, ciù avànti, o sò trapiànto inti cànpi.

E tomâte vêgnan sciù bén inte di pòsti ciutòsto asoigiæ, scibén che patìscian a tròppa lûxe inte ôe ciù câde, con di efètti negatîvi ségge in scê ciànte che in scî frûti. In particolâ, gh'é de cultivar che vêuan 'na poxiçión ch'a ségge ciù onbrezâ. P'avéi 'n rêo bón l'é necesâio chò-u terén o ségge bén aliamòu, co-în'irigaçión moderâ ma regolâre. L'irigaçión a l'é bén bén inportànte pi-â qualitæ do frûto dæto ch'o l'é formòu pi-â ciù pàrte d'ægoa, co-în'atençión particolâ a-a tenperatûa de l'ægoa, de mòddo d'evitâ di shock tèrmichi. L'é dónca consegiòu de bagnâ e ciànte de tomâte a-o matìn òpû a-a séia.

O zermóggio de 'n "bastàrdo".

Pe fâ crésce a produtivitæ da ciànta bezéugna evitâ 'n gràn svilùppo do vèrde, ch'o poriéiva levâ de nutriménto a-i frûti. Inte variêtæ de tîpo indeterminòu l'é necesâio 'n intervénto apòsta pe levâ i coscì dîti "bastàrdi"a. Quésta pratìca a conscìste into levâ quélli zermóggi da ciànta che pàrtan da 'na poxiçión ascelâre, sorvenominæ apónto "bastàrdi", fintànto ch'én picìn pe poéili levâ a màn. A tùtte e mainêe, sò-u bastàrdo o no vêgne levòu, o cresciâ scìnn-a a prodûe de scioî e de frûti lê ascì.

L'arecugéita de tomâte a l'é ancón fæta a màn inta ciù pàrte di câxi, co-a Ligùria ch'a no fà eceçión, òperaçión che a ògni mòddo a l'é façilitâ da-o fæto che, cómme arîvan a maturaçión, o peigóllo da tomâta o vêgne ciù débole e o frûto o se destàcca ciù bén. Inte progetaçión de variêtæ pe l'arecugéita industriâle, l'é stæto çernûo di caràteri che réndan ciù fàçile o destàcco do frûto e a sò pélle ciù dûa, de mòddo che, quànde a ciànta a l'é arancâ e scrolâ pe fâ càzze i frûti in tæra, sti chi no patìscian goæi de dànni e se pòsan arechéugge de lengê.

Averscìtæ

[modìfica | modìfica wikitèsto]

In natûa a ciànta de tomâte a gh'à 'n pòrtaménto strisciànte, fæto che into clìmma do Mediterànio, coscì cómme pe-e âtre coltûe d'òrìgine ezòtica, o poriéiva portâ a tomâta a patî i efètti de l'umiditæ, di parascîti e de diferénti fitopatologîe. Pe tùtte ste raxoìn, de mòddo d'evitâ o deteriorâse di frûti e da ciànta, inta sò coltivaçión e ciànte de tomâte són arenbæ in sce de strutûe fæte de sòlito co-a cànna comùn e, dæto che i frûti méui pêuan cegâ i ràmmi, de spésso l'é mìsso 'na téia de materiâle izolànte a tæra ascì. A ògni mòddo gh'é de variêtæ ciù bàsse e robùste, da-a gànba ciù rédena ch'a no gh'à de bezéugno d'arénbi e di frûti che no se rovìnn-an da-o contàtto co-o seu gràçie a-a sò pélle ciù dûa, raxón che però a-i pòrta a n'êse dêuviæ pe preparâ insalàtte e scìmili ma, sorviatùtto, inta produçión di diferénti derivæ da tomâta.

Produçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Produtoî de tomâte do 2018[30]
Stâto Produçión (tonêi)
Cinn-a Cinn-a 61.523.462
India India 19.377.000
Stati Unïi Stati Unïi 12.612.139
Turchia Turchia 12.150.000
Egitto Egitto 6.624.733
Iran Iran 6.577.109
Itàlia Itàlia 5.798.103
Spàgna Spàgna 4.768.595
Méscico Méscico 4.559.375
Braxî Braxî 4.110.242

Riferiménti inta coltûa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
O festivàl de La Tomatina.

Inta çitæ de Buñol, in Spàgna, se ghe têgne tùtti i ànni a fèsta de La Tomatina, festivàl ch'o conscìste inte 'na grànde "batàggia" conbatûa co-e tomâte, tradiçión repigiâ da-e protèste popolâri, quànde de spésso l'é tiòu di frûti.

A tomâta a l'é stæta çernûa scìnn-a cómme scìnbolo de pàixi e de unitæ aministratîve: prezénpio into stâto americàn do Nêuvo Jersey o l'é stæto diciaròu cómme frûto do stâto, coscì cómme inte l'Ohio da-o 2009, pòsto dónde o sûgo de tomâta o l'é a bevànda ofiçiâ da-o 1965[31]. Inte l'Arkansas, andàndo aprêuvo ségge a clasificaçión botànica che a quélla segóndo o parlâ comùn, a variêtæ South Arkansas Vine Ripe Pink Tomato a l'é stæta diciarâ ségge frûto che òrtàggio do stâto[32].

Pe quànte o rigoàrda l'àrte, e tomâte són stæti un di sogètti che tórnan inte bén bén de natûe mòrte de pitoî da-o baçìn do Mediterànio tra i sécoli XVII e XVIII, cómme prezénpio o quàddro avoxòu Nature morte aux concombres et tomates, fæto do 1774 da-o pitô Luis Meléndez[33]. Ina ciànta de tomâte, arenbâ in sce 'na ciàppa do barcón, a l'é ànche o sogètto de 'na série de nêuve quàddri realizâ da-o Pablo Picasso do 1944. Sti quàddri chi són stæti realizæ quànde o pitô o se trovâva inta câza da sò ecs conpàgna Marie-Thérèse Walter e da fìggia Maya a Parìggi, into moménto da liberaçión da capitâle françéize[34].

'N'âtre êuvia, bén bén conosciûa e avoxâ, ch'a gh'à cómme sogètto e tomâte a l'é a Campbell's Soup Cans de l'Andy Warhol, creâ do 1962. Quésta a conscìste inte 'na série de 32 dipìnti che rafigûan tùtti e làmme de sùppa vendûe da l'inpréiza americànn-a Campbell's, conpréizo quélla da sùppa de tomâta.

Da-a fórma ariondâ da tomâta l'à pigiòu l'inspiraçión o designer finlandéize Eero Aarnio inta progetaçión da sò "tomato chair" do 1971[35].

Nòtte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 (EN) Solanum lycopersicum, in sce powo.science.kew.org. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  2. ↑ (EN) tomato (n.), in sce etymonline.com. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  3. ↑ (EN) Garden Tomato, in sce eol.org. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  4. ↑ (EN) IPNI - Solanum lycopersicum, in sce ipni.org. URL consultòu o 4 lùggio 2021.
  5. ↑ (EN) IPNI - Lycopersicon esculentum, in sce ipni.org. URL consultòu o 4 lùggio 2021.
  6. ↑ (EN) International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants, in sce iapt-taxon.org. URL consultòu o 7 arvî 2021.
  7. ↑ (EN) Solanaceae - Phylogeny, in sce solanaceaesource.org. URL consultòu o 4 lùggio 2021.
  8. ↑ (EN) Iris E. Peralta e David M. Spooner, Granule-bound starch synthase (GBSSI) gene phylogeny of wild tomatoes (Solanum L. section Lycopersicon [Mill.] Wettst. subsection Lycopersicon)†, in American Journal of Botany, vol. 88, n. 10, òtôbre 2001, pp. 1888-1902.
  9. ↑ E. Jacobsen, M.K. Daniel, J.E.M. Bergervoet-van Deelen, D. J. Huigen & M. S. Ramanna, The first and second backcross progeny of the intergeneric fusion hybrids of potato and tomato after crossing with potato (abstract), in Theoretical and Applied Genetics, n. 88, màzzo 1994, pp. 181-186.
  10. ↑ (EN) List of Tomato Cultivars, in sce backyardfoodgrowing.com. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  11. ↑ (IT) Pomodoro cuore di bue, in sce agriligurianet.it. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  12. ↑ (IT) Il pomodoro nero di Seborga è stato riconosciuto dall'Arca del Gusto Mondiale, in sce sanremonews.it, 7 zenâ 2014. URL consultòu o 12 frevâ 2024.
  13. ↑ (EN) Barry Estabrook, Why Is This Wild, Pea-Sized Tomato So Important?, in sce smithsonianmag.com, 22 lùggio 2015. URL consultòu o 2 lùggio 2021.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 (EN) Andrew F. Smith, The tomato in America: early history, culture, and cookery, Columbia SC, US: University of South Carolina Press, 1994, ISBN 1-570-03000-6.
  15. ↑ (EN) Laura Donnelly, Killer Tomatoes, The East Hampton Star, 8 dexénbre 2008. URL consultòu o 2 lùggio 2021 (archiviòu da l'url òriginâle o 29 màzzo 2009).
  16. ↑ (EN) Richard F. Townsend, The Aztecs, Thames and Hudson, 1993, pp. 180-181, ISBN 0-500-27720-6.
  17. ↑ (IT) Jonathan Silvertown, A cena con Darwin: Cibo, bevande ed evoluzione, Bollati Boringhieri, 2018, ISBN 88-33-93152-8.
  18. ↑ (EN) Sophie D. Coe, America's First Cuisines, University of Texas Press, 2015, pp. 108-118, ISBN 1-477-30971-3.
  19. ↑ (EN) Kenneth F. Kiple e Kriemhild Coneè Ornelas, The Cambridge World History of Food, vol. 1, Cambridge University Press, 2000, p. 357, ISBN 0-521-40214-X.
  20. ↑ (EN) British Consuls in Aleppo, in sce webarchive.nationalarchives.gov.uk. URL consultòu o 2 lùggio 2021.
  21. ↑ (EN) Syria under the last five Turkish Sultans, in Appletons' Journal, n. 1, D. Appleton and Co., 1876.
  22. ↑ (EN) Natural History, Science, & C., in The Friend, vol. 54, 1881, p. 223.
  23. ↑ (IT) David Gentilcore, La purpurea meraviglia. Storia del pomodoro in Italia, Garzanti, 2010, ISBN 88-11-74100-9.
  24. ↑ (EN) Ann L. T. Powell, Cuong V. Nguyen, Theresa Hill et al., Uniform ripening Encodes a Golden 2-like Transcription Factor Regulating Tomato Fruit Chloroplast Development (abstract), in Science, vol. 336, n. 6089, zùgno 2012, pp. 1711-1715.
  25. ↑ (EN) Gina Kolata, Flavor Is Price of Scarlet Hue of Tomatoes, Study Finds, The New York Times, 28 zùgno 2012. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  26. ↑ (EN) Maria Florencia Cocaliadis, Rafael Fernández-Muñoz, Clara Pons et al., Increasing tomato fruit quality by enhancing fruit chloroplast function. A double-edged sword?, in Journal of Experimental Botany, vol. 65, n. 16, agósto 2014, pp. 4589–4598.
  27. ↑ 27,0 27,1 (EN) Harry J. Klee e Denise M. Tieman, The genetics of fruit flavour preferences (abstract), in Nature Reviews Genetics, n. 19, màrso 2018, pp. 347–356.
  28. ↑ 28,0 28,1 (EN) M. Allen Stevens, Inheritance of Tomato Fruit Quality Components, in Plant Breeding Reviews, vol. 4, Jules Janick, 1986.
  29. ↑ (EN) Reni Chaerani e Roeland E. Voorrips, Tomato early blight (Alternaria solani): the pathogen, genetics, and breeding for resistance (abstract), in Journal of General Plant Pathology, n. 72, dexénbre 2006, pp. 335–347.
  30. ↑ (EN, FR, ES, RU, AR, ZH) FAOSTAT, in sce fao.org. URL consultòu o 1º lùggio 2021.
  31. ↑ (EN) Symbols of Ohio, in sce sos.state.oh.us. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  32. ↑ (EN) Symbols of Arkansas, in sce arkansas.com. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  33. ↑ (FR) La tomate dans la peinture, in sce enigm-art.blogspot.com. URL consultòu o 7 màrso 2021.
  34. ↑ (EN) Pablo Picasso - Plant de tomates, in sce christies.com. URL consultòu o 3 lùggio 2021.
  35. ↑ (IT) La sedia Tomato di Eero Aarnio, in sce sbandiu.com. URL consultòu o 3 lùggio 2021.

Âtri progètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Contròllo de outoritæLCCN (EN) sh85135924 · GND (DE) 4060370-2
Estræto da "https://lij.wikipedia.org/w/index.php?title=Tomâta&oldid=251215"