Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Vai al contenuto

Urtijëi

Da Wikipedia
Articul per Ladin Gherdëina
Urtijëi
Sankt Ulrich (de)
Ortisei (it)
Urtijëi cun l Sela y Saslonch da Tlesura
Raion
Stat  Talia
Region Trentin-Südtirol Trentin-Südtirol
Provinzia SüdtirolSüdtirol Südtirol
Comunità raion Salten-Scilier
Geografia
Coordinedes 46°34'30.7488"N, 11°40'19.6968"E
Autëza 1 230 m sëura l livel dl mer
Spersa 24,2 km²[1]
Demografia
Populazion 4 793 ab. (1 jené 2023)[2]
Grupes linguistiches
(cumpededa dl 2011)		 84,19 % ladin
9,30 % tudësch
6,51 % talian
Densità 198,4 ab./km²
Politica
Ambolt Tobia Moroder (2020 -2. mandat)
Auter
Frazions Sacun
Codesc de la posta 39046
Prefis dl telefon 0471
Targa de l'auto BZ
Codesc ISTAT 021061
Plata internet gemeinde.stulrich.bz.it/la
Cherta
Cherta de Urtijëi, Ortiseit te Südtirol
Cherta de Urtijëi, Ortiseit te Südtirol
Posizion de Urtijëi, Ortiseit te Südtirol
Cherta de localisazion: Trentin-Südtirol
Urtijëi
Urtijëi
Urtijëi (Trentin-Südtirol)

Urtijëi (pronunzià [uʀtiˈʒɜi̯] (Nfurmazions sun chësta uscscota su), tudësch: St. Ulrich in Gröden pronunzià [zaŋkt ˈʊlrɪç ɪn ˈɡrøːdn̩], suënz nce Ortiseit ti vedli scric[3], talian: Ortisei pronunzià [ortiˈzɛi]) ie n chemun de Gherdëina tla provinzia autonoma de Bulsan. Cun na populazion de plu de 4.800 abitanc iel l majer chemun de Gherdëina n cont de populazion, ma l mënder n cont de spersa cun 24,3 km². Pra l luech de Urtijëi toca geograficamënter y ënghe da n pont de ududa soziel la frazion de Sureghes, ma che aministrativamënter fej pert dl chemun de Ciastel. La populazion de la zona urbana de Urtijëi, cuntan leprò Sureghes y Runcadic, ie de mpue manco de 5.500 abitanc. Aldò de la cumpededa dla populazion dl 2011 ie la rujeneda de l'oma dl 84% de Urtijëi l ladin. La variazion dl ladin che vën rujeneda ie l gherdëina.

Inuem

[mudé | muda l codesc]

L inuem Urtijëi va zeruch al 13ejim secul a n mesc tl zënter dl luech dal inuem Ortiseyt (zachëi rata dal latin: urticetum, cie che uel di verzon de urties). Mo tl 1497 univa chësc inuem dant te documënc de Bulsan („Hanns von Ortiseit“).[4] Chësc mesc vën dant te documënc plu tert sota l inuem Mauriz y ie al didancuei un di hotiei plu vedli de la valeda. L inuem tudësch St. Ulrich va ntant zeruch a la pluania dl luech, che ie dedicheda ala cumparizion dl Seniëur, ma nce a Durich de Augsburg, l sant patron dl luech. Tl Ulrichspatrozinium, che mostra su la puscions, ie nce da liejer de puscions medieveles de la dlieja dl vëscul de Augsburg te la Val dl Isarch y te Gherdëina.[5]

Blason

[mudé | muda l codesc]

L blason de Urtijëi ie na tofla d'or cun la figura de S. Durich, trat sëura cun l guant da vëscul, che tën tla man drëta na crëusc d'or y ie a ciaval. L ciaval ie blanch, cun urnamënc d'or y curì da na chëutra bruma. Sun la tofla iel na striscia bruma cun trëi pitli blasons de arjënt y dantrite doi eves d'or che jola.[6]. L vedl Blason de Urtijëi fova la doi mazëtes da lauré sul puntl, che ie pona deventei doi stilec (chëi dl Troi Paian?)[7][8].

Geografia

[mudé | muda l codesc]
Nscila fova Urtijëi d'instà dl ann 2008. L univa fabricà dassën

Storia

[mudé | muda l codesc]
Mujiga de Urtijëi l ann 1869.
Naugurazion dl monumënt de JB Purger de Ludwig Moroder a Urtijëi. Archif Radio Ladin.

Vita culturela

[mudé | muda l codesc]
La Cësa di Ladins, sënta dl Museum de Gherdëina.
La cësa de Chemun

Tl zënter de Urtijëi ie la Cësa di Ladins, sënta dl Museum Gherdëina, dla Union Generela di Ladins, dla Union di Ladins de Gherdëina y dla Biblioteca ladina Malia da Cudan. A Urtijëi ie nce la sënta de La Usc di Ladins. Sun Plaza de Sant Antone ie la Cësa de cultura cun la sënta dla Lia Mostra d’Ert, dla Grupa Jëuni Urtijëi y dla bibliotech d'Ert. Tla cësa de cultura Luis Trenker ie la sala di cungresc, y la mostra de scultures Art 52[9]. Sun plaza de dlieja de San Durich ie la Bibliotech San Durich tla cësa dla vedla scola [10].

Una dla plu vedla cafetaries/cunditories de Urtijëi ie l Café Demetz tla Bruscia.

Scoles

[mudé | muda l codesc]
  • Scolina Salieta.[11]
  • Scoles Elementeres Urtijëi.[12]
  • Scola Mesana Ujep Anton Vian.[13]
  • Lizeum d'Ert Cademia.[14]
  • Scola Prufesciunela per l’Artejanat artistich Gherdëina.[15]
  • Istitut Tecnich Economich Urtijëï, Gherdëina Raetia.[16]
  • Scola de Mujiga Gherdëina.[17]

Cumenanza

[mudé | muda l codesc]

Spartizion linguistica

[mudé | muda l codesc]
Lingaz de apartenënza
(zensimënt 2011) 		84,19 % ladin
9,30 % tudësch
6,51 % talian

Aldò de la cumpededa dla populazion dl 2011 ie la rujeneda de l'oma dl 90% de Urtijëi l ladin. La prima cumpededa sun la rujeneda fova unida fata tl 1971, ulache l 19% ova mo detlarà l tudësch la rujeneda de l'oma y mé l 77% l ladin. Dal 1981 incà ie l ladin for restà ntëur ai 84%.

Ann Grupes linguistiches[18][19][20]
ladin tudësch talian
1971 77,23 % 18,57 % 9,20 %
1981 84,35 % 10,26 % 5,39 %
1991 83,94 % 11,07 % 4,98 %
2001 82,32 % 12,13 % 5,55 %
2011 84,19 % 9,30 % 6,51 %

Svilup demografich

[mudé | muda l codesc]

Urtijëi à abù n gran crëscer de la populazion do la anescion ala Talia, che ie dublieda dal 1921 al 1981 da 2.000 a 4.000 abitanc. Al didancuei à l chemun plu de 4.600 abitanc.

Beludëi de Urtijëi

[mudé | muda l codesc]
  • Urtijëi ntëur l 1840[21].
    Urtijëi ntëur l 1840[21].
  • Urtijëi cun Secëda tl 1840.
    Urtijëi cun Secëda tl 1840.
  • Urtijëi tl 1860 depënt da Josef Moroder.
    Urtijëi tl 1860 depënt da Josef Moroder.
  • Urtijëi 1862 te na litografia de Johann Burgauner[22].
    Urtijëi 1862 te na litografia de Johann Burgauner[22].
  • Urtijëi dl ann 1882
    Urtijëi dl ann 1882
  • Urtijëi dl ann 1890.
    Urtijëi dl ann 1890.
  • Urtijëi ti ani 1900, foto de Bernhard Johannes Maran.
    Urtijëi ti ani 1900, foto de Bernhard Johannes Maran.

Ridli y si mejes[23]

[mudé | muda l codesc]
Cëla nce: Mejes de Gherdëina

Piz Dedora

[mudé | muda l codesc]

Socrëp, La Sia, Ruf, Cecer (Ruf Dessëura), Pitl Ruf (Nis), La Plates Dedite, La Plates Dedora, Nevel, Dumat, Pradac, Lipl (Mantingher), Grien, Luca Dedora, Vedl Pilat, Pitl Pilat, Ciascian, Lip, Sciron, Sulé, Mauta, Tinderla (Ciancel Dessëura), Ciancel, Nevin, Juaut, Bëiber, Col Martin (Puc, Taicer), Cialian, Tone, Pizer, Cëdepuent, Tadeo (Soler), Penc (Rumanon Dessëura), Luca (Nuef), Iagher (Crëida), Alësc, Tecul, Uridl, Cësa Fill, Junerëi (Gran Cësa).

Dla da Puent de Pana

[mudé | muda l codesc]

Cësa Puent de Pana, Bugon, Sneton, Smidl, Muradëures (Bruel), Plan de Mureda, Mureda, Doss dl Preve, Jumbierch (Lusenberg), Cudan, Scurcià, Resciesa, La Tambres, Pitl Paul (Rudolfine), Lenert, Zot, Ratic (Naz), Costa, Vedl Doss, Doss, Maidl, Furmescere (Vedla Scola), Martiner.

Piz Dessëura

[mudé | muda l codesc]

Stlejuc, Menza (Stlejuc Dessëura), Pitl Bruel, Bruel Dessot, Gran Bruel, Frëina, Mulin da Frëina, La Rodera, Bataian (Dessëura), Bataian Dessot, Tiscion Dessëura, Tiscion Dessot (Villa Lourdes), Perjon, Milan, Ronch, Costa Dessot, Raineles, Costa Dessëura, Coi, Coi Dedora, La Mauta, Luca, Runcata, Cuenz, Martin, Carai (Planaces), Palvates, Puent, Puntëdla, Puntëdla Desson, Sovia, Costamula Dessot, Costamula Dessëura, Nudrëi Dedite, Nudrëi Dedora, Costes, Val, Mulin, Marëufer, Fëur.

La Bruscia

[mudé | muda l codesc]
Articul prinzipel: Bruscia
Vedla cëses a Urtijëi tl 1900: l Vedl Spedel japé, Trina a mez, La Reja dancà a man ciancia, Faujëina à man drëta
Hotiei a Urtijëi: da man ciancia Adler, Cavallino Bianco y Stetteneck.
Hotiei a Urtijëi: da man ciancia Adler, Cavallino Bianco y Stetteneck.

Fever, Vedl Gustin (Colroi), Planaces (Cësa Brida), Mota, Mulins, Pech (Snoltner), Anterleghes, Ianesc, Benefiz Sant'Antone, Giustin, Sigat, Mulin dl Roder, Moidl (Brida), Ianon, Stëifl, Petlin, Beché, Spedel (Nuef), Faujëina, Trina (Bera Iacun), La Reja (Sartëur), Zitadela, Fill, Rumanon, Vedl Spedel, Pedetliva, Dëur, Mauritz, Calonia, Vedl Chemun (Dutor, Mëune), Fëur, Pana, Cësa Purger, Grien, Mulin, Pech dl Busc (Fever), Gran Cësa, Fever dl Busc, Scioler.

Ridl da Sacun

[mudé | muda l codesc]

Pincan, Sodlieja, Plajes, Col de Flam Dessot, Col de Flam Dessëura, Oslperch, Stufan Dessëura, Stufan Dessot, Val, Nis, (Pitl Poz), Poz Dessëura, Poz Dessot, Poz Dedite, Paul Dossù, Pescosta (Vedla), (Gran) Sotria, Ciajea, Pitla Sotria, Mulin de Sotria, Pitl Fever.

Da vijité

[mudé | muda l codesc]

Monumënc sota defendura

[mudé | muda l codesc]

A Urtijëi dal 17 fabrighes sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol: cater dliejes, doi capeles, doi cëses y 9 mejes.

Monumënc naturei

[mudé | muda l codesc]

Tl chemun de Urtijëi ie unic metui sota defendura ot monumënc naturei: doi crëpes, la bujes y pisciadoi de Puent, cater lëns y n paluch.

Persunaliteies

[mudé | muda l codesc]
Cëla nce: Persunaliteies ladines

Scultëures

[mudé | muda l codesc]

Depenjadëures

[mudé | muda l codesc]

Scritëures

[mudé | muda l codesc]

Musizisć

[mudé | muda l codesc]

Atlec/tes

[mudé | muda l codesc]

Autri

[mudé | muda l codesc]

Galaria dales fotografies

[mudé | muda l codesc]
  • Urtijëi udu dal Gran Punton
    Urtijëi udu dal Gran Punton
  • Dlieja de San Durich
    Dlieja de San Durich
  • Revëut dla dlieja de San Durich
    Revëut dla dlieja de San Durich
  • Viere dla dlieja de San Antone
    Viere dla dlieja de San Antone
  • La dlieja da Sacun
    La dlieja da Sacun
  • Autere dla dlieja da Sacun
    Autere dla dlieja da Sacun
  • Mont de Resciesa
    Mont de Resciesa
  • Ultim viac dla ferata tres Urtijei
    Ultim viac dla ferata tres Urtijei

Films

[mudé | muda l codesc]

Notes

[mudé | muda l codesc]
  1. ↑ "Superficie di Comuni Province e Regioni italiane al 9 ottobre 2011". Istitut naziunel talian de statistica. Trat ite ai 16 merz 2019.
  2. ↑ https://demo.istat.it/?l=it.
  3. ↑ Josef Komplojer: Sparsamkeit und Freigebigkeit in einer Biographie. Wagner Dispruch 1820, pl. 15.
  4. ↑ Hannes Obermair Bozen Süd – Bolzano Nord. Schriftlichkeit und urkundliche Überlieferung der Stadt Bozen bis 1500. Band 2, Stadtgemeinde Bozen, Bulsan 2008 Nr. 1317, ISBN=978-88-901870-1-8.
  5. ↑ Adolf Sandberger: Das Hochstift Augsburg an der Brennerstraße. In: Ders.: Altbayerische Studien zur Geschichte von Siedlung, Recht und Landwirtschaft. Hrsg. von Gertrud Sandberger, Pankraz Fried und Erwin Riedenauer. München 1985, pl. 285–296.
  6. ↑ Plata internet dl chëmun
  7. ↑ Vedl blason de Urtijëi cun stilec tl archif dl Vinzentinum a Persenon.
  8. ↑ Edgar Moroder: L vedi blason de Urtijëi. Calënder de Gherdëina 2013, pl. 66-68.
  9. ↑ Mostra de scultures Art 52
  10. ↑ "Bibliotech San Durich". Archivià da l uriginel ai 2021-01-19. Trat ite ai 2021-02-17.
  11. ↑ "Scolina Salieta, plata web Chemun de Urtijëi". Archivià da l uriginel ai 2022-01-17. Trat ite ai 2022-01-17.
  12. ↑ Scola Elementera Urtijëi, plata web.
  13. ↑ Scola Mesana Urtijëi, plata web.
  14. ↑ Lizeum d'Ert, plata web.
  15. ↑ Scola prufescionela, plata web.
  16. ↑ Istitut Tecnich Economic Urtijëi, plata web.
  17. ↑ Scola de Mujiga Urtijëi, plata web.
  18. ↑ Die amtliche Bürgerzahl und die Sprachgruppen in Südtirol nach Gemeinde und Bezirk - Volkszählung 1981, S. 24
  19. ↑ Südtirol in Zahlen (Bozen 1994), S. 14
  20. ↑ Volkszählung 2001. Berechnung des Bestandes der drei Sprachgruppen in der Provinz Bozen-Südtirol, S. 6
  21. ↑ Franz Carl Weidmann: Der Kreis an der Etsch (Botzner Kreis), im Lande Tyrol: Mit einer topographischen Karte und fünf Chromolithographien
  22. ↑ Edgar Moroder: L cheder plu cunesciù dl vedl Urtijëi. La Usc di Ladins, 1. de nuvëmber 1977, pl. 15.
  23. ↑ Barbara Lanz, Sonja Mitterer: Höfekarte Gröden. Museum Gherdëina, Urtijëi 2014, ISBN 978-88-909015-0-8.
  24. ↑ Dlieja de San Durich, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  25. ↑ Dlieja S. Antone, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  26. ↑ Dlieja da Sacun, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  27. ↑ Dlieja de S. Ana y curtina, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  28. ↑ Capela da Poz, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  29. ↑ Capela de Resciesa, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  30. ↑ Janon, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  31. ↑ Villa Rifesser, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  32. ↑ Pradac, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  33. ↑ Nevel, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  34. ↑ Martin, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  35. ↑ Col de Flam Dessot, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  36. ↑ Costamula Dessot, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  37. ↑ Costamula Dessëura, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  38. ↑ Cudan, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  39. ↑ Peza, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  40. ↑ Crëp de Secëda, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  41. ↑ Balest y Gran Roa, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol
  42. ↑ Bujes y Pisciadoi Gran Puent, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  43. ↑ Pëc de Poz, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  44. ↑ Lën da beca de Nis, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  45. ↑ Lën da beca de Uridl, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  46. ↑ Pinch drusà dl mur da Cudan, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.
  47. ↑ Pitli palusc de Col Ciarnacëi, sota defendura dla Provinzia de Bulsan - Südtirol.

Cëla ënghe

[mudé | muda l codesc]

Bibliografia

[mudé | muda l codesc]
  • Elfriede Perathoner, Albert Moroder: Hundert Jahre Marktgemeinde Urtijëi, St. Ulrich, Ortisei. Ein Streifzug. Raetia Bulsan 2007. ISBN 978-8872833018.

Liames

[mudé | muda l codesc]

Vocabolar dl ladin leterar

[mudé | muda l codesc]

Urtijëi 6 1821 Urtiʃhëi (PlonerM, BepoMahlknecht, 1821*1915:55)
gad. Urtijëi grd. Urtijëi fas. Ortijei caz. Ortijei fod. Ortijei amp. Ortisei LD Urtijei
topon.
paese e comune in val gardena (gad. DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, fas. DLS 2002, fod. Ms 2005, amp. DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ Ortisei Ⓓ St. Ulrich ◇ a) Ve spitan bën ert, sci sci. / Y cun vera mpazienza, / No me nëus - dut Urtijëi! Ve spitan bën ert, shi shi. / I kun vera impazienza, / No me nëus - dut Urtiʃhëi! PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:55 (grd.); b) Son pa stata a Ortijei, duc i muc me à tralascià / Sant Antone del maridé, vedla muta no voi resté. Son po stat’ a Ortižei, tut i muč mi a tralašà / St. Antone del maride vedla muta no voi resté. ZacchiaGB, GardeneraC1858*-1995:172 (caz.).


 
Chemuns de la Ladinia

Anpezo | Badia | Ciampedel | Cianacei | Ciastel | Col | Corvara | Fodom | La Val | Mareo | Mazin | Moena | San Martin de Tor | Santa Cristina | Sëlva | Sèn Jan | Soraga | Urtijëi


 
Chemuns dla comunità raion Salten-Sciliër

Ciastel | Fie | Jenesien | Karneid | Mölten | Nueva Ladina | Nueva Tudëscia | Renon | Santa Cristina | Sarentin | Sëlva | Tires | Urtijëi

Tëut da "https://lld.wikipedia.org/w/index.php?title=Urtijëi&oldid=240511"