Torkika (vahoaka)

Ny Vahoaka Torkika dia fitambarana vondrom-poko maro samihafa any Azia Andrefana, any Azia Afovoany, any Azia Atsinanana, ary any Azia Avaratra ary koa any amin' ny faritra sasany any Eorôpa, izay miteny ny fiteny torkika.

Araka ny porofo am-pelantanana vao haingana momba ny fiteny sy ny fototarazo ary ny arkeôlôjia dia mametraka ny fiavian' ny Vahoaka Torkika any amin' ireo vahoaka mpamboly any avaratra-atsinanan' i Sina, any amin' ny faritra Altai-Sayan, izay nilaozany ka nankanesany mankany amin' ny faritra atsinanana amin' i Môngôlia nandritra ny taonarivo faha-7 tal. JK., izay nahatonga azy hanana fomba fiain' ny mpiandry andiam-biby fiompy, sy any amin' ny faritra avaratra sy andrefana amin' i Môngôlia, angamba any amin' ny faritra mifandray amin' ny mpiteny oralika (na oraliana), ieniseiana, môngôlika ary indô-eorôpeana. Tsy lasa mpifindrafindra monina mitaingin-tsoavaly izy ireo raha tsy tamin' ny faran' ny taonarivo faha-2 tal. J.K.

Nandritra ireo taonjato nanaraka dia lasa an' ny Vahoaka Torkika i Azia Afovoany noho ny onjam-pifindrà-monina nifandimby avy tany Môngôlia, izay nanomboka tamin' ny taonjato faha-2 tal. J.K. ny voalohany, notarihin' ny Hona. Ireto farany ireto dia tsy isalasalana fa nampihatra ny fiteny sy ny kolontsainy tamin' ny mponina tompotany indô-eorôpeana (toy ny Skitiana sy ny Sôgdiana ary ny Tôkariana), ka nahafahan' ny fiteny torkika hiely an-kalalalahana tao Eorazia.

Ny mpanohana ny teôria vaovaon' ilay fianakaviam-piteny, dia ny petra-kevitra momba ny fiteny transeoraziana (fiteny altaîka), dia nilaza fa ny mpiteny prôtô-torkika dia mety ho avy any atsinanana kokoa any Azia Avaratra-Atsinanana, mifandray amin' ny mponina mpamboly ampembimbazaha ao Mantsoria, saingy tsy ampy ny porofo ara-tarazo hanamafisana io teôria io.

Ny vondrom-poko torkika tamin' ny Andro Antenatenany dia nampiseho karazana endrika ara-batana sy fiavian' ny fototarazo isan-karazany, amin' ny ampahany noho ny fifampikasohana maharitra teo amin' ny vahoaka manodidina toa ny Iraniana, ny Môngôlika, ny Tôkariana, ny Ieniseiana, sy ny hafa.

Vondrom-poko maro samihafa no lasa anisan' ny Vahoaka Torkika nandritra ny tantara tamin' ny alalan' ny fiovaovan' ny fiteny, ny fiovana kolontsaina, ny famaboana tany, ny fifangaroana, ny fananganana rohim-pihavanana, ary ny fiovam-pinoana. Na izany aza, ny Vahoaka Torkika dia manana zavatra iombonanany, amin' ny lafin-javatra samihafa, mahakasika toetra tsy ara-piteny toy ny toetra ara-kolontsaina, ny razambe avy amin' ny fototarazo iraisana, ary ny zavatra niainana teo amin' ny tantara. Ny sasany amin' ny vondrom-poko torkika môderna malaza indrindra dia ny Azerbaijany (na Azery), ny Tsovasa, ny Gagaozy, ny Kazàka, ny Kirgizy, Torkmena, ny Tiorka, ny Tovàna, ny Oigora, ny Ozbeka, ary ny Iakoty.

Ankehitriny dia ireto ny fanjakana mahaleo tena azo lazaina fa firenena torkika: i Kazakstàna, i Ozbekistàna, i Azerbaijàna, i Torkia, i Kirgizistàna ary i Torkmenistàna.

Ny vahoaka torkika

Lisitry ny vahoaka torkika ankehitriny

Ity misy lisitry ny vahoaka torkika tsy feno; ao anaty fononteny ny toerana misy azy ireo:

Altaiana (Rosia)

Azery na Azerbaijaney (Azerbaijàna sy Iràna)
Balkara (Rosia, Kaokazy Avaratra)
Baskiry (1 370 000 ao Rosia)
Gagaoza (Môldavia sy Okraina)
Iakoty (300 000 ao amin' ny Repoblikan' i Iakutia, any Siberia)
Karakalpaka (ao Ozbekistàna, Repoblika Mizakatenan' i Karakalpakia, ao atsimon' ny Ranomasina Aral)
Karapapaka (Kaokazy, Torkia Atsinanana)
Karatsay (Rosia, Kaokazy Avaratra)
Kaskay (Iràna)
Kazàka (Kazakstàna, Ozbekistàna, Xinjiang (Sina), Môngôlia Andrefana)
Kirhizy (Kirgizistàna)
Kizilbasa (Torkia, Iràna)
Komika (Kaokazy, Dagestàna)
Kôrasany (Iràna)
Nôgay (Kaokazy, Dagestàna)
Oigoro (Torkestàna Atsinanana, Xinjiang (Sina))
Ozbeka (Ozbekistàna)
Tatara (6 320 000 ao Rosia, tamin' ny taona 1979)
Tatara Krimeana (Krimea)
Tiorkan' i Anatôlia (Torkia, Kipra Avaratra, Eorôpa, Gresy, Bolgaria, Makedônia)
Torkmena (Torkmenistàna, Afganistàna, Iràna)
Torkmenan' i Iràka (Iràka)
Torkmenan' i Siria (Siria)
Tovàna (Tuva, ao atsimon' i Siberia, ao amin' ny sisin-tany amin' i Môngôlia)
Tsovasa (1 750 000 ao Rosia tamin' ny taona 1979)

Ireo vondrom-poko voatanisa etsy ambony dia voasokajy amina sampana dimy: Ôgoza, Kiptsaka, Karloka, Siberiana, Tsovasa.

Ny vahoaka torkika lehibe

Ny Tiorka

Ny Tiorka no vahoaka torkika lehibe indrindra eran-tany; miteny fitenim-paritra isan-karazany amin' ny fiteny tiorka izy ireo ary maro anisa any Torkia sy any Kipra Avaratra. Fanampin' izany, ny fianakaviambe tiorka izay efa taonjato maro dia mbola monina amin’ ny faritra hafa nisy azy tao amin' ny Empira Ôtômana taloha. Ny fandosirana ny "fanadiovana ara-poko" taorian' ny fanenjehana ny Mozilmana nandritra ny fihalemen' ny Ôtômana dia nitarika fifindrà-monina faobe nanomboka tamin' ny taonjato faha-19; ireo fianakaviambe tiorka ireo dia samy nandray anjara tamin' ny famoronana zanaka am-pielezana tiorka ivelan' ny tanin' ny Ôtômana teo aloha. Ny fiteny tiorka no fiten' ny ankamaroan' ny Tiorka. Mozilmana ny ankamaroan' izy ireo. Eo anelanelan' ny 75 000 000 sy 92 000 000 ny isan' izy ireo ka eo anelanelan' ny 60 000 000 sy 65 000 000 amin' izany dia ao Torkia.

Ny Azery

Vondrom-poko any avaratra-andrefana amin' i Iràna sy ny Repoblikan' i Azerbaijàna ny Azery na Azerbaijany. Hita any amin' ny faritra midadasika manomboka any Kaokazy ka hatrany amin' ny Lembalemba Iraniana koa izy ireo. Izy ireo no vondrom-poko faharoa be indrindra amin' ny vahoaka miteny torkika aorian' ny Tiorka. Izy no vondrom-poko lehibe indrindra ao amin' ny Repoblikan' i Azerbaijàna sy vondrom-poko faharoa lehibe indrindra any Iràna sy any Jeôrjia mifanila aminy. Miteny amin' ny fiteny azery izy ireo. Miisa eo anelanelan'ny 30 sy 35 tapitrisa izy ireo maneran-tany. Ny ankamaroan' ny Azerbaijany dia Mozilmana siita.Miy ihany ny Bahay sy ny Kristiana. Ny Azerbaijany sasany any amin' ny faritra ambanivohitra dia mitazona ny finoan-drazana talohan' ny silamo na ny finoana niharan' ny zôrôastrianisma. Miteny amin' ny fiteny azery ny ankamaroan' ny Azery.

Ny Torkmena

Monina indrindra any Torkmenistàna, sy any amin' ny faritra avaratra sy avaratra-atsinanana amin' i Iràna, ary any avaratra-andrefana amin' i Afganistàna ny Torkmena. Miisa 7 140 000 izy ireo ankehitriny, ka ny 4 248 000 any Torkmenistàna. Ny Torkmena koa dia vondrona manan-danja ao Iràka, ao Iràna, ao Afganistàna, ary koa any Siria. Misy vondrona torkmena be dia be koa any Ozbekistàna, any Kazakstàna, ary any Kaokazy Avaratra. Miteny torkmena izy ireo. Manaraka ny fivavahana silamo ny Torkmena, ary ny misy vitsy anisa ahitana sisa tavela amin' ny fomba fanao samanika. Ny fiteny torkmena no fitenin' ny ankamaroan' ny Torkmena.

Ny Ozbeka

Ny Ozbeka dia vahoaka monina indrindra any Ozbekistàna, sy any Afganistàna ary Tajikistàna koa. Miisa any amin' ny 35 tapitrisa izy ireo maneran-tany tamin' ny taona 2021. Ny ankamaroan' ny mponina ao Ozbekistàna dia Ozbeka (27,7 tapitrisa). Ankoatr' ireo any Afganistàna dia ahitana Ozbeka miisa 3,5 tapitrisa. Ahitana azy ireo koa any Kirgizistàna, any Kazakstàna, any Torkmenistàna, any Rosia, any Sina ary amin' ny firenena maro hafa. Miteny tiorkika izy ireo (indrindra ny fiteny ozbeka) sady Mozilmana sonita, nefa tsy nandao ny samanisma ny sasany aminy. Somary mpifindrafindra monina, mpamboly, na mpanao asa tanana (ireo nifindra monina tany Afganistàna) izy ireo.

Ny Tatara

Ny Tatara dia vahoaka isan-karazany mpifindrafindra monina, monina indrindra any amin' ny faritra afovoany sy atsimo amin' i Rosia, any Okraina, any Kazakstàna, any Torkia ary any Ozbekistàna. Niisa 8 tapitrisa mahery izy ireo tamin' ny faran' ny taonjato faha-20. Mozilmana ny Tatara nanomboka tamin' ny taonjato faha-11. Ny fiteny tatara no fitenin' izy ireo, izay tsy tokony hafangaro amin' ny fiteny tatara krimeana sy ny fiteny tatara siberiana na dia samy ao amin' ny fianakaviam-piteny torkika aza.

Tatara Krimeana

Ny Tatara Krimeana dia fitambarana vahoaka torkika sy taranaky ny Môngôliana izay nanorim-ponenana tamin' ny taonjato faha-13 tao amin' ny saikinosy Krimea. Ankoatry ny Tatara Krimeana ao Krimea dia ao koa ireo izay monina any amin' ny faritra sasany any Rosia sy any amin' ny repoblika sôsialista sôvietika taloha, ary koa any Finlandy, any Pôlônina, ny Romania, any Balkana ary any Torkia. Ankehitriny dia miisa 2 400 000 ny isan' ny Tatara Krimeana eran-tany. Ny fiteny tatara krimeana no fitenin' izy ireo, izay tsy tokony hafangaro amin' ny fiteny tatara sy ny fiteny tatara siberiana.

Ny Baskira

Ny Baskira monina indrindra ao Bashkiria, ao anatin' ny Federasionan' i Rosia. Izy no vondrom-poko fahefatra ao Rosia, araka ny isan' ny olona ao aminy, aorian' ny Rosiana sy ny Okrainiana ary ny Tatara. Manodidina ny 2 tapitrisa ny isan' izy ireo, ka ny 1 673 000 dia ao amin' ny Repoblikan' i Bashkiria, ao Rosia. Ny Baskira hafa dia mipetraka indrindra any Okraina sy any Azia Afovoany amin' ireo repoblika sôvietika taloha. Ny Baskira dia miteny baskira, fiteny torkika ao amin' ny vondrona kiptsàka. Mpamboly sy mpiompy efa ela izy ireo. Mozilmana sonita ny ankamaroany.

Ny Gagaoza

Ny Gagaoza dia vahoaka avy any Balkana ary monina ao amin' ny faritra Budjak -- any amin' ny tapany atsimon' i Môldavia (Gagauzia, Distrikan' i Taraclia, Distrikan' i Basarabeasca) sy any atsimo-andrefana amin' i Okraina -- faritra ara-tantara manambatra an' Môldavia sy Okraina ankehitriny. Any Môldavia no ahitana ny 87 % amin' izy ireo. Misy ihany koa fa vitsy ny Gagaoza any Bolgaria sy any amin' ny firenena samihafa tao amin' ny Firaisana Sôvieika teo aloha ary any Torkia. Atao hoe fiteny gagaoza ny fitenin' izy ireo -- fiteny ao amin' ny sampana ôgozan' ny fiteny torkika -- na dia maro ihany ireo izay miteny rosiana. Ny ankamaroan' ny Gagaoza dia kristiana ôrtôdôksa tatsinanana. Misy koa ny Gagaoza mozilmana any Torkia.

Ny Iakoty

Ny Iakoty vahoaka any Siberia ao amin' ny Federasionan' i Rosia, ka ny ankamaroany dia ao amin' ny Repoblikan' i Sakha (Iakutia), iray amin' ireo faritra mangatsiaka indrindra misy mponina eto amin' izao tontolo izao, ao amin' ny tapany avaratra-atsinanan' i Siberia. Ny fiteny iakoty na fiteny saka no fitenin' ny Iakoty, izay ao amin' ny fianakaviam-piteny torkika. Misy 456 000 eo ho eo ny isan' ny olona mampiasa ity fiteny ity tamin' ny taona 2002, izay hita indrindra ao amin' ny Repoblikan' i Yakutia ao Rosia. Mizara roa lehibe ny Iakoty, dia ny Iakoty Tavaratra izay mpihaza, mpanjono, mpiompy omby iàka ary mpiompy serfa, sy ny Iakoty Tatsimo izay miompy soavaly sy andiam-biby ny ankamaroany. Samy nonina tao anaty trano lay iorta (yurt) ireo vondrona roa ireo taloha ary nanana fiainana somary mpifindrafindra monina.

Ny Kazàka

Ny Kazàka dia monina indrindra ao Kazakstàna sy ny faritra amin' ny sisintanin' ny firenena mifanolo-bodirindrina aminy, indrindra fa i Rosia, i Môngôlia , i Ozbekistàna, i Kirgizsitàna ary i Sina. Ny fiteny kazàka sy ny fiteny rosiana no fitenin' izy ireo. Avy amin' ny vahoaka torkika sy ny vondrom-pokom-pirenana môngôliana tamin' ny Andro Antenatenany izy ireo; nisy vahoaka hafa koa nandray anjara tamin' ny fananganana ny vahoaka kazàka, toy ny Hona, ny Sarmatiana, ny Sakà ary ny Skitiana. Any amin' ny 13 tapitrisa ny isan' izy ireo maneran-tany. Ny kolontsaina kazàka, izay manam-piaviana torkika, dia nandray singa avy amin' ny silamo (fivavahan' ny maro anisa eo amin' ny Kazàka), avy eo avy amin' ny kolontsaina rosiana sy sôvietika.

Ny Kirgizy

Ny Kirgizy dia monina indrindra ao Kirgizistàna sy amin' ny faritra amin' ny sisin-tanin' i Tajikistàna sy andrefana amin' i Sina. Ahitana azy ireo koa ny ao Ozbekistana, ao Pakistàna ary ao Afganistàna. Ny fiteny kirgizy no fitenin' izy ireo, izay fiteny ôfisialin' i Kirgizistàna. Eo anelanelan' ny 5 sy 6 tapitrisa ny isan' izy ireo maneran-tany. Eo amin' ny sehatra ara-pivavahana, ny ankamaroan' ny Kirgizy dia mozilmana sonita ao amin' ny sekoly hanafy. Ny fivavahana silamo dia nampidirin' ny Arabo mpivarotra izay nanaraka ny Lalan' ny Landy tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8.

Ny Oigoro

Ny Oigoro dia vahoaka monina ao amin' ny faritra mizaka tenan' i Xinjiang ao Sina sy ao Azia Afovoany. Ny fiteny oigoro, izay ao amin' ny fianakaviam-piteny torkika, no fitenin' izy ireo. Tombanana ho eo amin' ny 25 tapitrisa eo ho eo ny isan' ny Oigoro any Azia Afovoany, raha tombanana ho 12 tapitrisa ny any Sina. Nandray ny fivavahana manikeana, izay fototry ny sivilizasiônany izy ireo. Ny kristianisma nestôriana, izay tonga tany Môngôlia sy Sina, dia nanan-danja hatry ny ela teo amin' ny Oigoro. Ankehitriny dia mozilmana sonita ny ankamaroan' ny Oigoro.

Ny Tovàna

Ny Tovàna dia vondrom-poko torkô-môngôly teratany any Siberia monina indrindra any Rosia (Tuva) sy any Môngôlia ary any Sina. Miteny tovàna izy ireo. Miisa any amin' ny 320 000 izy ireo. Mpifindrafindra monina, mpiompy andiam-biby fiompy ny Tovàna, miompy osy, ondry, rameva, serfa, omby ary iàka nandritra ny an' arivony taona lasa.

Ny Tsovasa

Ny Tsovasa dia vahoaka any amin' ny faritra iray manomboka any amin' ny Volga ka hatrany Siberia. Ankehitriny, mipetraka ao Tchouvachie, repoblika mizaka tena ao anatin' ny Rosia ny ankamaroany. Amin' izao fotoana izao, ny ankamaroany dia mipetraka ao Chuvashia (repoblika mizaka tena ao anatin' ny Federasiônan' i Rosia) sy ny manodidina, na dia misy vondrom-piarahamonina tsovasa aza manerana ny Federasiônan' i Rosia. Miteny tsovasa izy ireo.

Ny fiteny torkika

Ny fiteny torkika dia fianakaviam-piteny ahitana fiteny miisa manodidina ny 30 mitsinjara ao amin' ny faritra mivelatra avy any Eorôpa Atsinanana ka hatrany andrefan' i Sina sy avy any Kiprôsy (na Sipra) hatrany Siberia, ka ny fiteny tiorka sy fiteny azery (na fiteny azerbaijany) ary ny fiteny ozbeka no be mpiteny indrindra amin' izany. Tombanana any amin' ny 200 000 000 any ho any ny isan' ny olona miteny azy ireo ho fiteny nibeazana, ary an-tapitrisany maro ny mampiasa azy ho fiteny faharoa. Ny fianakaviam-piteny torkika dia matetika ampifanakaikezina amin' ny fianakaviam-piteny môngôlika sy ny fianakaviam-piteny tongoza ao amin' ny fianakaviambem-piteny altaika, nefa iadian-kevitra fatratra izany famondonana izany.

Isan' ny toetran' ny fiteny torkika ny rafi-pehezanteny LFM (Lazaina - Fameno - Matoanteny), ny rindran-janapeo, ny fanakambanana tsirinteny maro (tovona) ary ny tsy fisian' ny kilasin' anarana sy kilahivavy. Ireo toetra famaritana ireo dia matetika itoviany amin' ireo fiteny môngôly sy ireo fiteny tongoza, ary amin' ny fiteny kôreana sy ny fiteny japôney ary ny fiteny ainô. Ireo fiteny tanisaina farany ireo dia heverin' ny mpahay teny sasany ho mpihavana amin' ny fiteny torkika ao amin' ny fianakaviam-piteny mahafaoka kokoa izay nomena ny anarana hoe fiteny altaika.

Indreto avy ny fiteny lehibe ao amin' io fianakaviam-piteny io miaraka amin' ny isan' ny olona miteny azy avy:

Fiteny tiorka: 75-90 tapitrisa
Fiteny azery: 25 tapitrisa
Fiteny ozbeka: 25 tapitrisa
Fiteny kazàka: 16 tapitrisa
Fiteny oigora: 10 tapitrisa
Fiteny tatara: 7 tapitrisa
Fiteny torkmena: 7 tapitrisa
Fiteny kirgizy: 4 tapitrisa
Fiteny baskira: 2 tapitrisa
Fiteny tsovasa: 2 tapitrisa

Jereo koa

Vahoka torkika sasany: Azery - Baskira - Gagaoza - Iakoty - Kazàka - Kirgizy - Oigoro - Ozbeka - Tatara - Tiorka - Torkmena - Tovàna - Tsovasa
Fiteny torkika sasany: fiteny afsara - fiteny argo - fiteny azery - fiteny baskira - fiteny gagaoza - fiteny iakoty - fiteny kaskay - fiteny kazàka - fiteny kiptsaka - fiteny kirgizy - fiteny ôgora - fiteny ôgoza - fiteny oigoro - fiteny ozbeka - fiteny tatara - fiteny tatara krimeana - fiteny tatara siberiana - fiteny tiorka - fiteny torkmena - fiteny tovàna - fiteny tsovasa