Feodalisme
Et feodalisme of den feodaliteit (van et Latiensen feudum of leen) is n begrip in de geskieds- en rechtswettenschop en in de socioale wettenschoppen woarin ne moatschoppeleke orde wödt beneumd. Et geet oaver et in leen gaeven van gebeeden woar ne onderlinge verplichting tot trouw, bi-jstaand en et betalen van schattingen teggenoaver stoand. Et weurd feodalisme wöd in de middeleeuwn nog neet ebruukt. Tiedens de Franse revolutie wöd de beneuming in slechten zin ebruukt. Et rundumme 1789 in zwang ekommen begrip féodalité beskrif de deur et leenstelsel ontstoane staandenmoatschopi-je met heure veurrechten.
Karl Marx bruukten de beneuming feodaal um de produktieverholdingen an te gaeven dee bestoanden tussen de tied van de sloaverni-j en de tied van het (vrogge) kapitalisme.
Begin
[bewark | bronkode bewarken]Anvankeliek wödden de lenen deur den Könning an rieken - veural uut et laeger - veur ne bepoalde tied in bruukleen of-estoan. Den leenkaerl legden nen eed (foedus) of dat e et gebeed in name van den könning zol regieren en dat e den könning in geval van krieg met ziene kaerls op et slagveld bi-j zol stoan. Den band tussen leenkaerl en leenhere was tweeziedig : an de ene kante stoanden zie mekaar bi-j, én in doad én in et zelfbeeld van de feodale heern en leenkaerls en an de andere kante hadden de edelleu ne romantiese opvatting van eure toak en plicht woarin unveurweerdeleke trouw en zelfopoffering ne grote rolle spölden. Dat dizzen idaelen, in völle romans beskraeven ridderlekheid, volstrekt neet met de warkelekheid oaveren kwam, deed der neet völle toe.
Der bestoand n uutgebreid gewoonterecht dat dee rechten en plichten van den leenheer (den vörst) en den leenkaerl (den kaerl den n gebeed in beheer ontving) raegelden. In West-Francië gingen in den löp van de 9de eeuwe völle edelleu zich stöareg an unofhänkeleker opstellen, en greujden eure gebeeden uut tot feitelek unofhänkeleke vörstendommen dee zie deur verarving (trouwen met arfdochters) en krieg probierden te vergroten. Den tiedeleken oard van et leen kwam in et gedrang deur et straeven noar arfelekheid van dee leenkaerls en et begrip was dusdöaneg algemeen dat den könning doar met ziene beperkte middelen neet good teggen op kon traeden. Et deur keizer Karel de Kale in 877 uutgeveerdigden Capitulare van Quierzy gaf de arfelekheid nen wetteleken groand.
In Duutslaand wisten de Ottonen dizzen toostaand teggen te holden deur bisköppe te beneumen met waeldleken macht, den investituur. Pas in 1037 bevestigden keizer Koendert II veur Italië et rechte van arfelekheid in den Constitutio de feudis. De beschuldiging van simonie, veural deur paus Gregorius VII, leidden tot den investituurstried. Met et Konkordoat van Worms van 1122 kwam der an dizzen toostaand veur n groot deel n ende en betekkenden ne dudeleke antasting van et gezag veur den Duutsen Keizer.
Eursprong
[bewark | bronkode bewarken]
Et feodalisme was egreujd uut de standenmoatschoppi-je van et late Karolingiese riek. De Frankiese könningen stoolden eursprönkelek hun machte veural op den joarlekse veld- (laes: plunder)tochten. Den könning kon zien ekaerls belonen uut den buut dee doarbi-j behoald wodden. Toen Karel den Groten n groot deel van Europa veroaverd had, en doar buten ziene laandsgrenzen eigenlek gin rieke gebeeden ovaer waren um te plunderen, mös hi-j ne andere wieze bedenken um ziene kaerls an zich te verplichten. Boavendien was et riek völ te groot veur de olderwetse kommunikatie in dee tied. Den könning was edwongen zunder ende op tocht te goan um plaatselek zien gezag of te künnen dwingen en ziene belastingen ter plaatse op te aeten, want dizzen wödden veulal in natura voldoan. Hi-j had doarumme plaatseleke verteggenweurdigers neudig en uut dizze - anvankele- ambtenoaren is den adelstaand ontstoan.
De feodale standenmoatschoppi-je
[bewark | bronkode bewarken]De dree staanden waren:
- De geestelekheid;
- Den adel;
- De vri-je boern, ambachtsleu en handelaren (de börgeri-je);
De ekonomie van dee dagen was neet of nauweleks op geld egroand en den opbrengst van den laandbouw was zowat de enige bronne van riekdom. Umdat ruulhandel en betalingen in natura nen groten rol spölden, was et unmeugelek um groand op grote schale te verkopen of te verhandelen. Neet alleneg was dat binnen et leenstelsel ungebruukelek, den kleinen muntumloop leet dergeleke oaverskrievingen neet toe. Et was doarumme veur den adel van groot belang et onderdeel 'arbeid' op et laand dat zi-j bezaten vast te künnen holden. In sommige laanden van Europa, bieveurbeeld Polen, ging eurren macht zo wiet dat doar uutendelek nen wet wöd an-enommen dat iemand ofwal nen heer oaver heurigen möst waen of dat nen heurigen nen heer had. Et wodden doarmet unmeugelek um vri-jen boer te waen.
Wieter waren der nog onvri-jen dee-t gin eigendom hadden, noamelek liefeigenen en onvri-jen dee zelf et bezit van nen ander vörmden sloaven.
Der waren ok unvri-jen dee in dienst van hoge edelleu of den könning stoanden dee noa generoasie opklommen op tot nen ni-jen adelstand, de ministerialen of et ridderschop. In teggenstelling tot den olde adel stamt dizze ridderschop dus neet of van vri-je eigengaerfden, moar van unvri-jen.
Den ofbroak van et feodalisme
[bewark | bronkode bewarken]Noa et joar 1000 begonnen langzamerhand de olde staedn, veulal nog uut de Romeinse tied, wier te greujen en der wödden ni-je steedn en darpen sticht um de greujende bevolking te huusvesten. Ok den handel kwam wier op gäng. Staedn wödden veural deur eure muren n machtsstuk van belang en dit leidden uutendelek veural in Vloanderen en Italië tot et ontstoan van machtige staedn dee-t in verzet konden kommen teggen de alleenheerschoppi-je van den adel en geestelekheid.
De groten pestepidemie van 1347 maakten n ende an ne tied van vaste bevolkingsgreuj en et wankele aevenwicht tussen den oogst en de voedselbehoofte. Umdat n daarde van de plattelaandsleu was estorven en völle laand doarum onbebouwd blef, konden de heurigen en boern in 1352 veermoal zoveul veur eur groan vroagen. De lonen mössen dus ok stiegen. Arbeidsscheerste gaf de mangs uut eure darpen evlöchte heurigen nen gooden graond um te underhändelen; alleneg wanneer zi-j vri-j wödden, wollen zi-j wierummerkeren noar et laand van eure olde here. Feodale heern dee deur de veurtdurenden kriege en euren uutbundigen laevensstiel in de problemen kwamen, mössen steeds meer heurigen en ook hele darpen de vri-jheid gaeven.
Tiedens de renaissance verloar et feodalisme völ invlood in West-Europa. Steeds meer lenen veelen in de hende van steeds minder adelleke families deur verarving. Zo hadden Vlaonderen, Hollaand en Luxemburg eursprönkelek ieder euren eigen graaf of groothartog, moar uutendelek was dat deezelfden kaerl. Uutendelek ontstoanden doardeur mangsmoal twee grote bondgenotschappen in de vörm van nen lappendaeken dee mekare den macht bestraeden zoas de Hooken en Kabeljauwen of - in Engelaand - et Lancasters en et Yorks. Rundumme 1500 was et feodalisme tot zienen bloodegen endstried ekommen en waren der wier könningen dee prebeerden euren absoluten macht te herstellen. Den adel blef mangsmoal wal bestoan, moar wöd tot höfadel in-ekrompen.
Formeel wödden dee feodale rechten ofgeschaft deur den invlood van de Franse Revolutie en den doaropvolgende Franse bezetting van delen van Europa. Met noame Napoleon hef bie-edroagen tot et bestuurleken systeem zoas wi-j dat teggenwoordig kent, eit gemeenten in plaatse van heerlekheden, departementen in plaatse van op feodale groafschappen en dergeleke egroande previnsies, enzowieters.
In Midden- en Oost-Europa blef et feodalisme echter nog lange tied bestoan. In Ruslaand wodden dit pas in 1917 officieel ofgeschaft.