राग

राग नेवाः व भारतीय शास्त्रीय संगीतय् सःतयेगु अभिव्यक्ति याइगु रुप ख। थी-थी कथंया सः छ्यला थी-थी कथंया राग दयावइ। रागय् "सारेगमपधनिसा" सः छ्यलि। सःया थीथी गुणया आधारय् थी-थी राग दयावइ। रागया जातिं रागय् गुलि सः दु धका धाइ। रागय् म्होय् नं ५ता सः व अप्वय् ७ता सः दइ। आरोहया अर्थ थाहां वनिगु व अवरोहया अर्थ कुहां वनिगु ख। संगीतय् सःतयेगु क्रम इमिगु ऊँचाई-निचाईया आधारय् तय जुइ। ‘सा’ स्वया तच्वःगु ध्वनि ‘रे’ या, ‘रे’ स्वया ‘ग’ व अथे जुजुं 'नि' या ध्वनि दकले तच्वगु जुइ। सः तच्वया वनिगुलिं सा-रे-ग-म-प-ध-नि-सां हालिगु यात आरोह व थुकिया विपरीतयात अर्थात सां-नि-ध-प-म-ग-रे-सायात अवरोह धाइ। आरोह-अवरोहय् न्हेगु हे सः दःसा राग ‘सम्पूर्ण जाति’ जुइ। ५ता सःजक्क दइबिलय् राग ‘औडव’ व ६ता सः दइबिलय् राग ‘षाडव’ जुइ। यदि आरोहय् ७ता व अवरोहय् ५ता सः दःसा राग ‘सम्पूर्ण औडव’ जुइ। थ्व कथं कुल ९ जाति दयेकेछिं गुकियात रागया उपजातित नं धाइगु या। साधारण गणितया हिसाबं स्वयेगु खःसा छपू ‘थाट’या ७ता सलं ४८४ राग दयेकेछिं। अथेजुसां दक्वं राग उलि प्रचलित मजु। आरोहय् ७ व अवरोहय् ७ सः दइबिलय् ‘सम्पूर्ण-सम्पूर्ण जाति’ दइ गुकिलिं छपू जक्क राग दयेकेछिं। अथे हे आरोहय् ७ व अवरोगय् ६ सः दइबिलय् ‘सम्पूर्ण षाडव जाति’ दइ।

इतिहास

रागया प्राचीनतम उल्लेख सामवेदय् जूगु दु। सामवेदय् थथे च्वयातःगु दु-

सामवेदात् स्वराः जाताः स्वरेभ्यो ग्रामसम्भवः।
ग्रामेभ्यो जातयो जाताः जातिभ्यो रागसम्भवः॥
सप्तस्वराः त्रयो ग्रामाः मूर्छनाश्चैकविंशतिः।
द्वाविंशतिश्च श्रुतयः एतेभ्यो रागसम्भवः॥

वैदिक कालय् अप्व राग छ्यलातःगु खनेदु, समयनापं म्हो जक्क राग छ्यलावन। सुगम संगीत व अर्धशास्त्रीय गायनशैलीइ छुं जक्क राग व तालतयेगु छ्यला जुइ। शास्त्रीय संगीतय् धाःसा थीथी राग छ्यलातःगु खनेफै। रागतयेगु विभाजन मूलरूपं थाट छ्यला याइ। हिन्दुस्तानी पद्धती ३२ थाट दु गुकिलि १०पु जक्क छ्यलि। कर्नाटक संगीतय् ७२ थाट दु। रागतयेत प्रधान-अप्रधान, जन्य-जनक, प्राचीन-अर्वाचीन, घन-नय, मार्गि-देशि, मेळकर्त-मेळांतर्गत, राग-रागिणि, पुंराग-स्त्रीराग-नपुंसकराग आदि रुपय् बायेछिं।

लक्षण

रागया लक्षण वेदय् थ्व कथं बियातःगु दु-

रञ्जयति मनांसीति रागास्ते दशलक्षणाः
मतङ्गमुनिः रागस्य दशलक्षणानि उक्तानि सन्ति।
ग्रहांशाः तारमन्द्रौच न्यासोपन्यास एव च।
अल्पत्वं च बहुत्वंच षाडवौडविते तथा॥ इति।

रागया छुं खँग्वः थ्व कथं दु-

ग्रह- राग न्ह्यथनिगु नियमित थाय्।
अंश- रागया मू सः।
तार- सप्तकय् सः सञ्चार।
मन्द्र- अधो-सप्तकय् सः सञ्चार।
न्यास- रागया अन्त्य स्वर।
उपन्यास- रागया दथुइ स्थगन जुइगु थाय्।
अल्पत्व- रागय् म्हो जक्क छ्यलिगु सः।
बहुत्व- रागय् हानं हानं वइगु सः।
षाडव- ६ सःया छ्यला।
ओडव- ५ सःया छ्यला।

प्रकार

रागया प्रकारय् यक्व मतभेद दु। थुकिया स्वंगु मू मत थ्व कथं दु-

नारदमतम्

थ्व मतानुसार ८पु मू राग दु।

हनूमान् मतम्

थ्व मतानुसार ५पु मू राग दु।

सोमेश्वरमतम्

सोमेश्वरं थमंतुं च्वयादिगु “सङ्गीतदर्पण” ग्रन्थय् ६पु मू राग दु।

हालिगु समय

ॠतु अनुसार हालिगु राग थ्व कथं दु-
वसन्त- वसन्त राग
ग्रीष्म – भैरव राग
शरद – पञ्चम राग
वर्षा- मेघ राग
हेमन्त- नटनारायणि राग
सुथ ६ ता निसें ९ तक्क हालिगु राग: देशकारि राग, भैरव राग, सिन्धुभैरवि राग, रामकलि राग, व बिभास राग आदि।
९ ता निसें १२ तक्क हालिगु राग: आसावरि राग, बिलावल राग, तोडि राग आदि।
१२ ता निसें ३ तक्क हालिगु राग: सारङ्ग राग, गौडमल्हार राग, बडहंस राग आदि।
३ ता निसें ६तक्क हालिगु राग: मुल्तानि राग, श्री राग, पूरिया राग, गौरी राग, भीम्पलास राग आदि।
६ ता निसें बहनी ९ तक्क हालिगु राग: भूपालि राग, माण्ड राग, तिलककामोद राग, तिलङ्ग राग, बिहाग राग, देश राग, काफि राग आदि।
९ ता निसें १२तक्क हालिगु राग: दर्बारिकानडा राग, मालकंस राग, भाग्यश्री राग आदि।
१२ ता निसें सुथः३ तक्क हालिगु राग: वसन्त राग, परज राग, ललितपञ्चम राग आदि।
३ ता निसें ६तक्क हालिगु राग: भैरव राग, ललित राग,भटियार राग आदि।

प्रभाव

राग संगीतं प्रभाव यागु संगीतत-

रक एन्ड रोलया बिटल्स खलः शास्त्रीय संगीतया पण्डिय रविशंकरया संगीतं प्रभावित जुगु
द डोर्सया संगीत व साइकेडेलिक रकय् प्रभाव दुगु

स्वयादिसँ

लिधँसा

शास्त्रीय सङ्गीतयागु राग - सम्पादन

विकिमिडिया मंका य् थ्व विषय नाप स्वापु दुगु मिडिया दु: Raga