Veldkers-ooibos

Veldkers-ooibos
	Veldkers-ooibos met wilgen
Syntaxonomische indeling
Klasse:	Salicetea purpureae; (klasse van wilgenvloedbossen en -struwelen)
Orde:	Salicetalia; (orde van wilgenvloedbossen en -struwelen)
Verbond:	Salicion albae; (verbond van wilgenvloedbossen en -struwelen)
Associatie
	Cardamino amarae-Salicetum albae; Stort., Hommel & Zonneveld ass. nov.

Het veldkers-ooibos (Cardamino amarae-Salicetum albae) is een associatie uit het verbond van wilgenvloedbossen en -struwelen (Salicion albae). Het is een plantengemeenschap die voorkomt op zeer regelmatig overstroomde plaatsen in zoetwatergetijdengebieden, en die gedomineerd wordt door smalbladige wilgen met bittere veldkers in de ondergroei.

Het zwaartepunt van de verspreiding van deze associatie ligt in het estuarium van de grote rivieren in Nederland en Vlaanderen; maar ook daar is het de laatste eeuwen in oppervlakte sterk afgenomen.

Naamgeving en codering

Synoniemen
Salicetum albo-fragilis Tx. 1948
Salicetum albae-fragilis Soó 1930

Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r41Aa03
BWK-karteringscode: sf

De wetenschappelijke naam Cardamino amarae-Salicetum albae is afgeleid van de botanische namen van twee belangrijke soorten binnen deze associatie, de bittere veldkers (Cardamine amara) en de schietwilg (Salix alba).

Fysiognomie

Het veldkers-ooibos kan zich in de formatie van zowel een bos als een struweel manifesteren. Veel veldkers-ooibossen werden in het verleden (en soms nu nog) beheerd als grienden, akkers waarop wilgenhout wordt gekweekt. Op dergelijke plaatsen zijn de bomen dikwijls meerstammig en is de boomlaag dicht. Veldkers-ooibossen zijn meestal minder geaccidenteerd en eenvormiger dan de verwante lissen-ooibossen.

De kruidlaag kan variëren, naargelang de diepte van de grondwaterspiegel, van een moeras- tot een ruigtevegetatie.

Net als in het lissen-ooibos is een terrestrische moslaag doorgaans afwezig, maar kunnen de stobben dicht met epiftyische mossen begroeid zijn.

Ecologie

Het veldkers-ooibos komt voor op zeer regelmatig (30 tot meer dan 120 dagen per jaar) overstroomde standplaatsen, waarbij het getijdenverschil in de regel groter is dan 80 cm, en de laagste grondwaterstand gemiddeld 0 tot 30 cm onder het maaiveld ligt. De bodem bestaat uit kalkrijke tot kalkarme klei, rijk aan organisch materiaal dat door waterverzadiging en het daaruit volgende zuurstofgebrek slechts langzaam wordt afgebroken. De regelmatige terugkerende overstromingen brengen ook telkens veel fosfaat aan.

Het veldkers-ooibos vormt een belangrijk vegetatietype binnen het habitat van verscheidene zeldzame diersoorten, zoals de kwak.

Ontstaan en successie

Het veldkers-ooibos ontstaat spontaan uit de riet-associatie (subassociatie met dotterbloem) en blijft bestaan zolang de invloed van de getij voelbaar blijft. Wanneer deze invloed wegvalt, zal het meestal evolueren naar een eenvormige, door grote brandnetel gedomineerde vorm (subassociaties urticetosum en inops), om op de lange duur over te gaan in een bosvegetatie van het verbond van els en gewone vogelkers.

Subassociaties in Nederland en Vlaanderen

Van het veldkers-ooibos worden in Nederland en Vlaanderen vier subassociaties onderscheiden, die verband houden met de vochtigheid van de standplaatsen.

Subassociatie met fluitenkruid

Een subassociatie met fluitenkruid (Cardamino amarae-Salicetum anthriscetosum) komt op de drogere bodems voor en wordt niet regelmatig overstroomd. Deze subassociatie kent een hoge presentie van nitrofiele ruigtekruiden als fluitenkruid, echte valeriaan en ridderzuring. De syntaxoncode voor Nederland (rVvN) is r41Aa03a.

Subassociatie met grote waterweegbree

Een subassociatie met waterweegbree (Cardamino amarae-Salicetum alismatetosum) is beperkt tot de natste standplaatsen van het zoetwatergetijdengebied, die bij elk hoogwater overstroomd worden. In deze subassociatie vindt men we onder andere de grote waterweegbree, groot moerasscherm en waterpeper. De syntaxoncode voor Nederland (rVvN) is r41Aa03b. Dit vegetatietype is zeer zeldzaam geworden.

Subassociatie met grote brandnetel

Een subassociatie met grote brandnetel (Cardamino amarae-Salicetum urticetosum) komt vooral voor op de droogste gronden, waar de grondwaterspiegel tot meer dan een meter onder het maaiveld is gedaald. Het wordt gekenmerkt door de dominantie van nitrofiele ruigtekruiden als de grote brandnetel en gewone smeerwortel. De syntaxoncode voor Nederland (rVvN) is r41Aa03c.

Arme subassociatie

Een soortenarme subassociatie (Cardamino amarae-Salicetum inops) waarbij in essentie enkel nog grote brandnetel overblijft. De syntaxoncode voor Nederland (rVvN) is r41Aa03d.

Verspreiding

Het veldkers-ooibos heeft een zeer beperkt verspreidingsgebied, in essentie het zoetwatergetijdengebieden van de grote rivieren in de laaglanden van Noordwest-Europa. Buiten Nederland en Vlaanderen is het enkel te vinden langs de monding van de Elbe in Duitsland.

In Nederland zijn de grootste oppervlakten veldkers-ooibos te vinden in het estuarium van de Oude Maas en in de Sliedrechtse Biesbosch. Restanten ervan zijn nog te vinden langs de monding van de Rijn en de Maas. De oppervlakte van dit vegetatietype is de laatste eeuwen sterk gereduceerd door het beperken van de getijdenwerking door allerlei menselijke ingrepen.

In Vlaanderen is het beperkt tot het Schelde-estuarium.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

Het veldkers-ooibos heeft in Nederland en Vlaanderen één specifieke, lokaal voorkomende kensoort, de Duitse dot, een wilgensoort die in het verleden werd aangeplant en zich nu vegetatief vermeerderd. Verder vinden we in deze associatie de meeste kensoorten van de klasse terug, vooral de meestal dominante schietwilg en de katwilg.

In de kruidlaag komen zowel moerasplanten als de naamgevende bittere veldkers, de spindotterbloem, het moerasvergeet-me-nietje, de wolfspoot en de waterpeper, als ruigtekruiden zoals de gewone smeerwortel, grote brandnetel en fluitenkruid voor. De associatie kan onderscheiden worden van beide andere associaties in het verbond, het bijvoet-ooibos en het lissen-ooibos, door de aanwezigheid van de naamgevende bittere veldkers, de spindotterbloem, het groot springzaad en de grote engelwortel.

In de onderstaande tabel staan de belangrijkste diagnostische taxa van het veldkers-ooibos voor Nederland en Vlaanderen.

Boomlaag

Kentaxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kA	> 10%	Duitse dot	Salix dasyclados
kK	> 60%	schietwilg	Salix alba
kK	> 30%	katwilg	Salix viminalis
kK	> 20%	kraakwilg	Salix fragilis
kK	> 10%	amandelwilg	Salix triandra
kK	< 10%	bittere wilg	Salix purpurea

Kruidlaag

Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
dA	> 60%	bittere veldkers	Cardamine amara	t.o.v. andere associaties van het verbond
	> 50%	ruw beemdgras	Poa trivialis
	> 50%	gewone smeerwortel	Symphytum officinale
dS	> 50%	grote brandnetel	Urtica dioica	subassociatie urticetosum
	> 50%	haagwinde	Convolvulus sepium
dS	> 50%	fluitenkruid	Anthriscus sylvestris	subassociatie anthriscetosum
dS	> 40%	echte valeriaan	Valeriana officinalis	subassociatie anthriscetosum
	> 40%	kleefkruid	Galium aparine
	> 40%	kruipende boterbloem	Ranunculus repens
	> 40%	bitterzoet	Solanum dulcamara
dS	> 30%	ridderzuring	Rumex obtusifolius	subassociatie anthriscetosum
	> 30%	moerasvergeet-mij-nietje	Myosotis scorpioides subsp. scorpioides
dA	> 30%	spindotterbloem	Caltha palustris subsp. araneosa	t.o.v. andere associaties van het verbond
	> 20%	wolfspoot	Lycopus europaeus
dS	> 20%	waterpeper	Persicaria hydropiper	subassociatie alismatetosum
	> 20%	gewone berenklauw	Heracleum sphondylium
dA	> 20%	grote engelwortel	Angelica archangelica	t.o.v. andere associaties van het verbond
	> 20%	echt riet	Phragmites australis
	> 20%	gewone engelwortel	Angelica sylvestris
	> 20%	grote kattenstaart	Lythrum salicaria
dA	> 20%	groot springzaad	Impatiens noli-tangere	t.o.v. andere associaties van het verbond
	> 20%	kluwenzuring	Rumex conglomeratus
	> 20%	harig wilgenroosje	Epilobium hirsutum
	> 20%	dauwbraam	Rubus caesius
	> 20%	gewone hennepnetel	Galeopsis tetrahit
	> 20%	rietgras	Phalaris arundinacea
	> 10%	speenkruid	Ranunculus ficaria subsp. bulbilifer
	> 10%	gele lis	Iris pseudacorus
dS		grote waterweegbree	Alisma plantago-aquatica	subassociatie alismatetosum
dS		groot moerasscherm	Apium nodiflorum	subassociatie alismatetosum

Moslaag

Presentie	Triviale naam	Botanische naam
> 20%	gewoon dikkopmos	Brachythecium rutabulum
> 10%	fijn laddermos	Kindbergia praelonga
> 10%	klein snavelmos	Oxyrrhynchium pumilum

Zie ook

Lijst van bosgemeenschappen in Nederland

Bronnen, noten en/of referenties

J.Schaminée, K.Sýkora, N.Smits & M.Horsthuis, 2010: Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland. KNNV Uitgeverij, Zeist.
K.Sýkora, 2008: Field Guide Dutch Plant Communities. Species composition and ecology
B.De Fré & M.Hoffmann, 2002: Systematiek van natuurtypen voor Vlaanderen: 9. Struwelen en mantels. Verslag van het Instituut voor Natuurbehoud 2002.
Decleer, K. (red.), 2007: Europees beschermde natuur in Vlaanderen en het Belgisch deel van de Noordzee. Habitattypen, dier- en plantensoorten. Mededelingen van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek INBO.M.2007.01, Brussel, 584 p. ISBN 978-90-403-0267-1
Natura 2000-gebied 112 - Biesbosch. Kiwa Water Research/EGG-consult
C.E.P.Dönszelmann, P.Janse, A.G.Rijkee, M.ten Kate, J.Peelen, 2009: Plan-MER MIRT-verkenning Regio Rotterdam en haven: duurzaam bereikbaar. Delft, CE Delft, november 2009
Rapporten, links en extra informatie, Bosplantengemeenschappen in Vlaanderen: een typologie van bossen op basis van de kruidachtige vegetatie^{[dode link]}