Bolivia

Estado Plurinacional de Bolivia; Bulibiya Mama Llaqta; Wuliwya Suyu; Tetã Volívia
	(Details) (Details)
Basisgegevens
Officiële taal	Spaans, Quechua, Aymara, Guaraní en 33 andere inheemse talen
Hoofdstad	Sucre
Regeringsvorm	Presidentiële republiek met een presidentieel systeem en een meerpartijenstelsel (democratie)
Staatshoofd	Luis Arce
Regeringsleider	Luis Arce
Religie	rooms-katholiek 78% (2001)
Oppervlakte	1.098.581 km² (1,4% water)
Inwoners	10.059.856 (2012); 11.639.909 (2020) (10,6/km² (2020))
Overige
Volkslied	Bolivianos, el hado propicio
Munteenheid	Boliviano (BOB)
UTC	−4
Nationale feestdag	6 augustus
Web \| Code \| Tel.	.bo \| BOL \| 591
Voorgaande staten
Verenigde Provincies van de Río de la Plata	1825 (onafhankelijkheid)
Detailkaart
	Portaal Landen & Volken

Bolivia (ook Bolivië; Aymara: Wuliwya, Quechua: Bulibiya, Guaraní: Volívia), officieel de Plurinationale Staat Bolivia (Spaans: Estado Plurinacional de Bolivia, Aymara: Wuliwya Suyu, Quechua: Bulibya Mamallaqta, Guaraní: Tetã Volívia) is een republiek in Zuid-Amerika die grenst aan Peru, Brazilië, Paraguay, Argentinië en Chili.

Voorafgaand aan de Europese kolonisatie, was de Andes-regio van Bolivia een deel van het Inca-rijk — de grootste staat in precolumbiaans Amerika. Het Spaanse Rijk veroverde de regio in de 16e eeuw. Tijdens het grootste deel van de Spaanse koloniale periode werd dit gebied Opper-Peru genoemd. Na het uitroepen van de onafhankelijkheid in 1809 volgde 16 jaar van oorlog alvorens de republiek, genoemd naar Simón Bolívar, op 6 augustus 1825 werd opgericht. Bolivia heeft geworsteld met perioden van politieke instabiliteit, dictaturen en economische ellende.

Bolivia is een democratische republiek. Het is een ontwikkelingsland, met een hoge index van de menselijke ontwikkeling en een armoedeniveau van 53%.^[5] De belangrijkste economische activiteiten zijn onder meer landbouw, bosbouw, visserij, mijnbouw en de productie van goederen, zoals textiel, kleding, verfijnde metalen en geraffineerde aardolieproducten. Bolivia is zeer rijk aan mineralen, in het bijzonder tin.

De Boliviaanse bevolking, geschat op 10 miljoen, is multi-etnisch, met bijvoorbeeld indianen, mestiezen, Europeanen en Afrikanen. De gesproken voertaal is Spaans, hoewel ook Aymara, Quechua en Guaraní officieel zijn, evenals 33 andere inheemse talen.^[1] Het grote aantal verschillende culturen in Bolivia heeft veel bijgedragen aan een grote diversiteit op gebieden als kunst, gastronomie, literatuur en muziek.

Geschiedenis

Precolumbiaanse periode

De aanwezigheid van de oudste bewoners van Bolivia is vanaf ongeveer 13.000 jaar voor Chr. aangetoond.

De stad Tiwanaku ontstond waarschijnlijk al voor het jaar 200 en was de hoofdstad van een rijk dat in zijn bloeitijd (tot ca. 1000) ruwweg de zuidelijke helft van het latere Incarijk beheerste (Zuid-Peru, Noord-Chili, een flink stuk van Bolivia en een deel van Noord-Argentinië}. In de 15e eeuw werd het gebied vanuit Peru veroverd door de Inca's.

Spaanse kolonisatie

In de eerste helft van de 16e eeuw werd het latere Bolivia veroverd en gekoloniseerd door de Spanjaarden (allereerst onder Francisco Pizarro in 1532). Dit betekende het einde van het Inca-rijk. De nomadische indianen in het laagland ten oosten van het Andes-gebergte werden echter nooit effectief onderworpen. De Spanjaarden namen aanvankelijk het sociale stelsel uit de Inca-tijd over, ook het systeem van arbeidsplicht (mita). Zij bouwden binnen een eeuw het stedenpatroon zoals we dit nu nog kennen. Gaandeweg werden ruilhandel en gemeenschappelijke landbouw vervangen door een op commerciële principes gebaseerde maatschappij, waarin mijnbouw (mijnstad Potosí en zilvermijnen) en grootgrondbezit (haciendas) een voorname rol speelden. Duizenden inheemse bewoners werden in de mijnen of op de haciendas te werk gesteld. De inheemse cultuur werd onderdrukt; zo werd de klederdracht van de Spaanse boer(in) – wijde rokken en bolhoeden – verplicht gesteld.^[6]

Vanwege de erbarmelijke arbeidsomstandigheden in de mijnen was het sterftecijfer onder de inheemsen hoog. Dit werd verergerd door het feit dat zij weinig of geen lichamelijke afweer hadden tegen de ziekten die de Europeanen met zich mee brachten. Zodoende was de "Indiaanse" bevolking rond 1650 ongeveer gehalveerd tot om en nabij 500.000.^[7]

De Franse en Amerikaanse Revolutie gingen niet aan de "Criollos" de nazaten van de Spaanse kolonisatoren van Alto Peru (zoals de kolonie toen heette) voorbij. Zij hadden genoeg van de Spaanse bemoeizucht en belastingen. Toen Spanje in 1808-1810 door de Fransen onder Napoleon was bezet, genoot men een gevoel van vrijheid, dat men niet meer wilde loslaten toen Spanje zijn gezag weer wilde herstellen. In 1824 versloeg Simón Bolívar de Spanjaarden in Peru. Zijn generaal Antonio José de Sucre versloeg hen in Alto Perú.^[8]

Onafhankelijkheid

Na de Boliviaanse onafhankelijkheidsoorlog werd op 6 augustus 1825 de onafhankelijkheid van de "República de Bolívar" uitgeroepen (vernoemd naar de vrijheidsstrijder Simón Bolívar). Het werd ten slotte Bolivia. Hoofdstad werd La Plata (het latere Sucre) en Antonio José de Sucre de eerste president. Sindsdien wordt het land geteisterd door oorlogen en staatsgrepen (188 stuks tussen 1825 en 1982). Ook typerend in de Boliviaanse geschiedenis is het gebiedsverlies aan verschillende buurlanden, waardoor het land ten slotte ook de toegang tot de zee verloor en een binnenstaat werd.

Gebiedsverlies

In 1867 verloor Bolivia delen van zijn Amazone-gebied en een deel van de oostelijke Mato Grosso aan Brazilië. Argentinië had al eerder de Chaco Central bezet.

In 1884 verloor Bolivia samen met Peru de Salpeteroorlog van Chili. Als gevolg daarvan moest het land de kustprovincie Litoral afstaan (nu de regio Antofagasta). Bolivia raakte hierdoor afgesneden van de Stille Oceaan, waardoor de Boliviaanse Marine sindsdien in het Titicacameer oefent.

Brazilië verwierf grotendeels Acre. Via de Madeira, een belangrijke zijtak van de Amazonerivier, kreeg Bolivia recht op doorgang naar de Atlantische Oceaan. Echter verklaarde de rest van Acre, toen een belangrijk rubbergebied, zich in 1903 onafhankelijk en sloot zich bij Brazilië aan.

Van 1932 tot 1935 was Bolivia in oorlog met buurland Paraguay. Deze Chaco-oorlog was het gevolg van het vermoeden van aardolie in de bodem van het Chaco Boreal, een groot dunbevolkt savannegebied. Meer dan 80.000 Bolivianen verloren het leven, mede door een slechte organisatie en uitbraak van ziekten en gebrek aan water in het zeer dorre gebied. Uiteindelijk veroverde Paraguay grote gebieden op Bolivia. In ruim een eeuw was het grondgebied van Bolivia gehalveerd.

Politieke verhoudingen

De "caudillos" waren vanaf 1884 de (conservatieve of liberale) presidenten die het land sinds de onafhankelijkheid bestuurden waren of bezig met de conflicten met de buurlanden of met machtsvetes tussen facties binnen de politieke elite. Aandacht voor de opbouw van een rechtvaardige(r) samenleving hadden zij nauwelijks.

Na de Salpeter-Oorlog maakte de politieke elite een einde aan het bestaan van de "ayllus", de gemeenschappelijke gronden van de inheemse bevolking, hetzij door publieke verkoop hetzij met geweld. Deze gronden werden eenvoudigweg toegevoegd aan de grote bedrijven (latifundios) van de niet-inheemse hereboeren. De inheemsen die deze gronden bewerkten werden nu een soort lijfeigenen (mita-systeem).

In 1952 vond een revolutie plaats. De inheemse bevolking had voor die tijd geen burgerrechten, maar de revolutie gaf hun voor het eerst recht op inspraak. De tinmijnen werden genationaliseerd en de landbouwgronden herverdeeld. De presidenten Hernán Siles Zuazo en Víctor Paz Estenssoro hielden echter de communisten buiten de deur en behielden de steun van Washington. In 1964 nam het leger het heft weer in handen. Op 8 oktober 1967 werd Che Guevara opgepakt tijdens een door de CIA georganiseerde militaire operatie van het Boliviaanse leger. Guevara werd door het Boliviaanse leger geëxecuteerd.

In 1982 is de militaire macht overgedragen aan een burgerregering. De spanningen tussen het land en Chili kwamen weer tot uiting bij de Boliviaanse Gasoorlog in 2003.

Presidentschap van Evo Morales (2006-2019)

De twee belangrijkste kandidaten voor de Boliviaanse presidentsverkiezingen in 2005 waren de boerenleider Juan Evo Morales Ayma van de MAS-partij en Jorge Quiroga, de leider van de Sociale en Democratische Kracht en voormalig hoofd van de Nationalistische Democratische Actie partij. Morales won de verkiezingen met 53,7% van de stemmen, een absolute meerderheid, ongebruikelijk in Boliviaanse verkiezingen. Hij werd de eerste Boliviaanse leider van inheemse afkomst en beëdigd op 22 januari 2006 voor een termijn van vijf jaar. Voorafgaand aan zijn officiële inauguratie in La Paz, werd hij ingewijd in een Aymara-ritueel op de archeologische site van Tiwanaku voor een menigte van duizenden Aymara-mensen en vertegenwoordigers van linkse bewegingen uit heel Latijns-Amerika. Hoewel zeer symbolisch, was dit ritueel niet historisch gebaseerd en vertegenwoordigde het in de eerste plaats inheemse Aymara's – niet de belangrijkste Quechua-sprekende bevolking. Sinds de Spaanse verovering in de vroege 16de eeuw werd deze regio, waar sprake is van een meerderheid van inheemse bevolking, vooral geregeerd door afstammelingen van Europese immigranten.

Bij de verkiezingen van 2009 werd Evo Morales herkozen met 64,22% van de stemmen. Zijn partij, de Beweging naar het Socialisme (MAS), won ook een tweederdemeerderheid in beide huizen van het Nationaal Congres.

In 2009 nam Bolivia een nieuwe grondwet aan. Onder het bewind van Morales traden herhaaldelijk sociale spanningen op die leidden tot escalaties. In augustus 2016 werd daarbij in Panduro de vice-minister voor Binnenlandse Zaken en Politie Rodolfo Illanes Alvarado bij onderhandelingen over een langdurige proteststaking tegen de nieuwe mijnbouwwet uit 2014 gevangen genomen en doodgemarteld of doodgeslagen door militante mijnwerkers, die hem verantwoordelijk hielden voor een politieoptreden waarbij enkele collega's waren gedood.^[9]^[10]

Hoewel de Boliviaanse grondwet aanvankelijk stelde dat een president maximaal twee ambtstermijnen aan de macht mocht blijven, kon Morales na een omstreden wetswijziging toch weer meedoen aan de verkiezingen in 2014. Hierbij werd hij verkozen voor een derde termijn, die liep tot 2019. In 2016 probeerde Morales via een referendum de mogelijkheid tot een vierde ambtstermijn af te dwingen. Ondanks dat dit door een meerderheid van de kiezers verworpen werd, besliste het Constitutioneel Hof dat hij zich bij de presidentsverkiezingen van 2019 wederom verkiesbaar mocht stellen. Toen Morales na deze verkiezingen opnieuw de overwinning uitriep, ontstonden in het diep verdeelde Bolivia grote spanningen en ongeregeldheden. De Organisatie van Amerikaanse Staten beweerde dat er grootschalige fraude was gepleegd, wat de protesten tegen Morales deed oplaaien. Later verscheen er in de New York Times een artikel waarin tegenstanders van de conclusies van de OAS werden aangehaald. Het OAS repliceerde hierop dat het door hen uitgevoerde onderzoek niet concludeerde of Morales zich onterecht stemmen had toegeëigend, maar dat er wel aantoonbaar sprake van fraude was.^[11] Uiteindelijk werd Morales in november 2019 door het leger gedwongen om af te treden, waarna hij direct politiek asiel kreeg in Mexico. Samen met zijn bondgenoten sprak hij van een staatsgreep. Jeanine Áñez van de kleine rechtse partij Movimiento Demócrata Social (MDS) volgde Morales op als waarnemend president. Na overleg tussen regering en oppositie werd besloten nieuwe verkiezingen te houden, maar Morales was niet welkom als presidentskandidaat.^[12]

In oktober 2020 behaalde de MAS met presidentskandidaat Luis Arce een ruime meerderheid van de stemmen.^[13] Zijn tegenkandidaat, oud-president Carlos Mesa, kreeg zo'n 30% van de stemmen en het grote verschil maakt een tweede stemronde niet nodig. Het rechtse interim-kabinet werd afgerekend op de slechte maatregelen tijdens de coronapandemie en de privatiseringen die er snel doorheen zijn gedrukt.^[13] Arce was minister van Economische Zaken onder Morales en hij heeft een succesvol economisch beleid tegen armoede in het land gevoerd. Met de overwinning verwacht Morales zelf naar Bolivia terug te keren. Hij is nog bijzonder populair onder de inheemse bevolking, maar hem zijn zware aanklachten ten laste gelegd, waaronder die van corruptie, terrorisme en genocide.^[13]

Geografie

Met een oppervlakte van 1.098.581 km² is het land ongeveer twee keer zo groot als Frankrijk en wordt volledig omsloten door vijf landen: Peru in het noordwesten, Brazilië in het noordoosten, Paraguay in het zuidoosten, Argentinië in het zuiden en Chili in het zuidwesten.^[14] De landgrenzen zijn in totaal 6.700 kilometer lang. De helft daarvan wordt gedeeld met Brazilië. Bolivia heeft geen zeehavens.

Het land kent drie natuurlijke hoofdregio's. In het westen van Bolivia ligt de Andes. De hoogste top van dit gebergte is de Nevado Sajama met een hoogte van 6542 meter. Voor een deel beslaat het land het Hoogland van Bolivia (de altiplano), de hoogvlakte van de Andes. Tussen de Andes en het laagland ligt een vruchtbaar gebied met brede valleien tussen de 1000 en 3000 meter hoog. Het oosten van Bolivia is laagland en omvat het tropisch vochtig gebied van het Amazoneregenwoud en de droge tropen van de Chaco naar het zuidoosten. Grote rivieren als de Mamore en de grensrivier Guaporé gaan door de noordelijke oerwouden van Bolivia en monden uit in de Madeira. De Chaco bestaat ook uit moerassen met jaarlijkse overstromingen. De Pilcomayo loopt hier en is een belangrijke zijrivier van de Paraná.

Het Titicacameer is een groot meer dat op de grens van Bolivia en Peru ligt. Dit meer is het hoogste grote bergmeer ter wereld (3810 meter boven zeeniveau). In het westen van Bolivia, in het departement Potosí, ligt de grootste zoutvlakte ter wereld: Salar de Uyuni.

Steden

De vier veruit grootste steden van Bolivia zijn Santa Cruz de la Sierra, El Alto, La Paz en Cochabamba.

Nationale parken

Klimaat

In het noordelijk gelegen Amazonebekken is het klimaat tropisch en vochtig, in het zuidoosten is het droog en heet, in de valleien is het vrij koel en in het hoogland is het koud.

In de dalen van de Andes is het tropisch warm. In de laaglanden heerst een tropisch, vochtig klimaat. De surazo is een koele zuidenwind.

Het regenseizoen valt in de zomer, van december tot april. De winter, die van mei tot augustus duurt, vormt het droge seizoen.

Bevolking

Taal

De meest gesproken taal is het Spaans, dat wordt gesproken door ongeveer veertig procent van de bevolking. Verder worden er 36 inheemse talen gesproken, waarvan Aymara, Quechua en Guaraní het talrijkste zijn. Alle talen die in Bolivia gesproken worden hebben een officiële status.^[1]

Destijds was de lingua franca van het Incarijk (Tawantinsuyu) het Quechua, dat door iedereen gesproken moest worden.

Religie

De meerderheid van de bevolking (85^[15] à 95^[16] %) is katholiek. De Katholieke Kerk is staatskerk in Bolivia. 16% van de bevolking is protestant^[bron?] maar dat aantal groeit snel^[bron?]. Veel indianen vermengen hun christelijk geloof met inheems-Amerikaanse elementen.

Zie ook:

Apostolisch Vicariaat El Beni o Beni

Etnische samenstelling

Quechua: 30%
Mestiezen: 30%
Aymara: 25%
Europeanen: 15%

Armoede

Bolivia is sinds lange tijd een van de armste landen van Zuid-Amerika. De invoering van een markteconomie heeft voor sommigen weliswaar veel opgeleverd, maar volgens het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties leefde 64,6% van de bevolking in de periode 2000-2007 onder de nationale armoedegrens.^[17] In 2011 was dit aandeel gedaald naar ongeveer 45%.

Bestuurlijke indeling

Bolivia is ingedeeld in 9 departementen, 112 provincies, 339 gemeentes en 1.384 kantons.

Politiek

Bolivia is een republiek. In Bolivia wordt iedere vijf jaar een president gekozen. Deze gekozen president vormt samen met het kabinet de regering. Het parlement bestaat uit twee kamers:

Camara de Senadores (de Senaat met 27 zetels)
Camara de Diputados (Kamer van Afgevaardigden met 130 zetels)

De regering van Bolivia zetelt in La Paz, maar de wettelijke hoofdstad is Sucre.

Zittend president is Luis Arce, die de de facto president Jeanine Áñez in november 2020 opvolgde na algemene verkiezingen.

Cultuur

De Boliviaanse cultuur is beïnvloed door verschillende volken; zoals de Spanjaarden, Inheemsen, Afrikanen of anders.

Muziek

De Boliviaanse muziek is beïnvloed door Inca's, Amazone-indianen, Spanjaarden en Afrikanen. Plattelandsorkesten van de Aymará bestaan vaak volledig uit panfluiten, de chuqui. Andere instrumenten zijn trommels, fluiten en de phututu, een koehoorn.

Economie

Na het aantreden van president Morales in 2006 ging het economisch gezien beter met Bolivia. Mede door de hoge prijzen voor grondstoffen waarvan het profiteert door de export van, onder andere, aardgas en metalen en een gunstig sociaal politiek beleid is het inkomen per hoofd van de bevolking verdrievoudigd en is het aantal mensen dat onder de armoedegrens leeft afgenomen.^[18] In 2010 was het gemiddeld inkomen per hoofd zo'n $1900 en dit is naar $3438 gestegen in 2017. De nationalisatie van de energiesector en de gestegen prijs voor gas heeft de overheidsinkomsten doen stijgen waardoor de begrotingstekorten belangrijk zijn afgenomen en er zelfs een bescheiden overschot wordt getoond.^[18] De overheidsschulden zijn gedaald naar zo’n 30% van het bruto binnenlands product (BBP) en de reserves aan buitenlandse valuta toegenomen. Bolivia streeft ernaar om minder grondstoffen en meer bewerkte producten te gaan exporteren waardoor de werkgelegenheid in het land zal toenemen.^[18] Tussen 2014 en 2017 halveerden de gasprijzen, dit had negatieve gevolgen voor de overheidsbegroting en het handelssaldo.

Jaar^[19]	Reële groei (% mut JoJ)	BBP ($ miljard)	BBP per hoofd (in $)	Saldo lopende rekening (in % BBP)	Saldo overheids- begroting (in % BBP)	Staatsschuld (bruto, in % BBP)	Valutareserves (in $ miljard)
2000		8,4	1005	–5,3%	–1,5%	66,9%
2005		9,6	1049	5,8%	0,8%	82,2%
2008	6,1%	16,8	1695	12,2%	5,7%	38,0%	7,7
2009	3,4%	17,5	1711	4,5%	1,7%	41,0%	8,6
2010	4,1%	19,8	1896	4,1%	3,2%	39,6%	9,7
2011	5,2%	24,1	2256	0,3%	2,2%	37,5%	12,0
2012	5,1%	27,3	2605	7,4%	2,8%	36,2%	13,9
2013	6,8%	30,0	2886	3,5%	1,6%	37,1%	-
2014	5,5%	32,9	3111	1,7%	–2,4%	38,0%	-
2015	4,9%	39,2	3050	–5,8%	–5,9%	40,9%	-
2016	4,3%	34,2	3095	–5,6%	–6,3%	46,5%	-
2017	4,2%	37,8	3369	–4,8%	-6,7%	51,3%	-
2018	4,2%	40,6	3566	–4,6%	-7,0%	53,9%	-
2019	2,2%	41,2	3566	–3,3%	-5,8%	59,0%	-

Mijnbouw

In het land wordt tin, zink, goud, koper en lood geproduceerd. De tinmijnen van Bolivia liggen hoog in de Andes. De productie is gedaald, maar het land is nog altijd de op drie na grootste producent van tin wereldwijd. In 2014 werd wereldwijd ongeveer 300.000 ton tin geproduceerd en de drie grootste producenten waren achtereenvolgens de Volksrepubliek China, Indonesië en Peru.^[20] De eerste twee landen namen ongeveer twee derde van de totale productie voor hun rekening. Peru volgde op een grote achterstand met 23.000 ton en daarna Bolivia met 18.000 ton.^[20] Het is verder ook een belangrijke producent van antimoon en zilver.

Energie

In 1920 begon het Amerikaanse Standard Oil met het zoeken naar aardolie in het land.^[21] In 1937 werden deze belangen genationaliseerd en ondergebracht in het staatsbedrijf Yacimientos Petroliferos Fiscales Bolivianos (YPFB).^[21] Omstreeks 1950 werd het land weer opengesteld voor buitenlandse investeerders in de energiesector. Door de buitenlandse partijen werd de rol van YPFB sterk gereduceerd.^[21] In 2006 werd de energiesector weer genationaliseerd en de belangen zijn in handen van YPFB gekomen.^[21]

Bolivia beschikt over aanzienlijke aardgasreserves. In 2017 werden de totale reserves getaxeerd op zo’n 300 miljard m³.^[22] Sinds 2004 is de productie op jaarbasis verdubbeld van 9,8 miljard m³ naar een piek van ruim 21 miljard m³ in 2014.^[22] In 2017 was de productie gedaald van 17 miljard m³. Op basis van de huidige reserves heeft Bolivia voldoende gas om dit productieniveau nog 16 jaar te continueren. Het gas wordt op grote schaal uitgevoerd: ongeveer de helft van de jaarproductie gaat naar Brazilië en een derde naar Argentinië.^[22]

Literatuur

Bolivia, Landenreeks, Paul van Lindert en Otto Verkoren, Koninklijk Instituut voor de tropen (KIT)-Novib-NCOS, 1994, ISBN 90 6832 321 0

Externe links

Commons heeft mediabestanden in de categorie Bolivia.

(en) Bolivia Web

Bronnen, noten en/of referenties

↑ ^a ^b ^c De andere officiële talen van Bolivia naast het Spaans, Quechua, Aymara en Guaraní zijn: Araona, Baure, Bésiro, Canichana, Cavineño, Cayubaba, Chácobo, Chíman, Ese Ejja, Guarasu'we, Guarayu, Itonama, Leco, Machajuyai-Kallawaya, Machineri, Maropa, Mojeño-Trinitario, Mojeño-Ignaciano, Moré, Mosetén, Movima, Pacawara, Puquina, Siriona, Tacana, Tapieté, Toromona, Uru-Chipaya, Weenhayek, Yawanawa, Yuki, Yuracaré en Zamuco.
↑ (en) Verenigde Naties 2013
↑ ^a ^b (en) Laatste census 21 november 2012 (via V.N.)
↑ Niet-officiële schatting CIA Factbook juli 2020, berekend door US Bureau of the Census (gearchiveerd)
↑ Bolivia baja sus índices de pobreza en 8 años (Bolivia lowers its poverty levels). El Deber (30 november 2011). Gearchiveerd op 5 december 2011. Geraadpleegd op 30 november 2011.
↑ Bolivia, Landenreeks KIT, pag. 11-12; zie literatuur
↑ Bolivia, landenreeks, KIT, pag. 13 (zie literatuur)
↑ Bolivia, landenreeks, pag. 13 (zie literatuur)
↑ Striking Bolivian miners lift roadblock after killing country’s deputy minister
↑ Stakende mijnwerkers slaan onderminister Bolivia dood. Gearchiveerd op 17 januari 2023.
↑ A Bitter Election. Accusations of Fraud. And Now Second Thoughts.. Gearchiveerd op 19 oktober 2020. Geraadpleegd op 19-10-2020.
↑ NU.NL Interim-regering en partij Morales sluiten deal, 15 november 2019, geraadpleegd op 25 oktober 2020. Gearchiveerd op 28 oktober 2020.
↑ ^a ^b ^c Het Parool Partijgenoot van verbannen ex-president Evo Morales wint verkiezingen, 20 oktober 2020, geraadpleegd op 26 oktober 2020. Gearchiveerd op 28 oktober 2020.
↑ https://countrystudies.us/bolivia/26.htm. Gearchiveerd op 25 maart 2023.
↑ "Global catholic statistics 1905 and today", Albert J. Fritsch, SJ, PhD., 2005. Gearchiveerd op 28 maart 2023.
↑ Microsoft Encarta, 1993-2002
↑ UNDP: Human development indices - Table 3: Human and income poverty (Population living below national poverty line (2000-2007)). Gearchiveerd op 3 juni 2022.
↑ ^a ^b ^c (en) IMF Bolivia Country Report No. 14/36, februari 2014, geraadpleegd op 28 oktober 2015
↑ (en) Bron: IMF WEO databank, geraadpleegd op 25 oktober 2020
↑ ^a ^b (en) USGS Tin, geraadpleegd op 28 oktober 2015
↑ ^a ^b ^c ^d (en) LSE Bolivia’s Nationalised Natural Gas: Social and Economic Stability Under Morales, geraadpleegd op 27 oktober 2015
↑ ^a ^b ^c (en) BP BP Statistical Review of World Energy, June 2018, geraadpleegd op 21 mei 2019. Gearchiveerd op 24 mei 2019.

[taal-1] De andere officiële talen van Bolivia naast het Spaans, Quechua, Aymara en Guaraní zijn: Araona, Baure, Bésiro, Canichana, Cavineño, Cayubaba, Chácobo, Chíman, Ese Ejja, Guarasu'we, Guarayu, Itonama, Leco, Machajuyai-Kallawaya, Machineri, Maropa, Mojeño-Trinitario, Mojeño-Ignaciano, Moré, Mosetén, Movima, Pacawara, Puquina, Siriona, Tacana, Tapieté, Toromona, Uru-Chipaya, Weenhayek, Yawanawa, Yuki, Yuracaré en Zamuco.

[oppervlakte-2] (en) Verenigde Naties 2013

[census-3] (en) Laatste census 21 november 2012 (via V.N.)

[schatting-4] Niet-officiële schatting CIA Factbook juli 2020, berekend door US Bureau of the Census (gearchiveerd)

[5] Bolivia baja sus índices de pobreza en 8 años (Bolivia lowers its poverty levels). El Deber (30 november 2011). Gearchiveerd op 5 december 2011. Geraadpleegd op 30 november 2011.

[6] Bolivia, Landenreeks KIT, pag. 11-12; zie literatuur

[7] Bolivia, landenreeks, KIT, pag. 13 (zie literatuur)

[8] Bolivia, landenreeks, pag. 13 (zie literatuur)

[9] Striking Bolivian miners lift roadblock after killing country’s deputy minister

[10] Stakende mijnwerkers slaan onderminister Bolivia dood. Gearchiveerd op 17 januari 2023.

[11] A Bitter Election. Accusations of Fraud. And Now Second Thoughts.. Gearchiveerd op 19 oktober 2020. Geraadpleegd op 19-10-2020.

[12] NU.NL Interim-regering en partij Morales sluiten deal, 15 november 2019, geraadpleegd op 25 oktober 2020. Gearchiveerd op 28 oktober 2020.

[PLLA-13] Het Parool Partijgenoot van verbannen ex-president Evo Morales wint verkiezingen, 20 oktober 2020, geraadpleegd op 26 oktober 2020. Gearchiveerd op 28 oktober 2020.

[14] ttps://countrystudies.us/bolivia/26.htm. Gearchiveerd op 25 maart 2023.

[15] "Global catholic statistics 1905 and today", Albert J. Fritsch, SJ, PhD., 2005. Gearchiveerd op 28 maart 2023.

[16] Microsoft Encarta, 1993-2002

[17] UNDP: Human development indices - Table 3: Human and income poverty (Population living below national poverty line (2000-2007)). Gearchiveerd op 3 juni 2022.

[IMFBOL14-18] (en) IMF Bolivia Country Report No. 14/36, februari 2014, geraadpleegd op 28 oktober 2015

[19] (en) Bron: IMF WEO databank, geraadpleegd op 25 oktober 2020

[USGSTIN-20] (en) USGS Tin, geraadpleegd op 28 oktober 2015

[LSEBOL-21] (en) LSE Bolivia’s Nationalised Natural Gas: Social and Economic Stability Under Morales, geraadpleegd op 27 oktober 2015

[BPSTAT18-22] (en) BP BP Statistical Review of World Energy, June 2018, geraadpleegd op 21 mei 2019. Gearchiveerd op 24 mei 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]


Frans overzees departement:	Frans-Guyana
Overzees gebied van het Verenigd Koninkrijk:	Falklandeilanden · Zuid-Georgia en de Zuidelijke Sandwicheilanden