Warszawa
| Warszawa | |||
| hovudstad | |||
 | |||
|
|||
| Motto: Semper invicta – «Alltid uslåeleg» | |||
| Land |  Polen
| ||
|---|---|---|---|
| Voivodskap | Masoviske | ||
| Høgd | 78–121 m | ||
| Areal | 517,24 km² | ||
| Folketal | 1 860 281 (31. mars 2021)[1] | ||
| Byrettar | Byrjinga av 1200-talet | ||
| Postnummer | 00-001 til 04-999 | ||
| Retningsnummer | +48 22 | ||
 Warszawa 52°13′48″N 21°00′40″E / 52.23°N 21.011111111111°E | |||
| Wikimedia Commons: Warsaw | |||
Warszawa (tysk Warschau, engelsk Warsaw ) er hovudstaden i Polen og den største byen i landet. Byen ligg ved elva Wisła, om lag 350 km sør for Austersjøen og like langt nord for Karpatane. Byen hadde om lag 1,86 mill. innbyggjarar i 2021, med 3,35 mill. i storbyområdet. Byen dekkjer eit område på 517,24 km², medan storbyområdet dekkjer 6 100,43 km² (Obszar Metropolitalny Warszawy - Storbyområdet Warszawa). Warszawa er den åttende største byen i EU.
Geografi og klima
[endre | endre wikiteksten]Warszawa ligg på begge sider av Wisła. Han ligg midt på Den masoviske sletta i ei høgd på om lag 78–121 meter over havet.
Klimaet i Warszawa er fuktig kontinentalt. Middeltemperaturen er –2 °C i januar og 18 °C i juli. Temperaturen når ofte 30 °C om sommaren. Den normale årsnedbøren er 680 mm og den våtaste månaden er juli, hovudsakleg i form av regnbyger.
Historie
[endre | endre wikiteksten]
Før 1200-talet var ikkje Warszawa noko meir enn ein fiskarlandsby. Byen vert nemnd fyrste gong i 1241, og fekk byrettar (Magdeburg-rettar) i 1334. Byen vart sete for hertugen av Masovia, og i 1596 vart byen hovudstad for det svenske Vasa-dynastiet som herska over Polen-Litauen. Byen har gjennom historia vore okkupert av mange naboland, mellom anna Sverige, Tyskland og Russland.
Under den andre verdskrigen var det to opprør i byen. Alle jødane i byen vart pressa saman i ghettoen, der mange døydde av svolt. Då ordren kom om å utslette Warszawa-ghettoen, gjekk jødiske motstandsfolk til aksjon, den 19. april 1943, i det som skulle bli kjent som Oppreisten i Warszawaghettoen i 1943. Dei heldt ut i nesten ein heil månad, trass i at dei var dårleg væpna og underlegne i tal. Då kampane tok slutt, vart nesten alle overlevande ghettobuarar drepne, berre nokre få klarte å rømme eller gøyme seg.
Warszawa-opprøret i 1944 vara i 63 dagar, der den polske undergrunnshæren kjempa for å gjera hovudstaden fri frå dei tyske okkupantane. Etter massiv gjengjelding frå tyskarane og deira allierte styrkar, mista over 200 000 menneske livet. Etterpå vart byen systematisk øydelagd. Dei attlevande polakkane vart sette i tyske leirar fram til den raude arméen «frigjorde» byen. Delar av gamlebyen vart etter krigen gjenoppbygd som ein kopi av den øydelagde byen. Kulturpalasset i Warszawa er derimot eit døme på stalinistisk arkitektur.
Kjende personar frå Warszawa
[endre | endre wikiteksten]- Mordechaj Anielewicz (1919?- 1943), ein av leiarane av oppreisten i Warzawaghettoen i 1943.
- Marek Edelman (1922- ), ein annan leiar frå oppreisten i ghettoen.
- Eugeniusz Bodo (1899-1943?), songar og skodespelar
- Zbigniew Brzeziński (1928), politisk rådgjevar for USA sin president Jimmy Carter
- Fryderyk Chopin (1810-1849), komponist og pianist
- Maria Curie-Skłodowska|Maria Curie-Skłodowska (1867-1934), kjemikar, fysikar, to gonger nobelprisvinnar
- Lucyna Ćwierczakiewiczowa (1829-1901), forfattar (dei første polske kokebøker)
- Witold Gombrowicz (1904-1969), forfattar og dramatikar
- Agnieszka Holland (fødd 1948), filmregissør
- Jacek Kaczmarski (1957-2004), diktar og forfattar
- Lech Kaczyński (1949-2010), politikar
- Ryszard Kapuściński (1932-2007), forfattar og journalist
- Krzysztof Kieślowski (1941-1996), filmregissør
- Ryszard Kukliński (1930-2004), CIA-spion under den kalde krigen
- Witold Lutosławski (1913-1994), komponist
- Adam Michnik (fødd 1946), redakør for avisa Gazeta Wyborcza
- Władysław Reymont (1867-1925), forfattar, nobelprisvinnar
- Wacław Sierpiński (1882-1969), matematikar
- Antoni Słonimski (1895-1976), diktar
- Stefan Starzyński (1893-1943), president for Warszawa 1934-1939, drepen i tysk konsentrasjonsleir i Dachau
- Władysław Szpilman (1911-2000), komponist
- Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) (1885-1939), forfattar og kunstmålar
Sjå òg
[endre | endre wikiteksten]Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 https://bdl.stat.gov.pl/api/v1/data/localities/by-unit/071412865011-0918123?var-id=1639616&format=jsonapi; vitjingsdato: 7. oktober 2022; filformat: JSON.
- Delar av denne artikkelen bygger på «Warsaw» frå Wikipedia på engelsk, den 1. juni 2008.
