Sri Lanka
| Sri Lanka | |
 | |
Capitala | |
Ciutat mai granda | |
Forma de govèrn Republica | |
Data 2 de febrièr de 1948 | |
• Totala 65,610 km² | |
• Aiga 4,4 % % | |
• Totala (2012) 20,277,597 ab. | |
+94 | |
modificar  |
Sri Lanka,[1][nt 1] oficialament la Republica Democratica Socialista de Sri Lanka (en cingalés: ශ්රී ලංකා ප්රජාතාන්ත්රික සමාජවාදී ජනරජය, romanizacion: Sri Lankā Prajathanthrika Samajavadi Janarajaya; en tamil: இலங்கை சனநாயக சோஷலிசக் குடியரசு, romanizacion: Ilaṅkai caṉanāyaka cōṣalisak Kuṭiyarasu), es un estat insular d'Asia, dins l'ocean Indian, au sud d'Índia.
La capitala n'es Sri Jayawardenepura. Lo gentilici es srilankés -esa (o tradicionalament ceilanés -esa).
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]
Sri Lanka es situat dins l’ocean Indian, a aperaquí 31 km dau sud-èst d'Índia, los dos país essent separats per l'estrech de Palk, mas gaireben religats per lo pont d'Adam. Sa superfícia es de 65 610 km2 e sa populacion s’enauça a mai de 20,4 milions d'abitants[2]. Lo ponch culminant es lo mont Pidurutalagala, a 2 524 m.
Las vilas principalas son Colombo (capitala economica, 690000 abitants en 2003), Kandy e Galle. Lei vilas a l'entorn de Colombo son Dehiwala-Mount Lavinia (196000 ab.), Moratuwa (170000 ab.). La vila pus septentrionala dau país, Jaffna (129000 ab.), es uei dins la zona disputada entre lei militants tamols e lo governament. La capitala politica es Sri Jayawardenapura Kotte, situada a 15 km au sud-èst de Colombo.
v
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]De la Preïstòria a l'arribada deis Europèus
[modificar | Modificar lo còdi]Preïstòria
[modificar | Modificar lo còdi]Lei vestigis de preséncia umana pus ancianas en Sri Lanka datan d'au mens 34 000 ans (Homo sapiens balangodensis). Lo desvolopament de l'agricultura sembla precòç e leis abitants de l'illa participèron au desvolopament dau comèrci lòng dau litorau nòrd de l'Ocean Indian. Ansin, la canèla, espècia originària de Ceilan, èra coneguda en 1500 av. JC en Egipte. La metallurgia dau fèrre i apareguèt entre 1000 e 800 av. JC a partir dau sud d'Índia. La vila d'Anuradhapura dins lo nòrd conoguèt alora un desvolopament important passant d'una superficia de 15 ectaras en 900 av. JC a mai de 50 dos sègles pus tard. La ciutat de Sigiriya, dins lo centre, experimentèt una evolucion similara. Lo rèsta de l'illa demorèt dominat per de caçaires culheires dichs Vedda.
L'introduccion de la cultura indiana
[modificar | Modificar lo còdi]La question de l'anterioritat dei migracions dei Singalés e dei Tamols dins l'illa es una question sensibla en causa dei tensions entre lei dos pòbles. Acomencèron entre lei sègles VI e IV av. JC. Lei Singalés son originaris dau nòrd d'Índia e parlan una lenga indoiraniana. Se convertiguèron au bodisme theravada, probablament dins lo corrent dau sègle III av. JC, e installèron sa capitala a Anuradhapura. I bastiguèron un sistèma d'aigatge relativament avançat. Lei Tamols son un pòble dravidian qu'èra inicialament jaïnista mai que se convertiguèt pauc a pauc a l'indoïsme. S'installèron principalament dins lo nòrd de Ceilan onte se mesclèron ambé de populacions singalesas.
La division de l'illa entre Tamols e Singalés
[modificar | Modificar lo còdi]Après lei migracions dei Singalés e dei Tamols, l'illa foguèt dominat per lo reiaume d'Anuradhapura, centre major dau bodisme theravada fins a l'an 1000. D'efèct, a partir d'aquela annada, lei Chola, dinastia tamola poderosa dau sud d'Índia, acomencèt la conquista de l'illa que foguèt acabada en 1018. Transferiguèron la capitala d'Anuradhapura a Polonnaruva.
La dominacion chola durèt gaire car lei Singalés se revoutèron victoriosament sota la direccion dau prince Vijayabahu. En 1073, foguèt coronat rèi a Polonnaruva e son independéncia foguèt reconeguda per lei Chola. Lo reiaume singalés restaurat conoguèt son apogèu durant lo rèine de Parakramabahu Ièr (1153-1186) avans de declinar dins lo corrent dau sègle seguent. L'origina d'aquela crisi foguèt probablament de dificultats economicas liadas a una desgradacion dei rets d'aigatge dei regions centralas. Entraïnèt l'abandon dau centre de l'illa amb una migracion dei Singalés vèrs lo sud-oèst umid e dei Tamols vèrs lo nòrd.
L'unitat politica de Ceilan resistiguèt pas a aquelei tranformacions. Au sègle XIV, lei Tamols avián fondat un reiaume independent centrat sus Jaffna. Dins lo sud, lei Singalés formèron divèrseis estats. Lei reiaumes de Kotte e de Senkadagalapura èran lei pus importants. D'autra part, lo desvolopament dau comèrci maritim favorizèt la formacion de communautats musulmanas dins lei pòrts principaus.
Lo periòde coloniau
[modificar | Modificar lo còdi]L'arribada dei Portugués e deis Olandés
[modificar | Modificar lo còdi]
Leis Europèus arribèron en Ceilan a la fin dau sègle XV. Lei premiers foguèron lei Portugués qu'èran interessats per leis espècias, especialament la canèla. Fortifiquèron Colombo que venguèt sa basa per conquistar lo rèsta de l'illa. Ocupèron Kotte en 1565 (que foguèt destrucha per de còntra-ofensivas dau Reiaume de Sitawaka) e Jaffna en 1619. En revènge, lo reiaume de Kandy, aprofichant sa posicion dins lei montanhas centralas de l'illa resistiguèt. Puei, durant lo rèine de Rajasinha II (1635-1687), lei Singalés demandèron e obtenguèron l'ajuda deis Olandés de la Companhiá neerlandesa deis Índias orientalas (VOC) que prenguèron la plaça dei Portugués en 1658.
La VOC contunièt la politica de Portugau mai s'assegurèt premier d'un contraròtle solid dau litorau e d'un sistèma de liuraments fòrçats de canèla. Aquò entraïnèt de revòutas que foguèron sostengudas per lo Reiaume de Kandy qu'animava totjorn la resisténcia singalesa. Incapable de conquistar Kandy, leis Olandés adoptèron una estrategia d'enceuclament ambé la conquista dei zònas maritimas. Dins lo sud-oèst, leis Olandés introduguèron tanben la nocion de proprietat privada que favorizèt la formacion d'una aristocracia de proprietaris terrencs. I desvolopèron pereu l'ensenhament, çò que permetèt la formacion d'una elèit educada formada de mestís d'origina portuguesa e olandesa.
La conquista britanica
[modificar | Modificar lo còdi]La poissança olandesa declinèt dins lo corrent dau sègle XVIII. En 1796, la metropòli foguèt ocupada per la França Revolucionària. Per defugir l'invasion dei colonias olandesas, lei Britanics decidiguèron de leis ocupar. Un còrs britanic desbarquèt donc en 1796 en Ceilan que foguèt finalament dirèctament annexada per lo Reiaume Unit en 1802.
Lei Britanics acabèron la conquista europèa de l'illa ambé l'annexion dau Reiaume de Kandy en 1815. Après una insureccion en 1817-1818 e una repression saunosa, l'aristocracia de Kandy foguèt anientada. Après aquelei victòrias, de missions permetèron la difusion dau protestantisme e de l'anglés au sen de la populacion, especialament au sen deis elèits. Londres associèt rapidament aqueleis elèits au poder e creèt un conseu legislatiu e un conseu executiu en 1833 ambé de representents dei Tamols, dei Singalés e dei Burglers.
Lei Britanics desvolopèron una economia de plantacions per remplaçar la canèla que son importància aviá declinat au començament dau sègle XIX. Lei tèrras autas de l'ancian Reiaume de Kandy foguèron lo centre d'aquela activitat. En 1848, lo zèl dei missionaris i entraïnèt una insureccion, aisament reprimida, que decidiguèt lo govèrn britanic a restrénher l'activitat dei missions. De 1830 a 1880, lo cafeièr foguèt la cultura principala mai una malautia ravatjèt lei plantacions. Après 1880, lo tè e l'evea venguèron lei culturas predominantas. Puei, au començament dau sègle XX, la cultura dau cocotier apareguèt a l'iniciativa de marchands singalés.
Aquela transformacion entraïnèt de cambiaments prefonds dins la societat ceilandesa. D'efèct, aquelei culturas necessitavan una man d'òbra importanta e permanenta. D'obriers tamols indians foguèron donc importats en massa per lei Britanics. En 1900, la comunautat tamola originària de la peninsula èra ansin venguda pus nombrosa que la comunautat tamola nativa de l'illa. L'autra consequéncia dau desvolopament dei plantacions foguèt la necessitat novèla d'importar una partida dau ris necessari a l'alimentacion de la populacion. Aquò entraïnèt una aumentacion dei pretz e l'economia de Ceilan venguèt despendenta de la vigor dau comèrci internacionau.
Lo procès d'autonòmia politica e sei tensions
[modificar | Modificar lo còdi]A partir de 1833, lei Britanics donèron pauc a pauc mai e mai d'autonòmia a sa colonia ceilandesa. Pasmens, aqueu procès suscitèt l'emergéncia de movements nacionalistas e de tensions entre Singalés e Tamols. Aquò comencèt amb una renaissença de l'indoïsme au sen de la comunautat tamola, especialament en Jaffna. Aqueu movement foguèt seguit per una evolucion similara per lo bodisme singalés dins lo sud.
Dins lo corrent de la Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918), de trèbols opausèron bodistas e musulmans. Reprimits sensa nuança per lo poder coloniau, entraïnèron l'installacion de soudats indians en Ceilan. En reaccion, se formèt en 1919 un Congrès Nacionau de Ceilan gropant Tamols e Singalés. Pasmens, lei tensions tornèron aparéisser e, tre 1921, lei Tamols quitèron lo Congrès. Puei, lei Britanics utilizèron lei tensions entre tèrras autas e tèrras bassas ò entre lei diferenteis ostaus de l'aristocracia ceilandesa per devesir lei Singalés.
A partir deis annadas 1910, lei Britanics democratizèron pauc a pauc lo foncionament de la colonia. Premier, adoptèron un sistèma de collègis per elegir lei membres dau conseu legislatiu. Puei, en 1927, adoptèron dirèctament lo sufragi universau. Enfin, en 1931, una constitucion creèt una assemblada legislativa e instaurèt un poder executiu doble ambé foncionaris britanics e ministres ceilandés. Aqueu procès mau contentèt lei Tamols que revendiquèron sensa succès una representacion egala a aquela dei Singalés e que refusèron de participar ais eleccions.
La vida politica locala foguèt rapidament dominada per lei fraires Senanayake, especialament Don Stephen Senanayake, que sostenguèt lo procès d'independéncia mai ajudèt l'esfòrç de guèrra britanic pendent la Segonda Guèrra Mondiala (1939-1945). De mai, capitèt d'integrar au jòc politic ceilandés la minoritat tamola originària de l'illa.
Lo Sri Lanka independent
[modificar | Modificar lo còdi]La montada dei tensions e dei violéncias
[modificar | Modificar lo còdi]Ceilan venguèt independenta en febrier de 1948 après la Segonda Guèrra Mondiala. Don Stephen Senanayake, qu'aviá fondat lo Partit Nacionau Unit (UNP) en 1946, ne'n venguèt Premier Ministre a la tèsta d'un govèrn conservator format de captaus. Son fiu Dudley Senanayake li succediguèt a sa mòrt en 1952 avans de laissar lo govèrn a John Kotewala un an pus tard. Pasmens, l'UNP se trobèt rapidament en fàcia de dificultats economicas liadas a l'aumentacion dau pretz dau ris. Lo Lanka Sama Samaja Party (LSSP), d'inspiracion comunista, e lo Sri Lanka Freedom Party (SLFP), d'inspiracion bodista, nacionalista e socialista, organizèron mai d'una manifestacion.
Lo SLFP ganhèt leis eleccions de 1956 mai son nacionalisme singalés se turtèt rapidament a l'ostilitat de la minoritat tamola. En particular, sa decision d'adoptar lo singalés coma lenga oficiala creèt de tensions grèvas e lei premierei violéncias politicas aguèron luòc a la fin deis annadas 1950. En 1959, lo Premier Ministre Salomon Bandaranaïke foguèt assassinat per una extremista bodista e remplaçat en 1960 per sa frema, Sirinavo Bandaranaïke. Apliquèt lo programa de son partit ambé l'instauracion d'un contraròtle de l'economia, l'adopcion d'una politica de non-alinhament e l'adopcion dau singalés coma lenga oficiala. Pasmens, sa decision de formar una coalicion ambé lo LSSP en 1964 foguèt una fònt de tensions au sen de la societat singalesa.
En 1965, Dudley Senanayake retrobèt lo poder après una victòria de l'UNP. Assaièt d'amaisar la situacion politica e reconoguèt lo tamil coma lenga oficiala. En revènge, mau capitèt d'obtenir lo sostèn d'investisseires estrangiers per desvolopar l'economia nacionala. A la fin deis annadas 1960, una crisi economica grèva entraïnèt sa desfacha ais eleccions de 1970 ganhada per una coalicion de senèstra gropant lo SLFP, lo LSSP e lo Partit Comunista de Sri Lanka.
Tornarmai cap dau govèrn, Sirinavo Bandaranaïke deguèt reprimir en 1971 una temptativa de revolucion menada per lo Janatha Vimukthi Peramuna (JVP), un movement marxista non alinhat sus l'Union Sovietica. De miliers de personas foguèron tuats dins lei combats. Puei, nacionalizèt lei plantacions e adoptèt divèrsei mesuras nacionalistas. En particular, en 1972, Ceilan venguèt oficialament Sri Lanka e lei tensions venguèron tornarmai importantas entre Singalés e Tamols car l'estat srilankés aviá per objectiu oficiau la propagacion dau bodisme. Ansin, a partir de 1975, certanei Tamols acomencèron de revendicar l'independéncia.
En 1977, l'UNP, d'ara endavant dirigida per Junius Richard Jayawardene, reprenguèt lo poder. Economicament liberala, sa politica renforcèt lo poder de l'Estat. Una constitucion semi-presidenciala foguèt adoptada en 1978 e Jayawardene elegit president. Enfin, per luchar còntra la violéncia entre Tamols e Singalés, ordonèt lo vòte de mesuras d'excepcion còntra lo terrorisme.
La guèrra civila
[modificar | Modificar lo còdi].png)
La guèrra civila entre Singalés e Tamols, que coava dempuei d'annadas, acomencèt dins lo corrent de l'estiu de 1983. Anava durar fins a 2009 e s'acabar per una victòria singalesa. Acomencèt amb una emboscada organizada a Jaffna còntra una unitat de l'armada que foguèt la causa d'esmogudas còntra lei Tamols. Per protegir la minoritat dau nòrd de l'illa, se formèt divèrsei movements armats. Lo pus important foguèt lei Tigres de Liberacion de l'Eelam Tamol (LTTE) qu'eliminèt pauc a pauc lei grops concurrents. Leis insurgents prenguèron lo contraròtle de Jaffna e dau nòrd.
En 1987, Índia intervenguèt dins lo conflicte — lei Tamols son un pòble important dau sud de la peninsula — après un acòrd entre Colombo e Nòva Delhi assegurant lo mantenement de l'unitat srilankesa. Una fòrça indiana de mantenement de la patz foguèt mandada dins lo nòrd e l'èst de Ceilan. Pasmens, lei soudats indians se turtèron rapidament a l'ostilitat dei Tigres Tamols e deguèron faciar d'atacas de la guerilha. A partir de 1988, la situacion indiana se compliquèt ambé la formacion d'una guerilha anti-indiana per lo JVP que denoncièt l'imperialisme de Nòva Delhi. Lo movement revolucionari foguèt tornarmai decimat per una repression saunosa mai Índia retirèt finalament son armada en 1990. Après lo retirament indian e una trèva, lo govèrn de Ranasinghe Premadasa (UNP) ordonèt d'ofensivas massissas còntra lo nòrd mai son cap foguèt assassinat un an pus tard.
En 1994, lo SLFP ganhèt leis eleccions e Chandrika Kumaratunga, filha de Sirinavo Bandaranaïke, venguèt Premier Ministre. En 1995, foguèt elegida President de la Republica e laissèt la direccion dau govèrn a sa maire. La meteissa annada, negocièt una alta-au-fuòc que durèt gaire. Puei, sei posicions en favor d'un estat federau foguèron refusadas per la guerilha, favorabla a l'independéncia, e per la màger part dei Singalés, favorables au mantenement d'un estat unitari. Pasmens, foguèt tornarmai elegida a la presidéncia en 1999. Après de combats durs de 1997 a 2001, un alta-au-fuòc foguèt signat en 2002 mai lei negociacions mau capitèron. En 2004, lo litorau orientau foguèt tocat per un tsunami que tuèt mai de 30 000 abitants e faguèt 500 000 refugiats.
En 2005, Mahinda Rajapakse (SLFP) foguèt elegit President de la Republica. Dotèt l'armada de mejans importants e reprenguèt la guèrra civila. A partir de 2007, sei fòrças acomencèron d'avançar. Après una batalha dura, Kilinochchi, capitala dei Tigres, foguèt conquistada lo 2 de genier de 2009 e lo rèsta de la guerilha foguèt anientat entre abriu e mai. Velupillai Prabhakaran, fondator e cap dei LTTE, foguèt tuat, çò que marquèt la fin de la guerilha e de la guèrra.
Sri Lanka dempuei 2009
[modificar | Modificar lo còdi]Après la victòria de 2009, lo poder de Mahinda Rajapakse venguèt pus autoritari amb l'adopcion de lèis renforçant lo poder executiu au detriment dau Parlament, lo contraròtle de l'Estat sus l'economia, la censura de la premsa, l'arrestacion de mai d'un adversari politic, de poders importants donats a l'armada que seis efectius foguèron pas reduchs maugrat la fin dei combats e de fraudas electoralas. De mai, lo govèrn refusèt l'organizacion d'una ajuda internacionala per lei regions tamolas destruchas per lei combats de 2008-2009. Enfin, organizèt ges de campanha de reconciliacion nacionala e lei discriminacions còntra lei Tamols contunièron.
Pasmens, en 2015, foguèt batut per Maithripala Sirisena dau Novèu Frònt Democratic, un partit politic eissit dau SLFP.
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Lo nom oficiau dau país es Sri Lanka dempuèi 1972. Ancianament èra conegut coma Ceilan.
Referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ «Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana» (en occitan) p. 131.
- ↑ . l'Express..
