Astronomia
Ing Astronomia (Agham-banuwa) ing pamagumasid at pamanigaral kareng planeta, batwin, galaxy (lupun deng batwin ampon planeta), ampong aliwang bageng makalto at e makalto king kalawakan. Metung ya ing astronomia karing matwang diling agham ning ketawan. Atyu ne bayu pa kanitang panaun a misulat ing amlat o kasalesayan.
Deng minunang menigaral keng agham-banuwa (astronomer) ila pin deng mangalakal (negosyanti) ampong mamaglawut (marinu) a mamasa't menalig kareng batwin a ginabe't mematnube keng pamaglakbe ra. Ila murin deng manasik (ortelanu)na maki balu nung kapilan tatanam, lalbug, at mamupul basi king pamanaslag at pamanalbug da reng mapilan a constellation o grupu da reng batwin. Atin la muring balu king agham-banwa deng minunang kabiyasnan (sibilisasyun) a ginawang bageng kalupa ning Stonehenge, ampo retang medicine wheel da reng katutubu king Pangulung America, a e ra balu pigagamitan, oneng malyaring makaparikil king kasalpantayanan, at mangaylangan ganap belwan dikil kareng pamibayu ning bulan, ing pekamarayu nang darasan ning aldo king pangulu o norti at mawli o sur a tutuki king upaya ning panaun (season), at aliwa pang belwan impormasyon a kaylangan dang gamitan. Atin namang magumasid a maniwalang malyaring manula king paintungulan (future) agpang king lugal da reng planeta't batwin king banwa anyang mibait ya ing metung a tau. Agyang e re tuturing a agham ngeni ing pamanigaral kareng batwin ampong planeta king anti kaniting kapakayan, maingat dong sinulat dening mamanula a babasa kareng batwin ampong planet astrologers detang karelang pamagumasid.
E ya mu metung a agham o pamagaral misnang katwa ing agham-banwa, nung e metung ya naman iti karetang malyaring panigaralan a e gagamit mal, espesyal o e karaniwang gamit. Dakal a bayu at magamitan a impormasyun ing ayambag da reng astronomer a amateur, keraklan tungkul kareng bayung asteroid o kometa, pero nung misan tungkul kareng malilyari anti king pangabait da o pangamate deng batwin. Agyang malyari yang mangaylangan maragul a gastus ing pamanyaliksik king astronomy, alimbawa king metung a proyektung anti king Hubble Space Telescope, dakal na ka agawa king astronomy nung atin kang simpling paris a largabista.
Para king bayung astronomer, largabista pin ing pekamasanting a gamit. Dakal kareng bayung astronomer ing sasaling largabistang mal o matsura pangagawa, at e maglwat, masisira la lub at mamalis la king aliwang hobby. Kalupa ne ning astronomy ing pamanukyet bunduk - magumpisa ka pamu kareng mangábabáng bunduk-bundukan bayu me subukang ukyetan ing Bunduk ning Everest. Nung bisa lang marayu dasan deng amateur, sali lang libru o chart nung nu la makabili deng constellation ampo reng maulagang batwin a kayabe kareti. Manintun lang panaun ba rang panigaralan at intindian ing pamangalo ning yatu, bulan, ampo reng planeta. Mamye lang panaun a magobra at manigaral a ing gagamitan da mu deng karelang mata ampong metung a simpling gamit a susulatan o simpanan impormasyun anti ing metung a notebook. Ala lang kaparis a gamit deng largabista para kareng magumpisa uling e la mal, e la kaylangang itikdo o lako pangatikdo, at malagwa lang gamitan. King kapamilatan da, malyari nong mayakit deng intresanting bage anti reng en:crater king bulan, dobling batwin, star en:cluster o pakalupung a batwin anti king Pleiades, ampo reng bulan da reng aliwang planeta. Mas masanting la pa pin kesa kareng telescope nung ing lalon detang mangalapit a galaxy o detang mangasalang kometa. Nung mígugul neng panaun ba neng panigaralan at intindian ning metung a amateur a astronomer ing banwa neng bengi, kanita panaun na bang saling telescope.
Kareting milabasan a pilang dalang banwa, megi yang maragul a ciencia ing astronomy, at merakal ne sanga. Deng lunar astronomer, ita mung bulan ing karelang panigaralan, kabang deng planetary astronomer, makatutuk la pansing kareng planetang dudurut king aldo tamu, ampo retang planetang matutuklas kareng aliwang aldo. Ating astronomer a maging espesyalista king partikular a uri da reng batwin, alimbawa deng binary star o pulsar. Den namang aliwa, ing panigaralan da, detang mangarayung galaxy. Atin namang astronomer a e bitasang lalawe king banwa. Deti reng theoretical astronomer, a gagamit kareng batas ning fisica at matematica, kasaup la reng computer, bang gawang model nung makananu yang "gagana" ing sikluban. Kaybat, kukumpara da la o pákiyanti deng karelang model ketang tutung malilyari. Kapagnasan dang intindian at ulan ing malilyari king sikluban.
Deng aliwa pang malyaring puntalan: