Kapampangan (amanu)
| Kapampángan | |
| Agkas | IPA: [kəːpəmpaːŋən] |
|---|---|
| Katutubu king | Pilipinas |
| Labwad | Indûng Kapampángan |
| Etnisidad | Kapampángan |
Tubung talasalita | 2.4 milyun (2010)[1] Pang-Pitu kareng katutubong wikang sasalita keng pilipinas [2] |
| Deng Diyalektu | |
| Latin (Kapampangan o Alpabetung kastila); Makasulat ya kanita king: Kulitan (kebaluan ya murin anti mung Matuang Kudlitan, Pamagkulit o Súlat Kapampángan) | |
| Estadu Opisyal | |
Amanu Opisyal king | Amánung rehyonal keng Pilipinas |
| Panibalan ning | Sínúpan Singsing Komisyon sa Wikang Filipino Akademiang Kapampángan |
| Deng kodigong pampamyalita | |
| ISO 639-2 | pam |
| ISO 639-3 | pam |
 Kapampangan-speaking area | |
| This article contains IPA phonetic symbols. Without proper rendering support, you may see question marks, boxes, or other symbols instead of Unicode characters. | |
|
Ining articulu atin yang sulat Isic. Nung alang rendering support, mapaliaring manakit kang question mark, kahun, o aliwang kulit lipat da reng sulat Isic. |
 |
Ining artikulu atin yang sulat a Indic. Nung alang ustung rendering support, malyaring deng mayakit question marks or boxes, misplaced vowels or missing conjuncts imbes na Indic text. |
Ing amanung Kapampangan (Kulitan: 
, ISO 15919: kapampāṅan, IPA: [kəːpəmpaːŋən]) o tatagurian dang Amanung Sisuan, metung ya karing amanu ning Filipinas. Pakasaut la karing lalawigan ning Pampanga ampong Tarlac ding menasang tubu nang mangamanu niti. Atin muring makatalastas king amanung Kapampangan karing lalawigan ning Bataan ampong Nueva Ecija. Metung ya ing Kapampangan kareng walung manimunang angkan o grupung etno-linguistiko ning Pilipinas. Kalupa dareng aliwang Amanung Awstronesyu, gagamit yang Pandiwa-Pamuna/Paksâ-Báge (Verb-Subject-Object) king pamamanayus ing kapampángan. Amanung Pidikit-dikit/Tayid-tayid/Makaugne (Agglutinative) yarin ini nung nokarin makatayid lareng Prefix, suffix, circumfixes at infixes ketang Yamut dareng amanu.
Distribusiong heográfiku
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Konsiderádu nang metung a amenasádung amánu ing Kapampángan,[3] agiang man king Indûng Kapampángan. Ding Kapampángan mang ibat karing áliwâng rehion na ning Filipínas mánialítâng Tagálug (e.g., king Keragúlang Menílâ), Sebuánu (e.g., king Mindano) ampong aliwâ pa bílang karelang amánung sísuan (L1).[4]
Pampanga
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Tarlac
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Nueva Écija
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Bataan
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Maúlîng Kotabátu
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Fonolihiya
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Ding Kákatnî (Vowels)
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Atin yang limang (5) kákatní ing amánung Kapampángan:[5]
- /ɪ/: high front vowel
- /ɛ/: mid front vowel
- /ʌ/: low central vowel
- /ɔ/: mid back vowel
- /ʊ/: high back vowel
É ya láláwut ing low central vowel king [ʌ] ó [ə]. Maging yang [ɑ] ini nung kumábá ya ó kayá madínan yang pabaknal [ʔ] king dúlu na.[6]
Alí ya stress, nuné kábá (length) ya ning kákataní ing maulagang fonémikang suprasegmental king amánung Kapampangan,[5] lálú na karéng /ʌ/, /i/, at /u/. King pámaniúlat, gagamítan ya ing sakurut ó acute accent (◌́) bang pákit makábá ya ing kákatnî. Mísan kábá ning kákatní ya mú dílí ing pámialiwa da ring adduá ó migit pang amánung alí man mírelasiun. Antí mó ing dálan (ing pidalánan) king dalan (anti mó patíe atin mágdala). Makáyapektádu yá mú naman ing kábá ning kákatní king gramátikang Kapampángan úling mámaliwá ya ing inflection ó derivation na ning amánu kaníti. Itá ing pámialiwá ning mandílû (contemplative aspect) king mándílû (imperfective aspect), bilisan (contemplative aspect) king bílisan (perfective aspect), at súsúlat (actor voice) king susúlat (patient voice).
Álofon ya mú naman ning makábang kákatni ing kákatning pabaknal. Atin lang glottal stop [ʔ] king dúlu ra ampó mayayákit la ring kákatning makaníni king dúlu ra ring amánu. King pamaniúlat, susúlat yá ing télatúrung ó circumflex accent (◌̂) king bábo ra ring kákatning déni. Alófon la réni ra ring makábang kákatni úling malálakó lang pangabaknal at maging lang makábá patíe atin nang aliwang amánung tútukí karéla.[6]
Ding Makikatnî (Consonants)
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]Atin yang labinglimang (15) makikatní ing amánung Kapampángan.[5] Óneng maliári lang túring álofon ding adduá karéla.
| Bilabial | Dental/Alveolar | Palatal | Velar | Glottal | |
| Plosive | p b | t d | k g | (ʔ) | |
| Nasal | m | n | ŋ | ||
| Semivowel | j | w | |||
| Sibilant | s | ||||
| Lateral | l | ||||
| Rhotic | (ɾ) |
Ing glottal stop [ʔ] ing pabaknal a ati king dúlu da ring amánu. Álofon la ra ring makábang kákatní réning kákatning atin glottal stop king dúlu.
Maging yang [ɾ] ing /d/ patie atí yu king libutad da ring adduang kákatnî. Óneng patié miká-CV reduplication ing amánung magumpisa king /d/ ampó [ɾ] ó /l/ ing kadduá nang makikatnî, é ya maging [ɾ] ing /d/ a me-reduplicate.[5] Alimbáwâ, maging yang dúdúrut ing dúrut at alí ya "dúrúrut".
Ortografía
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]- Lon ya murin: Ding reforma ning ortografíang Kapampángan
King ngening panaun, ing estandar ne ning resurhenting amánung Kapampángan ing ortografíang desaroliádu ning ngening Sínúpan Singsing. Ing ortografíang ini sintesis yang mákabási king ibridu nang Venancio Q. Samson. Aniang 2016, ing Komisyon sa Wikang Filipino, bílang dáke na ning intentung Tagalistang "armonisan" la ring ortografía da ring amánung Austronesiu ning bangsâ,[7][8] milual ing gía king paniúlat ning Kapampángan king ortografíang "pambangsâ", tituládung Bayung Ortograpiyang Kapampangan.[9]
King kawatásan
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]"Ing Amánung Kapampángan" ing títulu ning isa karing poema ning talasúlat a Filipínung i Renato Alzadón tungkul king amánung sísuan da ring Kapampángan.
Ing amanung kapampangan, nanuya?ta ?
Diwa yang menibat king Matas a Diwa;
Inyang mabugtu ya king labing makudta
Mika-lindayug ya?t mapinung tumaila;
Sakdal ya karilag! Guintu yang salita!
Kawili-wili yang bibigkas ning dila!
Ban gamitan tayang makipag-salita
King Ari ding Ari, king Malam a Ibpa.
Gagamitan tayang taimtim mangadi
Arapan ning Ibpa tapat sasangguni;
Ah! Nung marapat yang ibigkas ning labi
Neng kasabi taya ing Ari ding Ari,
Karapat-dapat yang yagape?t ilimpi
Kenu man salita ning nanu mang laji;
Inia yapse tayang alang pamangimi
Ing amanung sisuan a guintu king uri.
Guintu ya king uri, ?nia naman ding watas
Papalkas de ningning bayang e mapintas;
Ala lang patugut maniabing matatas
King poesia?t prosa, at karing kalatas;
Yang panaguimpan da ing akit deng mitas
At mitaluktuk ya king siduan nang matas;
Ban ding kapampangan lubus dang abatas
King ing amanu da, amanu yang pantas.
Nuan tamu kabalen! Ding labi ta mismu
Ila ding migmana king guintung amanu;
Inia king kekatang pamipagmananu
Gamitan tala ding salitang maguinu
Ban manatili yang maslag at mapinu
Ibie ta ing lingap a e mamagkanu
Eta ya pabustan siran da terminu
Ding alang masabal a magninu-ninu!
Ing amanu tang mal, lon yu, makapakiak!
Mika panagkas yang terminung masalpak!
Dening pesi-uling miglayas a anak
Apulut do ketang delanan dang pitak!
At pablasa kaseng kuto la pamalak
Pikatang-katang de ing dinat king labak;
Bala ra dangalan king kanuan mitumpak
Maniabing magaspang at masalampitak!
King pamitipun dang miminum, magsaya
Pakiramdaman yong maglabit, mangaya;
Ere balung yapse ing laman dang diwa
Nung ala yang samut terminung masagwa.
Ding terminung detang makasulak daya
Ela kapampangan ibat king samula!
Ing amanung sisuan eya salaula
E ibat king pitak, ibat ya king ibpa!
Ding terminung masias mengari lang dikut
King palayan tamu kabud nala linsut;
Nung mipabustan lang dagul mangulaput
Ing palayan tamu masira, mapuput;
Inia dapat tamung lague at mamagut
Atsitan tamu ing malalam dang yamut;
Ban paniatang na ning aldo pamamalut
Ing gapasan tamu, pale alang samut.
Kekatang manasik, tutu tang e buri
Ing mamalut tamung pale sari-sari;
Inia manibat king pamanialbag bini
Ding bububud tamu binutil lang pili;
Makanian mu naman karing mal tang sapni
Ding pupunla tamu amanung lang budni
Uling nung nanu ing sisuan da king labi
Ya ing idalit da king pamag-bantiti.
King ban lunto tamung masipag manasik
Ding amanung budni palto tala litik;
Ipalkas tala ding terminung malantik
Antimong sampagang king kanbas linalik;
kapamilatan ning wagas tang tangkilik
Ing seda nang sutla milako ya baltik
Makanian yang lunto leguan at salpitik
Ing mal tang amanung king pusu darantik;
Ing amanu tamu king bayang maniulul
Makisugu tamu, ibie ta ing tungkul
Dening lumang pluma gawan talang sarul
Batang pamaligtad ing gabun nang uliul;
A sumaup tamung manese , mangambul
Bayang maniampagang malagung pamiukul
Layun magparayo king banua nang asul
Ing amanu tamung dapat pagmaragul.
Pagmasabal taya pablasang yang ubud
Batang misampulung king lagyu ning lugud;
King pamiaduangan yang magsilbing birtud
Batamung maniabing malagu?t makatud;
Potang apansin da ding kangatbang bakud
Ing amanu tamu malambing ya agud
Ela mikakunung mabe?t makibuklud
Lalam nang salilung ning pamikalugud.
Luid ya ing amanung inirug tang mutya
Mamutyawi ne ing aldo nang sasala;
At malaguintu na ing tenam tang punla
Magpatawe butil king tanke maramla;
Nung atin man mansa king seda nang sutla
Pamaglambing nemu king sepu ning dila.
At kening binie nang malagung salita,
Pasalamat tamu, king Dios a Bathala.
Ding daleráyan
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]- ↑ Kapampángan at Ethnologue (17th ed., 2013)
- ↑ Philippine Census, 2000. Table 11. Household Population by Ethnicity, Sex and Region: 2000
- ↑ Archive copy. Archived from the original on 2021-01-13. Retrieved on 2020-12-28.
- ↑ David, K. A. G. (2017-11-12). We who seek to settle (8). Dávao Today. http://www.davaotoday.com/main/todays-views/we-who-seek-to-settle-part-8/ Archived Setyembri 24, 2021 at the Wayback Machine
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 del Corro, Anicia. (1980). Kapampangan Morphophonemics. The Archive. Philippines: Cecilio Lopez Archives of Philippine Languages
- ↑ 6.0 6.1 Pangilinan, MR. Accurately representing Kapampángan phonology through the KAMBAL SIUÁLÂ ‘twin vowels’ spelling convention in KULITAN. 13th International Conference on Austronesian Linguistics; 2015 Jul 18-22; Taipei, Taiwan. http://wesley.nnu.edu/fileadmin/imported_site/wycliffe/wycbible-all.pdf[suglung a mepatad]
- ↑ Pa-a, S. (2018-10-30). Filipino language commission clarifies harmonization of orthographies. Philippine News Agency. https://www.pna.gov.ph/articles/1052580
- ↑ Andrés, R. (2018-10-29). Ilocano writers condemn KWF’s “faulty” orthography. Philippine News Agency. https://www.pna.gov.ph/articles/1052366
- ↑ Komisyon sa Wikang Filipino. (n.d.). Gabay sa pagbuo ng ortograpiya ng mga wika ng Filipinas. https://kwf.gov.ph/gabay-sa-pagbuo-ng-ortograpiya-ng-mga-wika-ng-filipinas/ Archived Eneru 21, 2021 at the Wayback Machine
Ding suglung palual
[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]- 10 ICAL Paper - Orthography Dispute
- 10 ICAL Paper - Diacritical Marks
- 10 ICAL Paper - Transitivity & Pronominal Clitic Order
- Austronesian Basic Vocabulary Database
- Bansa.org Kapampangan Dictionary Archived Nobyembri 25, 2019 at the Wayback Machine
- Kapampangan lessons, ortografíang Español
- Akademyang Kapampangan discussion group
Ing artikulung iti tungkul king tau, lugal o bageng maki kaugnayan king Kapampangan metung yang suli. Maliari kang sumaup keng Wikipedia kapamilatan ning pamandagdag o pamisusug kaniti.