Andy

Andy (hiszp. Los Andes, Cordillera de los Andes) – łańcuch górski w Ameryce Południowej na terytorium Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile i Argentyny. Są to góry fałdowe ciągnące się wzdłuż Oceanu Spokojnego od zatoki Morza Karaibskiego na północy po Ziemię Ognistą na południu, na przestrzeni ponad 9000 km^[1] – najdłuższy łańcuch górski na Ziemi. Szerokość wynosi 200–800 km. Najwyższymi szczytami są Aconcagua (6961 m^[2]), Ojos del Salado (6893 m) oraz Nevado Pissis (6793 m).

Podział

Andy dzielą się na Andy Północne (położone w strefach klimatów równikowego i podrównikowego, umownie, do ok. 12°S), Andy Środkowe (znajdujące się w strefie klimatu zwrotnikowego, od ok. 12 do ok. 29°S) i Andy Południowe (położone w strefach klimatów podzwrotnikowego, umiarkowanego i subpolarnego, od ok. 29°S).

Składają się z 2–4 łańcuchów górskich, zwanych kordylierami: Kordyliery Wschodniej (wzdłuż wybrzeża M. Karaibskiego), Centralnej (równolegle do K. Zachodniej, od Morza Karaibskiego po Andy Centralne), Zachodniej (od Morza Karaibskiego do przylądka Horn) i Nadbrzeżnej (wzdłuż brzegu Oceanu Spokojnego). Kordyliera Wschodnia tworzy w Wenezueli podwójny grzbiet – Andy Karaibskie^[1]. Rozdzielają je głębokie, podłużne obniżenia (jak Wielka Dolina Centralna w Ekwadorze czy Dolina Środkowochilijska)^[1]

Historia i rzeźba

Andy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. Zbudowane są z różnorodnych skał magmowych, osadowych i metamorficznych, z dużym udziałem młodych pokryw lawowych. Są obszarem aktywnym sejsmicznie z najwyższymi na świecie wulkanami: w Andach Północnych m.in. Tolima (5215 m), Antisana (5704 m), Cotopaxi (5896 m) – uważany za jeden z najbardziej aktywnych wulkanów, oraz Andach Środkowych m.in. El Misti (5822 m), Llullaillaco (6739 m) – najwyższy czynny wulkan.

Klimat i stosunki wodne

Andy są położone w kilku strefach klimatycznych, począwszy od północy od klimatów równikowych, poprzez zwrotnikowe, podzwrotnikowe i umiarkowane aż po klimat subpolarny na krańcach południowych. Prawie wszędzie panuje chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością.

Andy tworzą barierę klimatyczną, która ogranicza wpływ Oceanu Spokojnego na klimat wnętrza Ameryki Południowej. Wzdłuż biegnie główny wododział kontynentu południowoamerykańskiego. Mają tam źródła: Amazonka, Colorado, Rio Negro, Chubut, Magdalena, a także liczne dopływy Orinoka, Amazonki i Parany. Niektóre rzeki, zwłaszcza w Andach Środkowych, mają charakter okresowy lub epizodyczny. Na terenie Andów występują liczne jeziora (głównie na terenie Andów Południowych).

Flora i fauna

Na północy stoki Andów porośnięte są wilgotnym lasem równikowym, w którym rosną np. przedstawiciele Espeletia. Dla części środkowej charakterystyczne są formacje pustynne i półpustynne (tzw. puna); lasy porastają tę część Andów wyłącznie od strony wschodniej. Na śródgórskich wyżynach w miejscach pustynnych napotkać można solniska, np. na pustyni Atakama – występuje tam uboga roślinność, głównie słonorośla, kaktusy, z rzadka krzewy. Dalej na południe pojawiają się od strony oceanu zimozielone zarośla twardolistne, zaś po stronie kontynentu – stepy. Na obszarach nadmorskich, zalewanych podczas przypływów, rosną namorzyny. Powyżej 40°S występuje roślinność antarktyczna. Wyżynę Patagońską porasta roślinność stepowa i półpustynna, a na Ziemi Ognistej występuje tundra subarktyczna^[1].

Charakterystycznymi dla Andów gatunkami zwierząt są lamy, gwanako andyjskie, wikunia, tapir górski, jelenie: huemale, kilka gatunków z rodzaju Mazama, pudu, niedźwiedź andyjski; z ptaków m.in. kondorowate, łyska andyjska i skalikurek andyjski. Żyją tam także koszatniczki^[1].

Szczyty

Szczyty według wysokości:

L.p.	Wysokość [m n.p.m.]	Szczyt	Pasmo	Państwo
1	6961	Aconcagua		Argentyna
2	6893	Ojos del Salado	Puna de Atacama	Argentyna Chile
3	6793	Pissis	Puna de Atacama	Argentyna
4	6770	Mercedario	Cordillera de la Ramada	Argentyna
5	6768	Huascaran	Cordillera Blanca	Peru
6	6759	Cerro Bonete	Puna de Atacama	Argentyna
7	6758	Nevado Tres Cruces	Puna de Atacama	Argentyna Chile
8	6723	Llullaillaco	Puna de Atacama	Argentyna Chile
9	6658	Walther Penck	Puna de Atacama	Argentyna
10	6638	Incahuasi	Puna de Atacama	Argentyna Chile

Najważniejsze szczyty w Andach:

Chile:

Monte San Valentín, 4058 m n.p.m.
Cerro Paine Grande, około 2750 m n.p.m.
Cerro Macá, około 2300 m n.p.m.
Monte Darwin, około 2500 m n.p.m.
Volcan Hudson, około 1900 m n.p.m.

Granica boliwijsko-chilijska:

Acotango, 6052 m n.p.m.
Cerro Minchincha, 5305 m n.p.m.
Irruputuncu, 5163 m n.p.m.
Licancabur, 5920 m n.p.m.
Olca, 5407 m n.p.m.
Parinacota, 6348 m n.p.m.
Paruma, 5420 m n.p.m.
Pomerape, 6282 m n.p.m.

Argentyna:

Aconcagua, 6961 m n.p.m.
Cerro Bonete, 6759 m n.p.m.
Galan, 5912 m n.p.m.
Incahuasi, 6620 m n.p.m.
Mercedario, 6720 m n.p.m.
Pissis, 6795 m n.p.m.

Granica argentyńsko-chilijska:

Cerro Bayo, 5401 m n.p.m.
Cerro Chaltén, 3375 m n.p.m.
Cerro Escorial, 5447 m n.p.m.
Cordón del Azufre, 5463 m n.p.m.
Falso Azufre, 5890 m n.p.m.
Lastarria, 5697 m n.p.m.
Llullaillaco, 6739 m n.p.m.
Maipo, 5264 m n.p.m.
Marmolejo, 6110 m n.p.m.
Ojos del Salado, 6893 m n.p.m.
Olca, 5407 m n.p.m.
Sierra Nevada de Lagunas Bravas, 6127 m n.p.m.
Socompa, 6051 m n.p.m.
Nevado Tres Cruces, 6749 m n.p.m.
Tupungato, 6570 m n.p.m.

Boliwia:

Ancohuma, 6427 m n.p.m.
Cabaray, 5860 m n.p.m.
Chacaltaya, 5421 m n.p.m.
Huayna Potosi, 6088 m n.p.m.
Illampu, 6368 m n.p.m.
Illimani, 6438 m n.p.m.
Macizo de Larancagua, 5520 m n.p.m.
Macizo de Pacuni, 5400 m n.p.m.
Nevado Anallajsi, 5750 m n.p.m.
Sajama, 6542 m n.p.m.
Patilla Pata, 5300 m n.p.m.
Tata Sabaya, 5430 m n.p.m.

Peru:

Alpamayo, 5947 m n.p.m.
Carnicero, 5960 m n.p.m.
El Misti, 5822 m n.p.m.
El Toro, 5830 m n.p.m.
Huascaran, 6768 m n.p.m.^[1]
Jirishanca, 6094 m n.p.m.
Rasac, 6040 m n.p.m.
Rondoy, 5870 m n.p.m.
Sarapo, 6127 m n.p.m.
Seria Norte, 5860 m n.p.m.
Siula Grande, 6344 m n.p.m.
Yerupaja, 6635 m n.p.m.
Yerupaja Chico, 6089 m n.p.m.

Ekwador:

Antisana, 5753 m n.p.m.
Cayambe, 5790 m n.p.m.
Chimborazo, 6267 m n.p.m.
Corazón, 4790 m n.p.m.
Cotopaxi, 5897 m n.p.m.
El Altar, 5320 m n.p.m.
Illiniza, 5248 m n.p.m.
Pichincha, 4784 m n.p.m.
Reventador, 3562 m n.p.m.
Sangay, 5230 m n.p.m.
Tungurahua, 5023 m n.p.m.

Kolumbia:

Cristóbal Colón, 5775 m n.p.m.
Galeras, 4276 m n.p.m.
Nevado del Huila, 5700 m n.p.m.
Nevado del Ruiz, 5389 m n.p.m.
Ritacuba Blanco, 5410 m n.p.m.
Nevado del Quindío, 5215 m n.p.m.

Wenezuela:

Pico Bolívar, 4981 m n.p.m.
Pico Humboldt, 4940 m n.p.m.
Pico La Concha, 4870 m n.p.m.
Pico Piedras Blancas, 4740 m n.p.m.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f praca zbiorowa: Wielki Encyklopedyczny Atlas Świata. T. 17. Ameryka Południowa. Warszawa: PWN, 2006, s. 6–11, 19–21. ISBN 978-83-01-14-932-1.
↑ Aconcagua wyższa o ponad metr! [online], tierralatina.pl – Ameryka Łacińska i Karaiby [dostęp 2017-11-21] (pol.).

Linki zewnętrzne

[pwn-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f praca zbiorowa: Wielki Encyklopedyczny Atlas Świata. T. 17. Ameryka Południowa. Warszawa: PWN, 2006, s. 6–11, 19–21. ISBN 978-83-01-14-932-1.

[2] Aconcagua wyższa o ponad metr! [online], tierralatina.pl – Ameryka Łacińska i Karaiby [dostęp 2017-11-21] (pol.).

[1]

[2]