Anden
Do Anden, do sik loangs ju Wäästkuste fon Suudamerikoa luuke, sunt ju loangste Bierichkätte ap dät Fäästlound fon uus Äide. Jo hääbe ne Uutdienenge fon 7500 Kilomeetere fon't Noude ätter't Suude un fon bit tou 600 Kilomeetere fon't Aaste ätter't Wääste. Die hoochste Bierich is die Aconcagua mäd 6962 Meetere.
Do Anden bestounde uut moorere Deel-Bierichkätten, do ieuwenskenuur in ju sälge Gjuchte ferloope. In ju Midde, twiske Peru, Bolivien, dät Noude fon Chile un dät Noude fon Argentinien is Ruumte twiske do Deelkätten, deer lait dät säntroale Hoochlound Altiplano mäd dän Titicaca-See oane.
Dierte
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
In do Anden rakt two wüülde Oarde fon Kamäile, dät Vikunja (Lama vicugna) un dät Guanako (Lama guanicoe). Düsse Näiwaareld-Kamäile (Lama) hääbe uurs as do Ooldwaareld-Kamäile (Camelus) neen Hökkere, uumdät jo in hiere Lieuwendsruumte ne beetere Woaterfersuurgenge hääbe. Jo sunt uk tom moaked wuuden, tomme Vikunjas heete Alpakas, tomme Guanakos heete Lamas.
Uur Suugedierte sunt Chinchillas (Chinchillidae), Pudus (Pudu), Bierich-Tapire (Tapirus pinchaque), Struuk-Rotten (Octodon), Anden-Boare (Tremarctos ornatus), Pumas (Puma concolor) un säildener Jaguare (Panthera onca).
Die Anden-Kondor (Vultur gryphus) is ju grootste Roowfuugel-Oard ap ju Waareld. Hie kon sien Juuken 3,20 Meetere wied uutsponne.
Kultuur
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
In dät Noude fon dän Altiplano lait dät Säntrum fon dät Inka-Riek mäd sien domoalige Haudstääd Cusco. 75 Kilomeetere noudwäästelk sunt do bekoande Ruinen fon ju Inka-Stääd Machu Picchu tou fienden. Uk ju Inka-Stääd Llactapata lait in düt Rebät.
Dät Inka-Riek mäd sien hooge Kultuur is läider truch dän Kolonioalismus stukken geen, man ju Sproake fon do Inka, dät Quechua, wäd bit däälich noch masse fon Anden-Foulke boald. Uurs ne wichtige ienheemske Sproake is dät Aymara.
Ju noudelke Anden-Regioon is een fon moorere Rebätte fon ju Neolithisierenge, dät hat, een fon do Rebätte, wier Buuräi, fääste Siedelengen un sliepene Steenreewen ärfuunen wuuden sunt. Wilst uus Buuräi in Europa foar dän grootsten Deel uut dät Naie Aaste kumt, wier dät uum sowät 9000 foar Kristus begon un sik in do foulgjende Jierduusende ätter Europa uutspratte, begon dät in do Anden sowät 2000 bit 3000 foar Kristus. Wäkke Seeken sunt in ju Tied fon dän Kolonioalismus uut ju Suudamerikoanske Buuräi-Traditsjoon ätter Europa keemen, dät wichtichste Biespil is ju Tuffelke. Wät in Europa man exotisk blieuwen is, sunt dät Lama un dät Alpaka, two tomme Kamäil-Oarden, ju in Suudamerikoa haudseekelk tuchted wäd, uum Wulle un Flask tou kriegen; dät Lama uk, uum Lasten tou dreegen.